1, 2. a) Tɔndɔ diakɔna diayela ambeki waki Yeso ɛlɔ kɛnɛ? b) Ngande wakahembe atunyi aso dia tɔlɛndja, ndo etombelo akɔna wakonge?

ETENA kakinde la ntondo ka Pilato laki shushi y’ase Juda yakaleke woke, Yeso akasha tɔndɔ diayela ambeki ande wa mɛtɛ ɛlɔ kɛnɛ, diata ɔnɛ: “Diolelo diami bu dia l’andja ɔnɛ. Otondonga Diolelo diami diekɔ dia l’andja ɔnɛ, tshike anto ami wotɔndwɛ ta diaha dimi kimɔma le ase Juda. Koko Diolelo diami keema dia lanɛ la nkɛtɛ.” (Jni. 18:36) Pilato akadiakisha Yeso, koko otshumba ɔsɔ aki wa tshanda mɔtshi tsho nɛ dia Yeso akolwama. Emboledi wa lo diolelo dia wolo di’ase Rɔmɔ wakayange dia nshila ambeki wa Yeso oshiki, koko welo awɔ wakɔtɔ l’ashi. Akristo wakasambisha losango la Diolelo l’andja w’otondo lo nshi shɔ.—Kɔl. 1:23.

² L’ɔkɔngɔ wa Diolelo shikikɛma lo 1914, emboledi ɛmɔtshi wa wolo wa lɛɛta wakayange dia nshila ekambi waki Nzambi oshiki. Koko, ndoko kaanga ɔtɔi wakatondoya dui sɔ. Mandji ndo atshunda wa pɔlitikɛ efula wakahembe dia totshutshuya la wolo dia sho ndjatambiya l’akambo awɔ, koko vɔ kootondoya dia tokakitola. Ɛlɔ kɛnɛ, ambolami wa Diolelo wekɔ lo mbidjasɛ suke la lo wedja tshɛ wa l’andja w’otondo. Koko kaanga mbediɔ ngasɔ, tekɔ lo nkenga nkumbo k’onto l’ɔnango kele kaamɛ l’andja w’otondo ndo hatoyatambiya l’awui wa pɔlitikɛ. Kaamɛ kaso mɛnyaka hwe dia Diolelo diaki Nzambi diekɔ lo mbolɛ ndo ɔnɛ Nkumekanga Yeso Kristo ekɔ lo ntetemala nɔmbɔla, mbɛdia ndo nkokɛ ambolami ande. Nyɛsɔ tɔsɛdingole woho wasalande dui sɔ, kele tende woho wakeketsha etshumba ɛmɔtshi wakandatokimanyiya dia mbidja laka lɛɛta mbetawɔ kaso, etena katetemalaso ndjalama diaha ‘ndjatambiya l’akambo wa l’andja ɔnɛ.’—Jni. 17:14.

3, 4. a) Akambo akɔna wakasalema etena kakotɔ Diolelo? b) Onde ekambi waki Nzambi waki la eokelo ka dimɛna kendana la nama lomangemange? Lembetshiya.

³ L’ɔkɔngɔ wa eotwelo ka Diolelo, ta diakalɔma l’olongo ndo Satana akakashema la nkɛtɛ. (Adia Ɛnyɛlɔ 12:7-10, 12.) Ta diakalɔma nto la nkɛtɛ, ndo diɔ diakadje yɛdikɔ y’ekambi waki Nzambi l’ohemba. Kaanga mbakawayashikikɛ dia ndjela ɛnyɛlɔ ka Yeso kaha ndjatambiya l’akambo wa l’andja ɔnɛ,  vɔ koshihodiaka oma l’etatelo polo lo yɛdikɔ yakɔna yahawahombe ndjatambiya l’akambo wa pɔlitikɛ.

