Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Nɔtɛ ya la koma

Nɔtