1, 2. a) Ɛlɔmbwɛlɔ kaki na kahombaso ndjela? b) Ambola akɔna wayotɔsɛdingola lo tshapita nyɛ?

ETENA kakiyɛ dikɛnda, ondo aki tena dimɔtshi diakakɔlɔmbɛ ambutshi ayɛ dia nsala dui dimɔtshi diakiyɛ konanga nsala. Wɛ akookaka ambutshi ayɛ ngandji ndo akeyaka dia wɛ akahombe mbakitanyiya. Koko, ondo wɛ konangaka mbala tshɛ mbakitanyiya.

² Sho mbeyaka dia Jehowa, Shɛso tokaka ngandji. Nde ndjakiyanyaka dikambo diaso ndo ndjashikikɛka dia tekɔ l’ɛngɔ tshɛ keso l’ohomba dia ngɛnangɛna la lɔsɛnɔ. Nde toshaka ɛlɔmbwɛlɔ keso l’ohomba dia ntondoya. Tena dimɔtshi, nde kambaka l’anto akina dia tosha ɛlɔmbwɛlɔ. Sho pombaka nɛmiya lowandji la Jehowa. (Tokedi 24:21) Ko lande na kele lo tena dimɔtshi ekɔ wolo dia sho mbetawɔ ɛlɔmbwɛlɔ? Lande na katɔlɔmba Jehowa dia sho ndjela ɛlɔmbwɛlɔ? Ndo ngande wakokaso mɛnya dia sho nɛmiyaka lowandji lande?​—Enda nɔtɛ ka la koma 9.

3, 4. Ngande wakayokomaka anto, anto wele bu kokele? Lande na kakoka monga dui dia wolo le so dia mbetawɔ ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le anto akina?

³ Oko anto, sho mongaka la mbekelo ka tɔmbɔkɔ.  Dui sɔ diakɛnama mɛtɛ ntatɛ etena kakasale pami ka ntondo la womoto la ntondo, mbuta ate Adama la Eva pɛkato. Kaanga mbakawatongama kokele, vɔ wakatɔmbɔkwɛ lowandji la Nzambi. Ntatɛ l’etena kɛsɔ, anto tshɛ mbotɔka anto wele bu kokele. Eongelo kele keema kokele ekɔ ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wakoka monga dui dia wolo le so dia mbetawɔ ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le Jehowa ndo k’oma le anto. Ɔkɔkɔ okina ele wanɛ wakamba Jehowa lawɔ dia tosha ɛlɔmbwɛlɔ wekɔ vɔ lawɔ anto wele bu kokele.​—Etatelo 2:15-17; 3:1-7; Osambo 51:5; Rɔmɔ 5:12.

⁴ Lam’ele tekɔ anto wele bu kokele, sho mongaka la otako. Otako mbetɛka wolo dia sho mbetawɔ ɛlɔmbwɛlɔ. Ɛnyɛlɔ, l’Isariyɛlɛ w’edjedja, Jehowa akasɔnɛ Mɔsɛ dia nɔmbɔla wodja ande. Pami kɛmɔtshi kakawelɛka Kɔra kakakambɛ Jehowa ɛnɔnyi efula akayonga l’otako ndo nde kɔnɛmiya Mɔsɛ kaanga yema. Kaanga mbakalɔmbɔlaka Mɔsɛ wodja wa Nzambi, nde komonga l’otako. Lo mɛtɛ, nde kɔndwamaka oko pami kakaleke okitshakitsha lo nshi yakandasɛnaka. Koko Kɔra kombetawɔ ɛlɔmbwɛlɔ ka Mɔsɛ. Nde aketawoya leemba l’anto dia mboyela ndo tɔmbɔkwɛ Mɔsɛ. Kakɔna kakakomɛ Kɔra l’atɔmbɔki asɔ? Vɔ wakadiakema. (Walelo 12:3; 16:1-3, 31-35) Lo Bible sho tanaka bɛnyɛlɔ efula diatetsha dia otako ekɔ kɔlɔ.​—2 Ɛkɔndɔ 26:16-21; enda nɔtɛ ka la koma 10.

5. Ngande wakakambe anto amɔtshi la lowandji lawɔ lo yoho ya kɔlɔ?

⁵ Ondo wɛ ambokaka etelo k’ɔnɛ: “Lowandji ndanyaka onto.” L’ɔkɔndɔ w’ana w’anto, anto efula wakakambe la lowandji lawɔ lo yoho ya kɔlɔ. (Adia Ondaki 8:9.) Ɛnyɛlɔ, Saolo aki onto ɔlɔlɔ ndo aki l’okitshakitsha  etena kakɔɔsɔnɛ Jehowa dia monga nkumekanga k’Isariyɛlɛ. Koko nde aketawɔ dia otako ndo kandjema pama l’otema ande, ndo dui sɔ diakookonya dia nde pɛnyahɛnya Davidɛ, pami kaha l’onongo. (1 Samɛlɔ 9:20, 21; 10:20-22; 18:7-11) L’ɔkɔngɔ diko, Davidɛ akakome nkumekanga, ndo nde aki ɔmɔtshi l’atei wa nkumi ya dikanga ya l’Isariyɛlɛ yakaleke amɛna. Koko, l’etena kɛmɔtshi, kaanga Davidɛ akayokambaka la lowandji lande lo yoho ya kɔlɔ. Nde akayosala awui wa mindo wa dieyanelo la Batɛ-Shɛba wadi aki pami kɛmɔtshi kakawelɛka Uriya, ndo oma laasɔ nde akahembe dia mbishɛ pɛkato kande lo toma Uriya dia todiakema lo ta.​—2 Samuɛlɛ 11:1-17.

6, 7. a) Ngandji kaso otsha le Jehowa totshutshuyaka dia nsala na? b) Kakɔna kayotokimanyiya dia monga l’okitanyiya kaanga etena kele dui sɔ bu wɔdu?

⁶ Sho nɛmiyaka ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le Jehowa nɛ dia sho mbookaka ngandji. Lam’ele sho mbokaka Jehowa ngandji oleki oseka ɛngɔ tshɛ kana onto tshɛ, sho nangaka mbɔngɛnyangɛnya. (Adia Tokedi 27:11; Makɔ 12:29, 30.) Oma ko etena kakasɛnɛ atshukanyi wa ntondo l’ekambɔ k’Ɛdɛna, Satana akalange di’anto mbidja lowandji la Jehowa taamu. Diabolo nangaka dia sho mbɔsa dia Jehowa bu la lotshungɔ la totɛ kɛnɛ kahombaso nsala. Koko sho mbeyaka dia ɔsɔ ekɔ kashi. Sho mbetawɔka ɛtɛkɛtɛ ɛnɛ wata ɔnɛ: “Wɛ Jehowa Nzambi kaso, wɛ kasungana nongola lotombo, kɛnɛmɔ ndo wolo, nɛ dia wɛ kakatonge diangɔ tshɛ.”​—Ɛnyɛlɔ 4:11.

⁷ Etena kakiyɛ dikɛnda, ondo wɛ akeke dia nkitanyiya ambutshi ayɛ, kaanga etena kakiyɛ kɔngɛnangɛnaka  dikambo sɔ. Woho akɔ wamɛ mbele, oko ekambi wa Jehowa, mbeyaka monga tena dimɔtshi diele hatongaka wɔdu dia sho monga l’okitanyiya. Koko sho mbokaka Jehowa ngandji ndo mbɔlɛmiyaka, ɔnkɔnɛ, sho salaka kɛnɛ tshɛ kakokaso nsala dia mbokitanyiya. Yeso akatotshikɛ ɛnyɛlɔ. Nde akakitanyiya Jehowa kaanga etena kaki dui sɔ komonga wɔdu kana ɔlɔ nsala. Diakɔ diakandakoke mbutɛ She ate: “Aha oko walangami, koko lolango layɛ latshame.”​—Luka 22:42; enda nɔtɛ ka la koma 11.