⁴ Ɛnyɛlɔ, volume VI ya dibuku L’Aurore du Millénium, * yakatondjama lo 1916 lo Falase yakakeketsha Akristo diaha ndjatambiya l’ata. Koko, diɔ diakɛnya nto dia naka Okristo ambondama la wolo dia nkamba olimu w’ɔsɔlayi, kete nde pombaka nsala tshɛ dia vɔ mbosha olimu okina, koko aha wa ntshɔ dia tɔlɔ ta. Ko naka wambotona dui sɔ, ko nde ambotshɔ dia tɔlɔ ta, kete nde hahombe ndjaka onto. Lo kɛnɛ kendana la dui sɔ, Herbert Senior l’ose Grande-Bretagne lakabatizama lo 1905, akate ate: “Anangɛso waki l’okandokando ndo ndoko dako diakokɛmaka hwe diakɛnyaka di’onto koka nkamba olimu w’ɔsɔlayi kana bu, oyadi waha ntshɔ dia tɔlɔ ta.”

5. Ngande wakatatɛ Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka divwa 1, 1915 ndowanya eokelo kaso?

⁵ Koko Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1915, yakatatɛ nɔngɔsɔla eokelo kaso kendana la dui sɔ. Lo dikambo di’ɛhɛmwɛlɔ ɛmɔtshi waki lo dibuku Les Études des Écritures, sho mbadiaka ɔnɛ: “Tekɔ lo ndjambola dia kana nkamba olimu w’ɔsɔlayi aha la ntshɔ dia tɔlɔ ta hasekola atɔndɔ aso w’Akristo.” Ko kakɔna kakahombaka Okristo nsala etena kakawawanɛka dia mbokanda naka nde handalange ndɔta ahɔndɔ w’asɔlayi kana nkamba olimu w’ɔsɔlayi? Sawo diakɔ diakate ɔnɛ: “Onde holeka dimɛna sho ndjakema l’ɔtɛ wa kɔlamelo yele la so le Nkumekanga ka wɔladi ndo ntona dia nsekola didjango diande, lo dihole dia nkitanyiya ewandji wa l’andja ɔnɛ, lo mbasukɛ ndo lo mɔnyɔla wetshelo wa Nkumekanga kaso kele l’olongo? Naka ɔnɛ nyɔi, kete tayetawɔ mvɔ l’ɔtɛ wa kɔlamelo yaso le Nkumekanga kaso kele l’olongo.” Kaanga mbaki sawo sɔ la ɛtɛkɛta wa wolo, diɔ diakakomiya ɔnɛ: “Hatonyotshutshuya la wolo dia nsala dui sɔ, koko kanyi tsho mbanyoshaso.”

6. Wetshelo akɔna wakondjayɛ oma l’ɛnyɛlɔ k’ɔnangɛso Herbert Senior?

⁶ Anangɛso efula wakashihodia dia bu dimɛna nkamba olimu ɔsɔ ndo waketawɔ kɛnɛ kakakoke mbakomɛ. Ɛnyɛlɔ, ɔnangɛso Herbert Senior lakatatɛkɛtshi dikambo diande la diko akate ate: “Le mi, halɛnyi di’ekɔ otshikitanu lam’asa nɔngɔla asashi oma lo masuwa, [nkamba olimu w’ɔsɔlayi waha ntshɔ dia tɔlɔ ta], la mbidja asashi l’okoma ko nkanda anto.” (Luka 16:10) Etombelo waki la dui sɔ ele, ɔnangɛso Senior akadjama lo lokanu lo woho wakandatone dia nkamba olimu w’ɔsɔlayi l’ɔtɛ wa nkum’otema kande. Nde l’anangɛso akina 4 waki l’atei w’anto 16, mbidja ndo ase ɛtɛmwɛlɔ ekina wanɛ wakatone nkamba olimu ɔsɔ l’ɔtɛ wa nkum’otema kawɔ wakatomama lo lokanu la Richmond, lo wodja wa Grande-Bretagne. Oma laasɔ, wakadje Herbert nde l’asekande lo masuwa, ko wakaatɔlɛ lo woshɛshɛ otsha la France lɛnɛ akalɔmaka ta, ndo wakataafundɛ nyɔi lɛkɔ. Wakemadia Herbert nde l’asekande l’ɔnɔngɔ dia mbakanda, koko vɔ kondjakema. Lo dihole dia mbadiaka, vɔ wakɔshi yɛdikɔ ya mbadja lo lokanu ɛnɔnyi dikumi.

