1, 2. a) Kakɔna kakasale ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ lo kɛnɛ kendana l’olimu w’esambishelo, ko kakɔna kakasale apɔstɔlɔ? b) Lande na kakatone apɔstɔlɔ dia nkitanyiya didjango di’ɔnɛ aha nsambisha?

YEMA tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D., ko etshumanelo k’Akristo ka la Jerusalɛma keke paka la mingu ngana tsho. Satana akɛnyi diɔsɔ aki etena ka dimɛna ka nde ndɔsha etshumanelo k’oyoyo kɛsɔ ndo kishisha la ntondo ka tɔ mpama. Aha la ntshimbatshimba, Satana akasale di’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ nshimba olimu w’esambishelo ka Diolelo. Koko apɔstɔlɔ wakatetemala nsambisha la dihonga tshɛ, ndo apami la wamato efula wakakome “ambetawudi wa lo Nkumadiɔndjɔ.”—Ets. 4:18, 33; 5:14.

² La nkɛlɛ tshɛ, atunyi wakɔshi yɛdikɔ ya wolo ndo mbala kɛsɔ, vɔ wakadje apɔstɔlɔ tshɛ lo lokanu. Koko l’otsho, Jehowa akatome ondjelo ande dia todihola nkuke ya lokanu ndo la pindju ka pɛɛ, apɔstɔlɔ wakatatɛ nsambisha nto. L’ɔkɔngɔ diko, apɔstɔlɔ asɔ wakayondama nto ndo wakatɔlama la ntondo k’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakaafunde ɔnɛ wambosekola didjango diaha nsambisha. Koko, apɔstɔlɔ wakate la dihonga tshɛ ɔnɛ: “Sho pombaka nkitanyiya Nzambi oko wende owandji lo dihole dia nkitanyiya anto.” Emboledi wakomala efula ndo wakalange “ndjaka apɔstɔlɔ.” Koko l’etena ka wolo kɛsɔ, Ngamaliyɛlɛ laki ombetsha w’ɛlɛmbɛ wakalɛmiyamaka efula akahɛmɔla emboledi ate: “Nyende ɔlɔlɔ . . . Nyotshike anto anɛ ki ndo nyaakimɔ.” Dui dia diambo ko, emboledi wakakitanyiya dako sɔ ndo wakakimɔ apɔstɔlɔ. Kakɔna kakasale apami wa kɔlamelo asɔ? Aha la nkɔmɔ, vɔ wakatetemala “mbetsha ndo mbewoya lokumu l’ɔlɔlɔ lendana la Kristo Yeso aha la mpekɔ.”—Ets. 5:17-21, 27-42; Tuk. 21:1, 30.

3, 4. a) Yoho yakɔna yambokamba la Satana dia ndɔsha ekambi waki Nzambi? b) Kakɔna kayotɔsɛdingola lo tshapita nyɛ ndo lo totshapita tohende tayela?

³ Ɔsɔ mbaki mbala ka ntondo k’ewandji wa lɛɛta ndɔsha etshumanelo k’Akristo lo 33 T.D., koko ɔsɔ komonga mbala k’ekomelo. (Ets. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) Ndo lo nshi yaso nyɛ, Satana ekɔ lo ntetemala nsɛngiya atunyi w’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ dia vɔ ntshutshuya emboledi dia vɔ nshimba olimu aso w’esambishelo. Atunyi asɔ wekɔ lo sɔngɔlɛ ekambi waki Nzambi awui wotshikitanyi. Amɔtshi mbutaka dia sho tekɔ ambidji wa lofunge, atɔmbɔshanyi ndo amundji w’okanda. Lo tena diakawɛnyi ohomba, anangɛso wakatshu la ntondo ka tuminadi dia tɛnya di’akambo watɔsɔngɔlɛwɔ asɔ bu mɛtɛ. Etombelo  akɔna wakonge l’akambo asɔ? Shɛngiya yakɔna yele la tɛdikɔ tambɔsa tuminadi l’edja k’ɛnɔnyi akumi lo kɛnɛ kendana l’enongo wahindɛwɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa le yɛ ɛlɔ kɛnɛ? Nyɛsɔ tɔsɛdingole tɛdikɔ tɔmɔtshi takɔshi tuminadi kele tende woho wambokimanyiya tɛdikɔ tɔsɔ dia “mamɛ ndo . . . nshikikɛ lokumu l’ɔlɔlɔ laka lɛɛta.”—Flpɛ. 1:7.

⁴ Lo tshapita nyɛ, tayɔtɛkɛta lo kɛnɛ kendana la woho waamɛso lotshungɔ lele la so la nsambisha. Lo totshapita tohende tayela, tayɔsɛdingola dombo dimɔtshi diambotolombola la ntondo ka tuminadi dia nama lomangemange laso ndo nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’ambolami wa Diolelo.

5. Lande na kakandama apandjudi wa Diolelo l’ekomelo k’ɛnɔnyi 1930, ndo kakɔna kakasale anangɛso wakalɔmbɔlaka okongamelo?