8. Naa toho tɔmɔtshi tatɔlɔmbɔla Jehowa? (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “ Hokamɛ dako.”)

⁸ Ɛlɔ kɛnɛ, Jehowa tɔlɔmbɔlaka lo toho totshikitanyi. Ɛnyɛlɔ, nde akatosha Bible. Nde akatosha nto dikumanyi dia l’etshumanelo. Sho mɛnyaka dilɛmiɛlɔ diaso lo lowandji la Jehowa etena kalɛmiyaso wanɛ wakamba la nde dia tɔlɔmbɔla. Naka sho tona ekimanyielo kawɔ, kete lo yoho mɔtshi tambotona Jehowa. Etena kakatone ase Isariyɛlɛ Mɔsɛ, Jehowa akɔshi dia ɔsɔ ekɔ dui dia kɔlɔ efula. Nde akɔshi dia oko nde mbakawatone.​—Walelo 14:26, 27; enda nɔtɛ ka la koma 12.

9. Ngande wayototshutshuya ngandji dia ndjela ɛlɔmbwɛlɔ?

⁹ Etena kalɛmiyaso lowandji, sho mɛnyaka nto ngandji kaso otsha l’anangɛso l’akadiyɛso. Tokanyiya dui nɛ. Etena katomba mpokoso y’oma lo diangɔ diakatongama, mbala efula olui w’akimanyiedi kambaka kaamɛ dia nshimbɛ anto efula. Dia olui wakimanyiya nkamba dimɛna, ekɔ ohomba dia onto ɔmɔtshi nkongɛ olui akɔ ndo ekɔ ohomba dia onto tshɛ la l’olui ɔsɔ ndjela ɛlɔmbwɛlɔ. Ko kakɔna kakoka monga naka onto ɔmɔtshi ambotona ɛlɔmbwɛlɔ ndo osalaka kɛnɛ kalangande? Kaanga naka nde ekɔ l’eyango w’amɛna,  woho watonande dia mpokamɛ koka mbela ekakatanu le asekande wa l’olui ndo koka mbahomuya wolo. Woho akɔ waamɛ mbele, naka hatoyele ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le Jehowa ndo ka wanɛ wakandasha yema ya lowandji, anto akina mbeyaka nsowa. Koko etena kakitanyiyaso Jehowa, sho mɛnyaka dia sho mbokaka anangɛso ngandji ndo nɛmiyaka yɛdikɔ yakɔshi Jehowa.​—1 Kɔrɛtɔ 12:14, 25, 26.

10, 11. Kakɔna kayangaso nsɛdingola?

¹⁰ Kɛnɛ tshɛ katɔlɔmba Jehowa dia sho nsala kekɔ di’ɔlɔlɔ aso. Etena kɛnyaso dilɛmiɛlɔ otsha lo lowandji la lo nkumbo, l’etshumanelo ndo otsha le ewandji wa lɛɛta, anto tshɛ wayokondja wahɔ.​—Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 5:16; Rɔmɔ 13:4; Ɛfɛsɔ 6:2, 3; Hɛbɛru 13:17.

¹¹ Nshihodia lande na kalanga Jehowa dia sho nɛmiya anto akina koka tokimanyiya dia sho nsala dikambo  sɔ. Nyɛsɔ tonyomɔsɛdingola woho wakokaso mɛnya dilɛmiɛlɔ lo ahole asato wa lo lɔsɛnɔ.