7. L’etatelo ka Ta dia hende di’andja w’otondo, dui diakɔna diakayoleka ekambi waki Nzambi nshihodia?

 ⁷ L’etatelo ka Ta dia hende di’andja w’otondo, ekambi waki Jehowa lo tshɛ kawɔ wakayolekaka nshihodia kɛnɛ kalembetshiya nama lomangemange l’Okristo ndo kɛnɛ kakawahombe nsala dia ndjela ɛnyɛlɔ ka Yeso. (Mat. 26:51-53; Jni. 17:14-16; 1 Pet. 2:21) Ɛnyɛlɔ, Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1, 1940 yaki la sawo di’ohomba diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Lomangemange” diakate ɔnɛ: “Ɔlɛmbɛ wahomba ekambi waki Jehowa wakadje la nde sheke nkitanyiya ele nama lomangemange lawɔ.” Lo kɛnɛ kendana la sawo sɔ, ɔnangɛso Simon Kraker lakayokamba lo mbalasa kalɔmbɔla ka la Brooklyn akate ate: “Lakashihodia di’ekambi waki Nzambi wakahombaka nsɛna l’anto tshɛ ki, kaanga mbakalɛndalɛndaka ta.” Mbo ya ndɛ ya lo nyuma shɔ yakashama la wonya ndo yakakimanyiya ekambi waki Nzambi dia vɔ nama kɔlamelo yawɔ lo Diolelo, etena kakawayohomana l’ɔlɔshamelo.

8, 9. Ngande wakakotshama prɔfɛsiya k’ɔpɔstɔlɔ Joani?

⁸ Ɔpɔstɔlɔ Joani akatatshi dia l’ɔkɔngɔ wa eotwelo ka Diolelo lo 1914, dragɔ, mbuta ate Satana Diabolo ayohemba wanɛ wasukɛ Diolelo diaki Nzambi, lo mbatondjɛ ɔkɛdi wa didjidji oma l’onyɔ ande. * (Adia Ɛnyɛlɔ 12:9, 15.) Ngande  wakakotshama prɔfɛsiya kɛsɔ? Ntatɛ oma l’ɛnɔnyi 1920, ekambi waki Nzambi wakalɔshama wolo efula. L’ɛnyɛlɔ k’anangɛso efula wakadjasɛka l’Amɛrikɛ wa lo nɔrdɛ etena kakalɔmaka Ta dia hende di’andja w’otondo, ɔnangɛso Kraker akadjama lo lokanu l’ɔtɛ wa kɔlamelo yande lo Diolelo diaki Nzambi. Ndo nto, lam’akalɔmaka ta sɔ, ndekana kahende ɔtɔi k’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakadjama lo lokanu l’États-Unis l’ɔtɛ wakawatone dia mbɔtɔ l’ata l’ɔtɛ wa nkum’otema kawɔ.

⁹ Diabolo nde l’anto ande waki l’oyango wa ndanya olowanyi w’ambolami wa Diolelo, oyadi l’ahole akɔna wakiwɔ. Ɛmɛnyi wa Jehowa efula wa l’Afrikɛ, l’Erɔpɛ ndo l’Amɛrikɛ wakatɔlama la ntondo ka tuminadi. Lam’ele vɔ wakayashikikɛ dia nama lomangemange lawɔ, vɔ wakadjama lo nkanu, wakakɔmama ndo wakahembɔma tenyi dia demba. Ekambi waki Nzambi wa l’Allemagne wakahɛnyahɛnyama efula l’ɔtɛ wakawatone dia ntombola Hitler kana nsukɛ ta. Ɛmɛnyi wa Jehowa oko 6 000 wakadjama lo lokanu lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Nazi, ndo ndekana ase Allemagne 1 600 ndo anto akina wakadiakema oma le atunyi awɔ. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, Diabolo komonga l’akoka wa salɛ ekambi waki Nzambi kɔlɔ lo yoho ya pondjo.—Makɔ 8:34, 35.