⁵ L’ekomelo k’ɛnɔnyi 1930, esomba ndo wedja efula wa l’États-Unis wakatshutshuya Ɛmɛnyi wa Jehowa la wolo dia vɔ mfuta ekanda wawasha lotshungɔ la nsambisha. Koko anangɛso konanga mfuta ekanda ɛsɔ nɛ dia wakashilaka nɛmɔ, ndo anangɛso wakeyaka dia ndoko onto lele la lotshungɔ la mbashimba dia nsambisha losango la Diolelo lakawadjangɛ Yeso. (Makɔ 13:10) Lam’ele vɔ wakatone dui sɔ, nkama y’apandjudi wa Diolelo wakandama. Dia nkandola dui sɔ, anangɛso wakalɔmbɔlaka okongamelo wakɔshi yɛdikɔ ya toyatɛkɛtɛ le tuminadi. Vɔ wakatshu dia tɛnya tuminadi di’ewandji wa lɛɛta wakadjɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa ɛlɛmbɛ wa kashi wɔnyɔla lotshungɔ lele la wɔ la ntɛmɔla. Ndo lo 1938, dui dimɔtshi diakatombe diakayokonya lo kilombo kɛmɔtshi kakatshike nsango l’ɔkɔndɔ w’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Naa dui diakɔ?

6, 7. Kakɔna kakakomɛ nkumbo k’ɔnangɛso Cantwell?

⁶ Lushi la hende la pindju, Ngɔndɔ ka nɛi 26, 1938, ɔnangɛso Newton Cantwell, laki l’ɛnɔnyi 60; wadɛnde Esther; anawɔ Henry, Russell ndo Jesse, vɔ tshɛ ambatshi mboka wa laande, wakayalɔngɔsɔla dia tosambisha lushi ɔtɔi la New Haven, osomba ɔmɔtshi wa la Connecticut. Koko vɔ wakeyaka dia vɔ koka toviya lɛkɔ. Lande na? Nɛ dia lam’ele vɔ wakandama mbala efula, wakeyaka dia vɔ koka tondama nto. Koko dui sɔ koombaotsha wɔma. Vɔ wakakome la mituka ehende la New Haven. Newton akatakɛndjakɛndjaka mutuka wakatɛmbaka ase nkumbo la ekanda walembetshiya Bible ndo fɔnɔ ya l’anya ndo Henry laki l’ɛnɔnyi 22 akatakɛndjakɛndjaka mutuka waki la dihomɔ dianunya awui. Oko wakawadieyaka la ntondo, l’ɔkɔngɔ wa wenya engana, apulushi wakawande.

 ⁷ Russell laki l’ɛnɔnyi 18 mbakandama ntondo, oma laasɔ ko Newton nde la Esther. Jesse laki l’ɛnɔnyi 16 akɛnaka oma lo tshalola woho wakawandaka ambutshi ande la enondo ande. Lam’ele Henry akasambishaka lo dihole dikina, Jesse akatshikala ndamɛ. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, nde akɔshi fɔnɔ kande ka l’anya ndo akatetemala nsambisha. Aseka Mupɛ ahende waketawɔ dia mpokamɛ sawo di’ɔnangɛso Rutherford diakasangɔma diakadje Jesse diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Atunyi.” Etena kakawahokamɛka  sawo sɔ, vɔ wakadunganɛ la nkɛlɛ ndo wakalange nkɔmɔla Jesse. Jesse akamɔ oma lalewɔ ɔkɔkɛ koko kombeta edja, pulushi kɛmɔtshi akawonde ndo wakɔtɔlɛ nde lawɔ lo biro k’apulushi. Apulushi wakakimɔ kadiyɛso Cantwell, ko wakɛndja ɔnangɛso Cantwell nde l’anande onongo. Koko, wakayaakimɔ ko lushi lakɔ l’ɔkɔngɔ wa vɔ mfuta yema ya dikuta.

8. Lande na kakate tuminadi ɔnɛ ɔnangɛso Jesse Cantwell ekɔ ombidji wa lofunge?

⁸ L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ngana, lo Ngɔndɔ ka divwa 1938, nkumbo k’ɔnangɛso Cantwell wakatanema la ntondo ka tuminadi ta la New Haven. Wakamamatanyɛ Newton, Russell, ndo Jesse ɔnɛ vɔ wekɔ lo talɔmbɛ weshasha aha la monga la lotshungɔ. Kaanga mbakatofunda Jesse lo Tuminadi ta laadiko ta la Connecticut dia nde komonga l’onongo, vɔ wakate dia nde ekɔ lo talanya wɔladi ndo ekɔ lo tadje ofukutanu. Lande na? Nɛ dia aseka Mupɛ ahende wakahokamɛ sawo dia lo fɔnɔ diakadje Jesse wakashikikɛ tuminadi dia sawo diakɔ diakatɛngaka ɔtɛmwɛlɔ awɔ ndo wakɔshi dia nde ambaasola. Dia nkandola dui sɔ, anangɛso wakalɔmbɔlaka wakatofunda lo Tuminadi ta laadiko ta l’États-Unis, mbuta ate tuminadi toleki wolo ta lo wodja.