12. Ngande wakoka omi mɛnya dia nde nɛmiyaka lowandji?

¹² Jehowa akatonge nkumbo ndo akasha ose nkumbo tshɛ ɔkɛndɛ. Etena kashihodia ose nkumbo tshɛ kɛnɛ kalongamɛ Jehowa le nde, ase nkumbo kambaka dimɛna ndo nkumbo k’otondo kondjaka wahɔ. (1 Kɔrɛtɔ 14:33) Jehowa akasale dia pami monga ɔtɛ wa nkumbo. Kɛsɔ nembetshiyaka dia Jehowa nongamɛka dia nde nkokɛ ndo nɔmbɔla wadɛnde l’anande la ngandji tshɛ. Ɔnkɔnɛ, omi ayoyokoya la Jehowa lo woho wakokɛnde nkumbo. Omi l’Okristo ekɔ la kɛtshi, la ngandji ndo salɛka ase nkumbo kande akambo oko wasalɛ Yeso etshumanelo. Etena kasala omi dui sɔ, nde  mɛnyaka dilɛmiɛlɔ diande le Jehowa.​—Ɛfɛsɔ 5:23; enda nɔtɛ ka la koma 13.

13. Ngande wakoka wadi mɛnya dia nde nɛmiyaka lowandji?

¹³ Wadi l’Okristo nde lawɔ ekɔ l’ɔkɛndɛ w’ohomba ndo wa nɛmɔ. Nde sukɛka omɛnde oko wakambande la wolo dia monga ɔtɛ wa nkumbo w’oshika. Kaamɛ l’omɛnde, nde lawɔ ɛkɔ l’ɔkɛndɛ wa mbetsha ana. Yoho mɔtshi y’etshande anande dia monga la dilɛmiɛlɔ ele oma l’ɛnyɛlɔ kande hita. (Tokedi 1:8) Nde nɛmiyaka omɛnde ndo kambaka kaamɛ la nde lo tɛdikɔ tande. Kaanga etena kahandetawɔ dui dimɔtshi, nde nembetshiyaka tokanyi tande la ngandji ndo la dilɛmiɛlɔ di’efula. Naka Okristo wa womoto ekɔ l’omi lele bu Ɔmɛnyi wa Jehowa, nde ekɔ l’ekakatanu wendana la nde. Koko naka nde ntetemala salɛ omɛnde akambo la ngandji ndo la dilɛmiɛlɔ, ondo lushi lɔmɔshi nde mbeyaka ndjolanga mbeya Jehowa ndo mbɔtɛmɔla.​—Adia 1 Petero 3:1.

14. Ngande wakoka ana nɛmiya lowandji?

¹⁴ Ana wekɔ la nɛmɔ le Jehowa ndo vɔ wekɔ l’ohomba wa laande w’ekokelo ndo w’ɛlɔmbwɛlɔ. Etena kakitanyiya ana ambutshi awɔ, vɔ ngɛnyangɛnyaka ambutshi awɔ. Kɛnɛ koleki ele, lo monga l’okitanyiya, vɔ mɛnyaka dilɛmiɛlɔ otsha le Jehowa ndo mbɔngɛnyangɛnyaka. (Tokedi 10:1) Lo nkumbo efula, ana wekɔ lo mbodiama oma le ombutshi ɔtɔi. Ɔsɔ koka monga okakatanu wa wolo oyadi le ombutshi ndo le ana. Koko etena konga ana l’okitanyiya ndo kasukɛwɔ nyangɛwɔ kana shɛwɔ, lɔsɛnɔ la nkumbo layoleka monga dimɛna. Lo weho akɔ tshɛ, ndooko nkumbo kele kokele. Koko nkumbo koka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula etena kayela ose nkumbo tshɛ ɛlɔmbwɛlɔ ka  Jehowa. Kɛsɔ tombolaka Jehowa, Otungi wa nkumbo tshɛ.​—Ɛfɛsɔ 3:14, 15.