¹⁰ Prɔfɛsiya kakalongola Joani mɛnyaka dia “nkɛtɛ,” mbuta ate anto wa l’andja ɔnɛ wele l’ekanelo k’ɔlɔlɔ wayɔmɛna “ɔkɛdi w’ashi” w’ɛhɛnyɔhɛnyɔ, mbuta ate wayokimanyiya ekambi waki Nzambi oma l’ɔlɔshamelo wayohomana la wɔ. Ngande wakakotshama prɔfɛsiya kɛsɔ? Ntatɛ l’ekomelo ka Ta dia hende di’andja w’otondo, “nkɛtɛ” yakasale akambo lo wahɔ w’ambolami wa kɔlamelo wa Diolelo dia Mɛsiya. (Adia Ɛnyɛlɔ 12:16.) Ɛnyɛlɔ, tuminadi efula tele la shɛngiya l’andja ɔnɛ takakokɛ lotshungɔ lele l’Ɛmɛnyi wa Jehowa la ntona dia nkamba olimu w’ɔsɔlayi ndo nsala sɛlɛmɔni ya wodja. Ntondotondo, nyɛsɔ tɔsɛdingole etshumba ɛmɔtshi wa diambo wakakimanyiya Jehowa ekambi ande dia vɔ mbidja lo kɛnɛ kendana la nkamba olimu w’ɔsɔlayi.—Osam. 68:20.

11, 12. Akambo akɔna wakahomana l’ɔnangɛso Sicurella nde la Thlimmenos, ndo etombelo akɔna wakonge l’akambo asɔ?

¹¹ États-Unis. Anthony Sicurella akodiama oma le ambutshi w’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Nde akabatizama la ɛnɔnyi 15. Etena kakandakotsha ɛnɔnyi 21, nde akatoyafundja oko ose ɔtɛmwɛlɔ. Ɛnɔnyi ehende l’ɔkɔngɔ, mbuta ate lo 1950, nde akalɔmbɛ dia vɔ mbodja l’olui w’anto wahalange nkamba olimu w’ɔsɔlayi l’ɔtɛ wa nkum’otema kawɔ. Kaanga mbakɛnya alapɔlɔ wa tshunda dimɔtshi di’eyangelo (Bureau fédéral d’enquêtes), ɔnɛ nde bu l’onongo, tshunda diendana la losembwe kombetawɔ. L’ɔkɔngɔ wa tuminadi efula nsandja dikambo sɔ, onongo ɔsɔ wakayɔtɔlamaka lo Tuminadi ta laadiko ta l’États-Unis ndo tɔ takatola yɛdikɔ yakɔshi tuminadi ta ntondo ndo takayindja ɔnangɛso Sicurella. Yɛdikɔ yakɔshi Tuminadi ta laadiko shɔ yakasha ase États-Unis akina  wakatonaka nkamba olimu w’ɔsɔlayi l’ɔtɛ wa nkum’otema kawɔ lotshungɔ la nsala dui sɔ.