9, 10. a) Ngande wakasambola Tuminadi ta laadiko ta l’États-Unis onongo wa nkumbo k’ɔnangɛso Cantwell? b) Wahɔ akɔna wakondjaso oma lo yɛdikɔ shɔ?

⁹ Ntatɛ oma lo Ngɔndɔ ka sato 29, 1940, Charles Hughes laki owandji wa Tuminadi ta laadiko nde la tushushi tokina enanɛi t’asekande wakahokamɛ kɛnɛ kakawatɛ ɔnangɛso  Hayden Covington laki avɔka w’Ɛmɛnyi wa Jehowa. * Etena kakatɛkɛtaka avɔka wa lɛɛta la la Connecticut dia mɛnya di’Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ ambidji wa lofunge, shushi mɔtshi akawombola ate: “Shi kaanga lo nshi ya Kristo Yeso, anto efula kɔngɛnangɛnaka losango lakandasambishaka?” Avɔka akɔ akakadimola ate: “Eelo, ekɔ ngasɔ ndo naka hambohe, kete Bible kami mɛnyaka nto kɛnɛ kakakomɛ Yeso l’ɔtɛ wakandasambishaka losango lɔsɔ.” Ande woho wakakɛnɛmɔla ɛtɛkɛta ɛsɔ akambo lee! Aha la nde mbeya, shushi shɔ akɛdika Ɛmɛnyi wa Jehowa la Yeso, ndo anto wakaafunde la wanɛ wakamamatanyɛ Yeso onongo. Lo Ngɔndɔ ka tanu 20, 1940, Tuminadi ta laadiko takayindja Ɛmɛnyi wa Jehowa.

¹⁰ Shɛngiya yakɔna yakonge la yɛdikɔ yakɔshi tuminadi shɔ? Yɔ yakakokɛ lotshungɔ lele l’anto la ntɛmɔla ndo yakɛnya dia ndoko lowandji la lo wodja, la l’osomba kana la lo ngelo lahomba nshimba anto dia ntɛmɔla. Laadiko dia laasɔ, Tuminadi ta laadiko tɔsɔ takɛnya dia Jesse “koofukutanyaka wɔladi ndo nde komonga ombidji wa lofunge.” Ɔnkɔnɛ, tuminadi takɛnya hwe di’Ɛmɛnyi wa Jehowa bu ambidji wa lofunge. Ande otshumba wa diambo wakadje ekambi waki Nzambi lee! Wahɔ akɔna wakondjaso oma l’otshumba ɔsɔ ɛlɔ kɛnɛ? Shushi mɔtshi y’Ɔmɛnyi wa Jehowa kadimolaka ate: “Lotshungɔ lele la so la ntɛmɔla aha la wɔma wa dɛmbɛlɛmbɛ ambotokimanyiya ɛlɔ kɛnɛ dia nsambisha losango lasha elongamelo l’ahole tshɛ weso.”

11. Kapanyɛ kakɔna kakasale anangɛso wa la Canada ndo lande na?

¹¹ Lo ɛnɔnyi 1940, Ɛmɛnyi wa Jehowa wa la Canada wakalɔshama wolo. Koko lo 1946, dia mɛnya lo sɛkɛ dia lɛɛta ekɔ lo mɔnyɔla lotshungɔ lele l’anto la ntɛmɔla, anangɛso wakasale kapanyɛ ka nshi 16 dia nkaha traktɛ kaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: Lohetsho lahetsha ase Québec Nzambi, Kristo ndo woho wɔnyɔlawɔ lotshungɔ lele l’anto ekɔ dui dia sɔnyi le wodja w’otondo wa Canada (Angɛlɛ). Traktɛ kaki la ndjɛkɛ nyɛi kɛsɔ kakɛnya hwe woho wakatshutshuyaka ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ anto dia vɔ ndɔsha anangɛso, woho wakasoyaka apulushi anangɛso ndo woho wakasalɛka anto akina Ɛmɛnyi wa Jehowa wa la Québec akambo la hiadi tshɛ. Traktɛ kɛsɔ kakɛnya dia “Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ lo ntetemala mundama aha l’onongo.” Tɔ kakate nto ɔnɛ: “Ekɔ suke l’enongo 800 wambowɔsɔngwɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa la Grand Montréal.”

12. a) Kakɔna kakasale atunyi lo kɛnɛ kendana la kapanyɛ kɛsɔ? b) Onongo akɔna wakawamamatanyɛ anangɛso? (Enda ndo nɔtɛ.)

¹² Maurice Duplessis laki prɛmie ministrɛ la Québec, akakambe kaamɛ l’owandji ɔmɔtshi w’aseka Mupɛ wakawelɛka Villeneuve wakookanaka la nde efula dia “ndɔsha” Ɛmɛnyi wa Jehowa l’ɔtɛ wa traktɛ kɛsɔ. Lofulo l’enongo lakawamamatanyɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa lakadɛ oma lo 800 polo lo 1 600. Kadiyɛso kɛmɔtshi k’ombatshi mboka akate ate: “Apulushi wakatonde mbala efula woho ɔnɛ wele takayohekɔka ndo mbadia  mbala yakawatonde.” Vɔ wakate di’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakakahe traktɛ kɛsɔ, wakadianganya awui wa ntɛngɔ ndo wekɔ “atɔmbɔshanyi.” *