15. Ngande wakokaso nɛmiya lowandji l’etshumanelo?

¹⁵ Jehowa tɔlɔmbɔlaka lo tshimbo y’etshumanelo k’Akristo ndo nde akasha Yeso lowandji tshɛ laadiko diatɔ. (Kɔlɔsayi 1:18) Lo wedi ande, Yeso akasha “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ” ɔkɛndɛ wa nkokɛ ekambi waki Nzambi wa la nkɛtɛ. (Mateo 24:45-47) Ɛlɔ kɛnɛ, “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ” mbele Olui-walɔmbɔla. Olui-walɔmbɔla toshaka kɛnɛ keso l’ohomba l’etena kahombama dia tokimanyiya dia ntetemala nkeketsha mbetawɔ kaso. Dikumanyi, ekambi wakimanyiya ndo emendji w’etshimbedi sukɛka tshumanelo dia l’andja w’otondo ndo mbashaka ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le Olui-walɔmbɔla. Anangɛso asɔ tshɛ wekɔ l’ɔkɛndɛ wa tokokɛ. Vɔ wayoyokoya la Jehowa lo woho wakotshawɔ ɔkɛndɛ ɔsɔ. Ɔnkɔnɛ, etena kalɛmiyaso apami asɔ, sho nɛmiyaka Jehowa.​—Adia 1 Tɛsalɔnika 5:12; Hɛbɛru 13:17; enda nɔtɛ ka la koma 14.

16. Lande na kakokaso mbuta dia dikumanyi ndo ekambi wakimanyiya sɔnamaka oma le nyuma k’ekila?

¹⁶ Dikumanyi ndo ekambi wakimanyiya kimanyiyaka dia etshumanelo monga la kɔlamelo ndo monga kaamɛ. Ekɔ mɛtɛ dia vɔ bu kokele oko sho. Ko ngande wasɔnamawɔ? Anangɛso asɔ pombaka nkotsha kɛnɛ kalɔmbama katanema lo Bible. (1 Timɔte 3:1-7, 12; Tito 1:5-9) Jehowa akakambe la nyuma k’ekila dia nkimanyiya afundji wa Bible dia nembetshiya akambo walɔmbama asɔ. Dikumanyi nɔmbaka Jehowa nyuma kande k’ekila etena kakɛtshanyawɔ dia nsɔna ɔnangɛso ɔmɔtshi oko ekumanyi kana okambi  wakimanyiya. Mbokɛmaka hwe dia tshumanelo diekɔ lo nɔmbɔma oma le Yeso la Jehowa. (Etsha 20:28) Apami wakasɔnama dia tosukɛ ndo tokokɛ wekɔ weshasha w’oma le Nzambi.​—Ɛfɛsɔ 4:8.

17. Dia mɛnya dilɛmiɛlɔ, kakɔna kahomba kadiyɛso nsala tena dimɔtshi?

¹⁷ Lo tena dimɔtshi, mbeyaka monga ko ndooko ekumanyi kana okambi wakimanyiya wakoka nsala olimu ɔmɔtshi l’etshumanelo. Anangɛso akina wambobatizama koka nkimanyiya, koko naka ndooko ɔnangɛso, kadiyɛso koka nsala ɔkɛndɛ walɔmbama paka ɔnangɛso lambobatizama dia nsala. L’etena kɛsɔ, kadiyɛso pombaka nkomba ɔtɛ la kitambala kana lofulɛ. (1 Kɔrɛtɔ 11:3-10) Lo yoho shɔ, nde mɛnyaka dilɛmiɛlɔ diande lo tɛdikɔ ta Jehowa tendana la lowandji lo nkumbo ndo l’etshumanelo.​—Enda nɔtɛ ka la koma 15.

18, 19. a) Wetshelo akɔna wakondjaso lo Rɔmɔ 13:1-7? b) Ngande wɛnyaso dilɛmiɛlɔ le ewandji wa lɛɛta?