¹² Grèce. Lo 1983, Iakovos Thlimmenos akandama l’ɔtɛ wakandatone dia nkamba olimu w’ɔsɔlayi ndo akadjama lo lokanu. L’ɔkɔngɔ wa nde ntshungɔ, nde akalɔmbɛ dia nkamba oko kɔtablɛ, koko vɔ kombetawɔ lo mbotɛ ɔnɛ nde ekɔ ondjakanyi. Ɔnangɛso akatofunda lo tuminadi, koko l’ɔkɔngɔ wa tuminadi efula ta la Grèce mbaanya, nde akatofunda lo Tuminadi ta l’Erɔpɛ tendana la lotshungɔ lele l’onto. Lo 2000, olui wa toshushi 17 takenga tuminadi tɔsɔ takayindja ɔnangɛso, ndo takɛnya dia wɛngiya bu dimɛna. La ntondo ka tuminadi mbɔsa yɛdikɔ, ndekana anangɛso 3 500 wa la Grèce wakɔsamaka oko andjakanyi ndo wakadjama lo lokanu l’ɔtɛ wa lomangemange lawɔ. Koko l’ɔkɔngɔ wa vɔ nyindja Ɛmɛnyi wa Jehowa, Tuminadi ta l’Erɔpɛ tendana la lotshungɔ lele l’onto takɛnya hwe di’anangɛso bu l’onongo. Ndo nto, yɛdikɔ shɔ yakasha ose Grèce tshɛ lotshungɔ la nkamba olimu walangande ndo yɛdikɔ shɔ yakayodjamaka lo buku di’ɛlɛmbɛ a wodja diakayovusɔma l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi engana.

13, 14. Wetshelo akɔna wakondjayɛ oma lo kɛnɛ kakakomɛ ɔnangɛso Ivailo Stefanov nde la Vahan Bayatyan?

¹³ Bulgarie. Lo 1994, Ivailo Stefanov laki l’ɛnɔnyi 19 akatshutshuyama la wolo dia nkamba olimu w’ɔsɔlayi. Nde akatone nkamba olimu ɔsɔ ndo elimu ekina wendana l’asɔlayi wahalɔmbɛ dia ndɔ ta. Wakofundɛ lokanu la ngɔndɔ 18, koko nde akatone dui sɔ, lo mɛnya dia nde ekɔ la lotshungɔ la ntona dia nkamba olimu ɔsɔ l’ɔtɛ wa nkum’otema kande. Onongo ande wakatɔlama la ntondo ka Tuminadi ta l’Erɔpɛ tendana la lotshungɔ lele l’onto. Koko lo 2001, la ntondo ka tuminadi tɔsɔ nsandja, tuminadi ta la Bulgarie takatonya onongo w’ɔnangɛso Stefanov. Lɛɛta la la Bulgarie koodimanyiya tsho ɔnangɛso Stefanov, koko ndo ase Bulgarie tshɛ wakakombolaka nkamba olimu okina lo dihole di’olimu w’ɔsɔlayi. *

¹⁴ Arménie. Lo 2001, Vahan Bayatyan akakotsha ɛnɔnyi wakoka onto mbidjama l’olimu w’ɔsɔlayi la wolo. * Nde akatone la ntondo ka tuminadi dia nkamba olimu w’ɔsɔlayi l’ɔtɛ wa nkum’otema kande, koko tuminadi ta lo ngelo kande kombetawɔ. Lo Ngɔndɔ ka divwa 2002, wakoofundɛ ɛnɔnyi ehende l’etenyi wa lokanu, koko nde akatombe l’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ dikumi l’etenyi. L’etena kɛsɔ, nde akatshu le Tuminadi ta l’Erɔpɛ tendana la lotshungɔ lele l’onto ndo tuminadi takɔ taketawɔ mbolombosha. Lo Ngɔndɔ ka dikumi 27,2009, tuminadi tɔsɔ nto takawaanya. Anangɛso wa l’Arménie wakahomana l’okakatanu akɔ waamɛ wakakɔmɔ efula ndo waki suke la nshisha elongamelo. Koko toshushi ta lo tuminadi tɔsɔ takayɔsɛdingolaka yɛdikɔ yakawɔshi shɔ ndo lo Ngɔndɔ k’esambele 7,2011, Tuminadi ta l’Erɔpɛ tendana la lotshungɔ lele l’onto tɔsɔ takayindja ɔnangɛso Bayatyan. Ɔsɔ aki mbala ka ntondo ka tuminadi tɔsɔ mbetawɔ ɔnɛ ntona dia  nkamba olimu w’ɔsɔlayi l’ɔtɛ wa nkum’otema ndo l’ɔtɛ wa dietawɔ di’ɔtɛmwɛlɔ ekɔ l’atei wa lotshungɔ lele l’onto la nkɛnɛmɔla tokanyi tande, nsala kɛnɛ kawotɛ nkum’otema kande ndo mbɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ walangande. Dui sɔ diakakokɛ, aha tsho lotshungɔ lele l’Ɛmɛnyi wa Jehowa, koko ndo la miliyɔ nkama y’anto wadjasɛ lo wedja wakenga tshunda dia Conseil de l’Europe. *