13. Waa na wakandama ntondo l’ɔtɛ w’ɔnɛ wekɔ lo tatɔmbɔsha anto, ndo kakɔna kakate tuminadi?

¹³ Lo 1947, ɔnangɛso Aimé Boucher nde l’anande wa wamato, Gisèle laki l’ɛnɔnyi 18, ndo Lucille laki l’ɛnɔnyi 11, waki anto wa ntondo wakawamamatanyɛ ɔnɛ wekɔ lo tɔmbɔsha anto. Vɔ wakakahe traktɛ Lohetsho lahetsha ase Québec Nzambi suke la dihole dialongawɔ nyama l’akona wa lo sidɛ ka Québec, koko vɔ komonga amɔnyɔdi w’ɛlɛmbɛ. Ɔnangɛso Boucher aki l’okitshakitsha ndo kanga memakana lakayashaka l’olongelo wa nyama ndo akatshɔka l’osomba tena la tena lo mfalo kande kaki la pusupusu. Koko nkumbo kande kakadiɛnɛ l’ɛhɛnyɔhɛnyɔ ɛmɔtshi l’atei wa wɛnɛ wɔtɛkɛtami lo traktɛ kakɔ. Kaanga mbakadiɛnama hwe dia nde bu l’onongo, shushi mɔtshi ya lo tuminadi ta ntondo yakahetshaka Ɛmɛnyi wa Jehowa akatone dia mbetawɔ dui sɔ. Nde akate di’akambo wofundjiwɔ lo traktɛ tshutshuyaka anto dia ntɔmbɔkɔ ndo ɔnɛ nkumbo k’ɔnangɛso Boucher kekɔ l’onongo. Lo ndjela kanyi yande, aki dui dia kɔlɔ efula dia mbuta kɛnɛ kele mɛtɛ. Wakate lo dikambo dia Aimé nde la Gisèle ɔnɛ vɔ wekɔ lo tɔmbɔsha anto ndo kaanga mbaki Lucille dikɛnda, nde aketsha nshi hiende lo lokanu. Anangɛso wakatshu la ntondo ka Tuminadi ta laadiko ta la Canada dia mbatɛ dia hawetawe woho wohembɔmi onongo awɔ, ndo tɔ taketawɔ dia mbasandja nto.

14. Kakɔna kakasale anangɛso wa la Québec l’edja k’ɛnɔnyi w’ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa wolo?

¹⁴ Kaanga l’etena ka wolo kɛsɔ, anangɛso l’akadiyɛso wa la Québec waki la dihonga asɔ wakatetemala nsambisha losango la Diolelo la ntondo k’ɛhɛnyɔhɛnyɔ ndo k’ɔlɔshamelo wa wolo ndo vɔ wakakondja etombelo w’amɛna. Ɛnɔnyi ɛnɛi l’ɔkɔngɔ wa vɔ ntatɛ nkaha traktɛ kɛsɔ lo 1946, lofulo l’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa la Québec lakadɛ oma lo 300 otsha lo 1 000. *

15, 16. a) Yɛdikɔ yakɔna yakɔshi Tuminadi ta laadiko ta la Canada lo dikambo dia nkumbo k’ɔnangɛso Boucher? b) Shɛngiya yakɔna yaki l’otshumba ɔsɔ le anangɛso ndo le anto akina?

¹⁵ Lo Ngɔndɔ ka samalo 1950, Tuminadi ta laadiko ta la Canada tokengami la toshushi divwa, takasandja ɔnangɛso Aimé Boucher. L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ shamalo, lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 18, 1950, tuminadi tɔsɔ takayindja ɔnangɛso. Lande na? Ɔnangɛso Glen How laki shushi mɔtshi y’Ɛmɛnyi wa Jehowa akalembetshiya dia tuminadi taketawɔ kɛnɛ kakate wanɛ wakafunde Ɛmɛnyi wa Jehowa dia “tɔmbɔsha” kɛdikɛdi ntshutshuya anto l’awui wa ngala kana mbatshutshuya dia vɔ tɔmbɔkwɛ lɛɛta. Koko traktɛ kɛsɔ “komonga l’awui asɔ, tɔ kakɛnyaka tsho di’anto wekɔ la lotshungɔ la ntɛkɛta.” Nde akakotsha ate: “Lakɛnyi woho wakatosukɛ Jehowa dia sho mbidja otshumba.” *

¹⁶ Yɛdikɔ yakɔshi Tuminadi ta laadiko shɔ yaki otshumba wa diambo wakadje Diolelo diaki Nzambi. Yɔ yakatola enongo ekina 122 wakawamamatanyɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa wa la Québec ɔnɛ vɔ tɔmbɔshaka anto. Yɛdikɔ yakɔshi tuminadi shɔ yakɛnya di’ase Canada ndo ase tshunda dia Commonwealth wekɔ la lotshungɔ la ntɛkɛta lo woho walɔmbɔmawɔ. Ndo nto, otshumba ɔsɔ wakakimanyiya diaha ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa la  Québec ndo ewandji wa lɛɛta ntetemala ndɔsha Ɛmɛnyi wa Jehowa. *