¹⁸ Ɛlɔ kɛnɛ, Jehowa aaketawɔ di’ewandji wa lɛɛta monga la yema ya lowandji ndo sho pombaka mbalɛmiya. Vɔ kongɛka akambo wa lo wedja ndo lo ngelo dia vɔ kɛndakɛnda dimɛna ndo vɔ salɛka anto awui amɔtshi w’ohomba. Akristo kitanyiyaka tɔndɔ diele lo Rɔmɔ 13:1-7. (Adia.) Sho nɛmiyaka “ewandji wa laadiko” ndo kitanyiyaka ɛlɛmbɛ wa lo wodja kana ngelo kodjashiso. Ɛlɛmbɛ ɛsɔ mbeyaka monga la shɛngiya le nkumbo kaso, l’elimu aso kana lo kɛnɛ kele laso. Ɛnyɛlɔ, sho futaka elambo ndo mbewoyaka lɛɛta kɛnɛ kalangawɔ mbeya. Ko kakɔna kahombaso nsala etena katɔlɔmba ewandji wa lɛɛta dia nsala dui dimɔtshi dialɔshana l’ɛlɛmbɛ wa Nzambi?  Ɔpɔstɔlɔ Petero akate ate: “Sho pombaka nkitanyiya Nzambi oko wende owandji lo dihole dia nkitanyiya anto.”​—Etsha 5:28, 29.

¹⁹ Etena katshɔso le owandji ɔmɔtshi wa lɛɛta, ɛnyɛlɔ shushi kana pulushi, sho pombaka mongaka mbala tshɛ la dilɛmiɛlɔ. Akristo w’akɛnda nɛmiyaka embetsha awɔ ndo ewandji ekina wa la kalasa. Lo dihole diakambaso olimu, sho nɛmiyaka owandji aso oyadi kaanga ase olimu akina hawɔlɛmiya. Etena kasalaso dui sɔ, sho mbokoyaka ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ laki la dilɛmiɛlɔ di’efula otsha le ewandji wa lɛɛta kaanga mbakidiɔ wolo lo tena dimɔtshi. (Etsha 26:2, 25) Kaanga naka anto akina hawotosalɛ akambo lo yoho ya dimɛna, sho tetemalaka monga la dilɛmiɛlɔ.​—Adia Rɔmɔ 12:17, 18; 1 Petero 3:15.

20, 21. Akambo akɔna w’amɛna wakoka tomba etena kalɛmiyaso anto akina?

²⁰ L’andja w’otondo, anto mɛnyaka dia vɔ bu la dilɛmiɛlɔ otsha le anto akina. Koko ekambi wa Jehowa tshikitana la wɔ. Sho ndjadjɛka oyango wa nɛmiya onto tshɛ. Sho ndjelaka ɛlɔmbwɛlɔ kakasha ɔpɔstɔlɔ Petero k’ɔnɛ: “Nyɔlɛmiya weho w’anto tshɛ.” (1 Petero 2:17) Etena kalɛmiyaso anto akina, vɔ mɛnaka dui sɔ. Yeso akatotɛ ate: “Osase anyu wahɛtɛ la ntondo k’anto dia vɔ mɛna etsha anyu w’ɛlɔlɔ ko wayotombola Shɛnyu lele l’olongo.”​—Mateo 5:16.

²¹ Etena kɛnyaso dilɛmiɛlɔ lo nkumbo, l’etshumanelo ndo l’ahole akina wa lo lɔsɛnɔ, ɛnyɛlɔ kaso ka dimɛna koka ntshutshuya anto akina dia vɔ nyomoleka nanga mbeka akambo wendana la Jehowa. Ndo lo mɛnya dilɛmiɛlɔ diaso otsha le anto akina, sho mɛnyaka dia Jehowa ndamɛ mbalɛmiyaso. Kɛsɔ ngɛnyangɛnyaka Jehowa ndo sho mbɛnyaka dia sho mbookaka ngandji.