15. Lande na katona ekambi waki Jehowa dia nsala sɛlɛmɔni yakɛnɛmɔla ngandji ka wodja?

¹⁵ Ekambi waki Jehowa tshikalaka la kɔlamelo lo Diolelo dia Mɛsiya, aha tsho lo ntona nkamba olimu w’ɔsɔlayi, koko ndo lo ntona dia nsala sɛlɛmɔni yakɛnɛmɔla ngandji ka wodja la dilɛmiɛlɔ tshɛ. Ntatɛ lo Ta dia hende di’andja w’otondo, mbakaleke sɛlɛmɔni shɔ nkita dikuma l’andja w’otondo. Anto wa lo wedja efula wakatshutshuyama dia nsala alɔkɔlɔkɔ amɔtshi wa lo wedja awɔ, memba leembo la wodja kana ntɛmɔla dalapo. Koko sho, paka Jehowa ndamɛ oto  mbamamemaso. (Etum. 20:4, 5) Etombelo wakonge la dui sɔ ele, takalɔshɔma wolo efula. Koko Jehowa akakambe la “nkɛtɛ” dia mɛna ɛlɔshamelo ɛsɔ. Nyɛsɔ tɔsɛdingole etshumba ɛmɔtshi wa diambo wendana la dui sɔ wakatokimanyiya Jehowa dia sho mbidja lo tshimbo ya Kristo.—Osam. 3:8.

16, 17. Dui diakɔna diakahomana la Lillian nde la William Gobitas, ndo wetshelo akɔna wakondjayɛ oma l’ɔkɔndɔ awɔ?

¹⁶ États-Unis. Lo toshushi divwa takasandja onongo waki lam’asa ɔnangɛso Gobitis nde l’ewandji wa kalasa, mbuta ate Secteur scolaire de Minersville contre Gobitis lo 1940, shushi tshɔi tsho mbakete lo wedi w’ɔnangɛso. Dia mɛnya kɔlamelo yawɔ le Jehowa, Lillian Gobitas * laki l’ɛnɔnyi 12, nde la kosɛnde William laki l’ɛnɔnyi 10 wakatone dia ntɛmɔla dalapo. Etombelo wakonge la dui sɔ ele, wakawatshanya oma lo kalasa. Dikambo sɔ diakatɔlama le Tuminadi ta laadiko, koko tɔ takate dia kɛnɛ kakasale ewandji wa kalasa kaki l’oyango wa nkokɛ “kaamɛ ka wodja,” ndo dilanya diakawasha anasɔ mbɔtɔnɛka la kɛnɛ kofundami lo buku di’ɛlɛmbɛ a wodja. Yɛdikɔ yakɔsama shɔ yakonyiya ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa wolo efula l’etena kɛsɔ. Ana efula w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakatshanyema oma lo kalasa, Ɛmɛnyi wa Jehowa efula wakashisha elimu awɔ ndo efula kawɔ wakalɔshama wolo oma le anto akina. Dibuku L’éclat de notre pays (Angɛlɛ), mɛnyaka “di’ɔlɔshamelo wakahomana l’Ɛmɛnyi wa Jehowa lam’asa 1941 la 1943 aki ɔlɔshamelo wakaleke wolo wendana la yɛdikɔ yaha ntɛmɔla lɛnɛ alanga onto wakonge lo ntambe k’akumi ahende lo wodja w’Amɛrikɛ.”