17. Kakɔna kasala mandji mɔtshi ya lɛɛta dia nshimba olimu aso w’esambishelo?

¹⁷ L’ɛnyɛlɔ k’Akristo wa lo nshi y’edjedja, ekambi waki Jehowa wa nshi nyɛ ‘hawonde okanda la ɔtɛkɛta wa Nzambi.’ (Adia 2 Kɔrɛtɔ 2:17.) Koko, mandji mɔtshi ya lɛɛta yekɔ lo nyanga dia nshimba olimu aso lo todjɛ ɛlɛmbɛ wele oko tekɔ lo minda okanda. Nyɛsɔ tɔsɛdingole enongo ehende wa weke wakasambe Ɛmɛnyi wa Jehowa lo kɛnɛ kendana la dui sɔ.

18, 19. Kakɔna kakasale ewandji wa lɛɛta wa la Danemark dia nshimba olimu aso w’esambishelo?

¹⁸ Danemark. Lo Ngɔndɔ ka dikumi 1, 1932, ɔlɛmbɛ ɔmɔtshi wakatombe ɔnɛ dia ntondja ekanda, paka monga la mukanda washa lotshungɔ. Koko anangɛso koofuta kaanga mukanda ɔtɔi. La wedi a pindju, apandjudi atanu wakasambisha lushi l’otondo la Roskilde osomba wele lo owɛstɛ ka Copenhague wanganyi la wɔ kilɔmɛtɛlɛ 30 la mɔtshi ndo wele kapitalɛ. Etena kakawakalola la dikɔlɔ, August Lehmann kɔmɛnama. Wakawonde l’ɔtɛ wakandatakahaka ekanda aha la mukanda washa lotshungɔ.

¹⁹ Lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 19, 1932, August Lehmann akatɔlama la ntondo ka tuminadi ndo nde aketawɔ dia nde mɛtɛ akatshu lo mvudu y’anto dia talɛkɛ ekanda walembetshiya Bible, koko nde komonga omundji w’okanda. Tuminadi taketawɔ kɛnɛ kakate ɔnangɛso lo mbuta ɔnɛ: “Onto ɔnɛ . . . ekɔ l’akoka wa ndjasɛnya ndamɛ ndo nde hakondja falanga oma l’olimu wakambande kana monga la kanyi ya futama, koko olimu wakambande mbokonyaka dia nde nshisha falanga yande.” Lo mbeta l’Ɛmɛnyi wa Jehowa wedi, tuminadi takate dia olimu wakamba Lehmann hawokoke mbɛdikama “l’onto landa okanda.” Koko atunyi w’ekambi waki Nzambi wakayashikikɛ dia nshimba olimu w’esambishelo lo wodja w’otondo. (Osam. 94:20) Diakɔ diakawatofunda anangɛso lo Tuminadi ta laadiko ta la Danemark. Ko kakɔna kakasale anangɛso?

20. Kakɔna kakate Tuminadi ta laadiko ta la Danemark lo dikambo dia August Lehmann, ndo kakɔna kakasale anangɛso l’akadiyɛso?

²⁰ Lomingu ɔtɔi la ntondo ka vɔ tosamba le Tuminadi ta laadiko, Ɛmɛnyi wa Jehowa wa la Danemark wakaleke ndjasha l’olimu w’esambishelo. Lushi la hende, Ngɔndɔ ka dikumi 3, 1933, Tuminadi ta laadiko takewoya yɛdikɔ yakawɔshi. Tɔ takete la tuminadi ta ntondo wedi lo mbuta ɔnɛ August Lehmann komonga l’onongo. Yɛdikɔ yakɔshi tuminadi shɔ yakɛnya di’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa la Danemark koka ntetemala nsambisha aha la wekamu. Dia mɛnya lowando lawɔ le Jehowa lo woho wakandaakimanyiya dia mbidja otshumba ɔsɔ, anangɛso l’akadiyɛso wakanyomoleka ndjasha l’olimu w’esambishelo. Diɛsɛ la yɛdikɔ yakɔshi tuminadi shɔ, anangɛso wa la Danemark wakayasha l’olimu w’esambishelo aha wekamu w’oma le lɛɛta.

21, 22. Yɛdikɔ yakɔna yakɔshi Tuminadi ta laadiko ta l’États-Unis lo dikambo di’ɔnangɛso Murdock?

²¹ États-Unis. Lushi la lumingu, Ngɔndɔ ka hende 25, 1940, ɔnangɛso Robert Murdock laki ombatshi mboka nde l’anangɛso  akina esambele wakandama etena kakawatasambishaka l’osomba wa Jeannette wele suke la Pittsburgh, la Pennsylvanie. Wakaafunde ɔnɛ vɔ wekɔ lo takahe ekanda aha la monga la mukanda washa lotshungɔ. Vɔ wakalombola la ntondo ka tuminadi efula, ndo l’ɔkɔngɔ diko, wakayotshɔka lo Tuminadi ta laadiko ta l’États-Unis, ndo tɔ taketawɔ mbasandja.

²² Lo Ngɔndɔ ka tanu 3, 1943, Tuminadi ta laadiko takayindja Ɛmɛnyi wa Jehowa. Tɔ takatone kanyi y’ɔnɛ dia nkaha ekanda paka monga la mukanda washa onto lotshungɔ nɛ dia dui sɔ “kɔmbɔtɔnɛka l’ɛlɛmbɛ wofundami lo buku di’ɛlɛmbɛ a wodja.” Tuminadi takatola ɔlɛmbɛ ɔsɔ nɛ dia vɔ “wakakitshakitshaka lotshungɔ lele la tita nsango ndo kombishaka anto lotshungɔ la ntɛmɔla.” Dia mɛnya kanyi yaki la tushushi efula, William Douglas laki shushi mɔtshi akate ate: “Olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa bu tsho wa nsambisha; vɔ bu tsho wa kahɛ anto ekanda wendana l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. Koko vɔ kambaka elimu akɔ ehende.” Nde akakotsha ate: “Yoho y’olimu shɔ yekɔ l’ohomba akɔ waamɛ . . . la woho watshɔ anto dia tɔtɛmɔla l’ɛtɛmwɛlɔ awɔ ndo la woho wasambisha anto oma lo lɔyɛnga wonya wewɔ l’ɔtɛmwɛlɔ.”

²³ Yɛdikɔ yakɔsama shɔ aki otshumba wa woke wakadje ekambi waki Nzambi. Yɔ yakɛnya hwe dia sho tekɔ esambisha  w’Akristo koko aha amundji w’okanda. Lushi lahohamamɛki la lo 1943 lɔsɔ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakadje etshumba 12 lo enongo 13 wakawaahindɛ, mbidja ndo yɛdikɔ yakɔshi Tuminadi ta laadiko lo dikambo di’ɔnangɛso Murdock. Tɛdikɔ takɔshi tuminadi tɔsɔ takonge la shɛngiya ya wolo oleki tɔnɛ taki ntondo, tele l’ɔkɔngɔ wa vɔ tiɔsa, atunyi wakalɔshaka nto lotshungɔ lele la so la nsambisha lo sɛkɛ ndo lo luudu la luudu.

24. Kakɔna katotosalaka etena kashimba lɛɛta olimu aso w’esambishelo?

²⁴ Oko weso ekambi waki Jehowa, sho mongaka la lowando l’efula etena katosha lɛɛta lotshungɔ la nsambisha aha la wekamu. Koko, etena kashimba lɛɛta olimu aso, sho tetemalaka nsambisha lo ntshikitanya toho ta nsala dui sɔ. L’ɛnyɛlɔ k’apɔstɔlɔ, “sho pombaka nkitanyiya Nzambi oko wende owandji lo dihole dia nkitanyiya anto.” (Ets. 5:29; Mat. 28:19, 20) L’etena kakɔ kaamɛ, sho tshɔka la ntondo ka tuminadi etena kashimbama olimu aso. Tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dihende.

25, 26. Akambo akɔna wakatombe la Nicaragua wakayokonya anangɛso dia ntshɔ le Tuminadi ta laadiko, ko yɛdikɔ yakɔna yakɔshi tuminadi?

²⁵ Nicaragua. Lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 19, 1952, ɔnangɛso Donovan Munsterman laki misiɔnɛrɛ ndo omendji wa filialɛ akatɔlama lo biro ɔmɔtshi wendana l’angɛndangɛnda wa la Managua. Wakawotɛ dia nde tɛnana la Arnoldo García laki owandji wa tshunda sɔ. Owandji ɔsɔ akatɛ Donovan ate Ɛmɛnyi wa Jehowa tshɛ wa la Nicaragua “wakashimbama diaha ntetemala ntɛmɔla ndo nsambisha akambo wendana l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ.” Etena kakawombola ɔnangɛso Donovan ɔkɔkɔ, owandji ɔsɔ akawotɛ ate Ɛmɛnyi wa Jehowa konongola lotshungɔ oma le lɛɛta la lo wodja aso dia nsambisha ndo wakanyofunde dia nyekɔ waa Kɔministɛ. Waa na wakatofunde asɔ? Ewandji w’aseka Mupɛ.

 ²⁶ Ɔnangɛso Munsterman akatshu aha la ntshimbatshimba dia tɛnana la ministrɛ wendana l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ ndo la prezida Anastasio Somoza García, koko ndoko di’ɔlɔ diakatombe. Ɔnkɔnɛ, anangɛso wakatshikitanya toho tawɔ ta nsambisha. Vɔ wakadihe Mbalasa ka Diolelo, wakatatɛ nsangana lo tolui ta totshitshɛ, ndo kaanga mbakawatshike nsambisha lo toshinga, vɔ wakatetemala nsambisha losango la Diolelo lo toho tokina. L’etena kakɔ kaamɛ, vɔ wakafunde mukanda dia nɔmba Tuminadi ta laadiko ta la Nicaragua dia vɔ mbitola ɔlɛmbɛ wakawawadjɛ diaha nsambisha. Lam’ele didjango di’oshimbelo w’olimu aso ndo ɛsɛngɔsɛngɔ w’anangɛso wakatɛkɛtamaka lo tita nsango, Tuminadi ta laadiko takayetawɔ dia mbasandja. Kakɔna kakayotomba? Lo Ngɔndɔ ka samalo 19, 1953, Tuminadi ta laadiko takayindja Ɛmɛnyi wa Jehowa. Toshushi takɛnya dia yɛdikɔ yakawɔsɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa kɔmbɔtɔnɛka l’ɛlɛmbɛ a wodja wendana la lotshungɔ lele l’onto la ntɛkɛta, ndjela kɛnɛ kawotɛ nkum’otema kande ndo nkɛnɛmɔla dietawɔ diande. Laadiko dia laasɔ, tuminadi takadjangɛ ewandji wa lɛɛta wa la Nicaragua dia nɔngɔsɔla diɔtɔnganelo diele lam’asawɔ l’Ɛmɛnyi wa Jehowa.