¹⁷ Otshumba wakadje atunyi waki Nzambi ɔsɔ waki wa tshanda mɔtshi tsho. Lo 1943, Tuminadi ta laadiko takasandja onongo okina wele oko w’ɔnangɛso Gobitis. Vɔ wakeyama lo lokombo la Académie de Virginie occidentale contre Barnette. Mbala kɛsɔ, Tuminadi ta laadiko takayindja Ɛmɛnyi wa Jehowa. Ɔsɔ aki mbala ka ntondo ka Tuminadi ta laadiko ta l’États-Unis ntshikitanya yɛdikɔ yawɔ l’ɔkɔngɔ w’etena ka mondo. L’ɔkɔngɔ wa yɛdikɔ shɔ, ɔlɔshamelo w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakakitakita l’États-Unis. Diɛsɛ la dui sɔ, lotshungɔ lele l’onto lakatatɛ nɛmiyama efula l’États-Unis.

18, 19. Kakɔna kakakimanyiya Pablo Barros dia monga la dihonga, ndo ngande wakoka ekambi ekina waki Jehowa mbokoya ɛnyɛlɔ kande?

¹⁸ Argentine. Pablo nde la Hugo Barros waki ɔnɛ l’ɛnɔnyi enanɛi, okina l’ɛnɔnyi esambele, wakatshanyema oma lo kalasa lo 1976 l’ɔtɛ wakiwɔ kosala sɛlɛmɔni ya ntɛmɔla dalapo. Mbala kɛmɔtshi, dikitɛlɛ dia womoto dia lo kalasa shɔ akasokola Pablo ndo akɔɔkɔmɔla ɛkɔtshi ka wolo l’ɔtɛ. Nde akaatondja vɔ akɔ ahende l’andja oshidi a tango w’otondo, awatshutshuya dia vɔ nsala sɛlɛmɔni shɔ. Lo kɛnɛ kendana l’ohemba ɔsɔ, Pablo akate ate: “Otondonga Jehowa kookimanyiyami, tshiki tootomoshika tanga la ntondo ka shɛngiya shɔ ndo nama olowanyi ami.”

¹⁹ Etena kakawatshu la dikambo sɔ lo tuminadi, toshushi takete l’ase kalasa wedi. Onongo awɔ wakatɔlama lo Tuminadi ta laadiko ta l’Argentine. Diakɔ diele, lo 1979, tuminadi  tɔsɔ takatotola yɛdikɔ yakɔshi tuminadi ta ntondo lo mbuta ɔnɛ: “Yɛdikɔ yakɔsama [mbatshanya oma lo kalasa] hɔtɔnɛ la kɛnɛ kata buku di’ɛlɛmbɛ a wodja lo kɛnɛ kendana la lotshungɔ lele l’onto la mbeka (Yɛdikɔ 14) ndo la ɔkɛndɛ wele la lɛɛta wa nkimanyiya ana dia vɔ nongola wetshelo w’etatelo (Yɛdikɔ 5).” Suke l’ana 1 000 w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakakondja wahɔ oma l’otshumba ɔsɔ. Ewandji wa kalasa wakatshike mbitshanya ambeki ndo ana akina wele oko Pablo nde la Hugo, wakayetawɔma nto lo kalasa shɔ.

20, 21. Ngande wakeketsha kɛnɛ kakakomɛ Roel nde l’Emily Embralinag mbetawɔ kayɛ?