27. Lande na kakambiyama ase Nicaragua l’ɔtɛ wa yɛdikɔ yakɔshi tuminadi, ndo kakɔna kakate anangɛso lo kɛnɛ kendana l’otshumba ɔsɔ?

²⁷ Ase Nicaragua wakaambe efula dia mboka dia Tuminadi ta laadiko tamboyindja Ɛmɛnyi wa Jehowa. L’etena kɛsɔ, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ waki la shɛngiya y’efula ndo Tuminadi takewɔ dia monga la wɔ l’okakatanu. Koko, ewandji wa lɛɛta vɔ lawɔ waki la wolo w’efula ndo tuminadi kookoka mbitola tɛdikɔ tawɔ. Anangɛso waki l’eshikikelo dia vɔ wakadje otshumba ɔsɔ diɛsɛ la ekokelo ka Nkumekanga kawɔ ndo lo woho wakawatetemala nsambisha.—Ets. 1:8.

28, 29. Lo ɛnɔnyi 1980, otshikitanu akɔna wa la shashimoya wakasalema lo Zaïre?

²⁸ Zaire. L’atei atei w’ɛnɔnyi 1980, aki apandjudi oko 35 000 lo Zaïre, nshi nyɛ République démocratique du Congo. Dia ndeka mpamia olimu wa Diolelo, mvudu y’eyoyo ya Bɛtɛlɛ yakatatɛ mbikama. Lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1985, losanganya la wedja efula lakasalema la Kinshasa ndo adelege 32 000 wakaye oma lo wedja efula wa l’andja w’otondo wakalole lo sɛkɛ dimɔtshi dia mponde dia la Kinshasa. Koko kombeta edja, akambo wendana l’ekambi waki Jehowa wakatatɛ ntshikitana. Kakɔna kakatombe?

²⁹ Ɔnangɛso Marcel Filteau laki misiɔnɛrɛ w’oma la Québec, lakahɛnyahɛnyama efula etena kakalɔmbɔlaka lowandji laki Duplessis, aki misiɔnɛrɛ lo Zaïre lo nshi shɔ. Nde mbutaka ate: “Lo Ngɔndɔ ka sato 12, 1986, anangɛso wakalɔmbɔlaka wakalongola mukanda wakɛnyaka di’olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa lo Zaïre haweyama le lɛɛta.” Mukanda ɔsɔ wakasinyɛma oma le prezida Mobutu Sese Seko.

30. Yɛdikɔ yakɔna ya woke yakahombe Kɔmite ka filialɛ mbɔsa, ndo kakɔna kakawasale?

³⁰ La wedi a pindju, diewoyelo diakashama l’aradiyo ɔnɛ: “Hatookaki nto pondjo dikambo di’Ɛmɛnyi wa Jehowa lo [Zaïre].” Oma laasɔ, ɔlɔshamelo wa wolo wakatatɛ. Mbalasa ya Diolelo yakalanyema, diangɔ di’anangɛso diakambama, anangɛso wakandama, wakadjama lo nkanu ndo wakakɔmama.  Oyadi ana w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakadjama lo lokanu. Lo Ngɔndɔ ka dikumi 12, 1988, lɛɛta la lo Zaïre lakɔshi diangɔ di’okongamelo ndo asɔlayi wakatodjasɛ lo mvudu ya Bɛtɛlɛ. Anangɛso wakalɔmbɔlaka wakalelɛ prezida Mobutu, koko vɔ konongola ndoko okadimwelo. L’etena kɛsɔ, Kɔmite ka filialɛ kakahombe mbɔsa yɛdikɔ ya woke: “Ntshɔ le Tuminadi ta laadiko, kana tokokonga yema.” Ɔnangɛso Timothy Holmes laki misiɔnɛrɛ ndo ɔnɔmbɔdi wa Kɔmite ka filialɛ l’etena kɛsɔ mbutaka ate: “Takalɔmbɛ Jehowa dia nde tosha lomba ndo ɛlɔmbwɛlɔ.” L’ɔkɔngɔ wa vɔ nsala alɔmbɛlɔ efula, anangɛso wa lo Kɔmite ka filialɛ wakɛnyi dia ɔsɔ komonga etena ka dimɛna ka ntshɔ le Tuminadi ta laadiko. Koko, vɔ wakatetemala nkokɛ anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ ndo wakatetemala nyanga toho tokina ta nsambisha.

31, 32. Yɛdikɔ yakɔna ya diambo yakɔshi Tuminadi ta laadiko ta lo Zaïre, ndo shɛngiya yakɔna yakonge la yɛdikɔ shɔ le anangɛso?

³¹ L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi efula mbeta, ɛhɛnyɔhɛnyɔ wakawahɛnyahɛnyamaka Ɛmɛnyi wa Jehowa wakakitakita, ndo anto wakayotatɛ nɛmiya lotshungɔ lele l’onto lo wodja. L’etena kɛsɔ mbakayɛna anangɛso wa lo Kɔmite ka filialɛ di’etena kambokoka ka ntshɔ le Tuminadi ta laadiko tendana la losembwe. Dui dia diambo ko, Tuminadi ta laadiko tɔsɔ taketawɔ dia sho nsamba. Ɔnkɔnɛ, lo Ngɔndɔ ka ntondo 8, 1993, l’ɔkɔngɔ wa prezida Mobutu nshimba olimu aso suke l’ɛnɔnyi esambele, Tuminadi ta laadiko takate dia kɛnɛ kakasalɛ lɛɛta Ɛmɛnyi wa Jehowa hɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ ndo wakatola ɔlɛmbɛ ɔsɔ. Ohokanyiya yema, toshushi tɔsɔ takadje nsɛnɔ yawɔ lo waale lo mbitola yɛdikɔ yakɔshi prezida! Ɔnangɛso Holmes mbutaka ate: “L’etena ka wolo kɛsɔ, takɛnyi woho wakoka Jehowa ntshikitanya akambo.” (Dan. 2:21) Otshumba ɔsɔ wakakeketsha mbetawɔ k’anangɛso. Vɔ wakashihodia dia Nkumekanga Yeso akalɔmbɔla  anto ande dia vɔ mbeya etena ndo woho wahombawɔ nsala akambo.

³² L’ɔkɔngɔ w’ɔlɛmbɛ ɔsɔ sekɔma, Kɔmite ka filialɛ kakalongola lotshungɔ dia waa misiɔnɛrɛ nkalola, mvudu y’eyoyo ya Bɛtɛlɛ mbikama ndo ekanda walembetshiya Bible ntatɛ mbɔtɔ lo wodja. * Ande ɔngɛnɔngɛnɔ wele l’ekambi waki Nzambi wa l’andja w’otondo dia mɛna woho wakokɛ Jehowa ekambi ande lo nyuma lee!—Is. 52:10.

33. Kakɔna kɛnya ɔsɛdingwelo w’etshumba wambotodja wambotɛna lo tshapita nyɛ?

³³ Ɔsɛdingwelo wendana l’etshumba ɛmɔtshi wambotodja mɛnyaka dia Yeso ekɔ lo nkotsha daka diande di’ɔnɛ: “Layonyosha lomba ndo layonyokimanyiya dia nyu mbeya kɛnɛ ka mbuta ndo atunyi anyu tshɛ hawotonga la dui dia nkadimola.” (Adia Luka 21:12-15.) Lo mɛtɛ, Jehowa ekɔ lo nkamba l’anto wele oko Ngamaliyɛlɛ dia nkimanyiya ekambi ande dia vɔ mbidja etshumba la ntondo ka tuminadi. Mbokɛmaka dia Jehowa akatshunya dihomɔ dia ta di’atunyi aso. (Adia Isaya 54:17.) Ndoko ɔlɔshamelo wakoka memɛ olimu waki Nzambi.

34. Lande na kele etshumba wambotodja ekɔ dui dia diambo, ndo kakɔna kɛnyawɔ? (Enda ndo kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Etshumba wa diambo wakakimanyiya dia lokumu l’ɔlɔlɔ mpama.”)

³⁴ Lande na kele etshumba wambotodja ekɔ dui dia diambo? Tɔsɛdingole dui nɛ: Ɛmɛnyi wa Jehowa bu anto wa lokumu kana wele la shɛngiya y’efula. Sho hatɔvɔtɛ, hatosukɛ kapanyɛ y’ase pɔlitikɛ kana mbutɛ ewandji wa pɔlitikɛ kɛnɛ kahombawɔ nsala. Ndo nto, efula k’anangɛso l’akadiyɛso wasamba la ntondo ka tuminadi mbɔsamaka oko “haweye mukanda ndo wekɔ anto k’anto.” (Ets. 4:13) Lo ndjela tokanyi t’anto, toshushi bu l’ɛkɔkɔ wa toyindja etena katɔlɔsha ewandji wa pɔlitikɛ kana w’ɛtɛmwɛlɔ. Koko kɛnɛ kele mɛtɛ ele, tuminadi tamboyindja Ɛmɛnyi wa Jehowa mbala efula. Etshumba wambotodja ɛsɔ mɛnyaka dia ‘tekɔ lo nkamba lo washo wa Nzambi l’ekimanyielo ka Kristo.’ (2 Kɔr. 2:17) Ndo nto, tekɔ lo mbuta oko wakate ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ ate: “Jehowa kele okimanyedi ami, dimi hatoka wɔma.”—Hɛb. 13:6.