²⁰ Philippines. Lo 1990, Roel Embralinag, * laki l’ɛnɔnyi 9 nde la kadiyɛnde Emily laki l’ɛnɔnyi 10, kaamɛ l’ambeki akina w’Ɛmɛnyi wa Jehowa ndekana 65 wakatshanyema oma lo kalasa l’ɔtɛ wakiwɔ kɔtɛmɔla dalapo. Leonardo, papa kaki Roel nde l’Emily akatshu dia tokana l’ɛnɔmbɔdi wa kalasa yimba, koko ndoko di’ɔlɔ diakayala. Oko wakatalekaka ɔhɛnyɔhɛnyɔ ɔsɔ mbudɛ, Leonardo akatshu le Tuminadi ta laadiko. Nde komonga la falanga ndo la shushi ya  mbosambɛ. Ɔnkɔnɛ, nkumbo kɛsɔ kakayange ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa lo dɔmbɛlɔ l’etete tshɛ. Koko l’etena kɛsɔ tshɛ, ana asɔ wakashamaka sɔnyi ndo wakɔlamaka efula. Leonardo akafɔnyaka dia nde hatoyinga, nɛ dia nde kombeyaka ɛlɛmbɛ w’aseka lɛɛta.

²¹ L’ekomelo, Felino Ganal laki shushi yakakambaka ntondo lo tshunda dimɔtshi di’ambeyi w’ɛlɛmbɛ diakalekaka mbeyama lo wodja ɔsɔ akaye dia ndjɔtɛkɛtɛ nkumbo kɛsɔ. L’etena kakatombe onongo ɔsɔ, ko ɔnangɛso Ganal ambootshikaka olimu wakandakambaka ntondo ɔsɔ ndo aya Ɔmɛnyi wa Jehowa. Tuminadi ta laadiko takayindja Ɛmɛnyi wa Jehowa ndo takatola ɛlɛmbɛ tshɛ wendana la wotshanyelo w’ana oma lo kalasa. Mbala kɛsɔ nto, wanɛ wakalange nanya olowanyi w’ekambi waki Nzambi wakakite tatala.

22, 23. a) Lande na kakatadje etshumba efula laka lɛɛta? b) Wɔladi wele l’atei wa nkumbo kaso k’onto l’ɔnango ka l’andja w’otondo shikikɛka dui diakɔna?

²² Lande na kakadje ekambi waki Nzambi etshumba wa diambo ɛsɔ? Sho bu ndoko la shɛngiya lo awui wa pɔlitikɛ. Koko lo wedja ndo lo tuminadi efula, toshushi tele bu la shɔnɔdi tokokɛka oma l’ɔlɔshamelo w’oma le atunyi aso ndo dui sɔ mongaka la shɛngiya ya wolo lo ɛlɛmbɛ wa wodja. Aha la taamu, Kristo mbakatokimanyiya dia mbidja etshumba ɛsɔ. (Adia Ɛnyɛlɔ 6:2.) Ko lande na kalɔshaso dia mbidja etshumba ɛsɔ? Oyango aso bu wa nɔngɔsɔla tuminadi ta lo dikongɛ nɛ, koko wa ntetemala kambɛ Nkumekanga kaso, Yeso Kristo aha la wekamu.—Ets. 4:29.

²³ Kaanga mbasɛnaso l’andja ɔnɛ wambatɔna l’awui wa pɔlitikɛ ndo wambolola la lohetsho, Nkumekanga kaso koolɛ, Yeso Kristo ekɔ lo ntshɔkɔla welo wadjaso dia nama lomangemange laso. Satana ambokita tatala lo welo wadjande dia taatola ndo tɔlɛndja. Diolelo diambotshumanya miliyɔ y’anto watona dia ‘mbeka awui w’ata nto’ ɛlɔ kɛnɛ. Wɔladi wele l’atei wa nkumbo kaso ka l’andja w’otondo k’onto l’ɔnango ekɔ tshondo ya dihindo, ndo dui sɔ shikikɛka dia Diolelo diaki Nzambi diekɔ lo mbolɛ.—Is. 2:4.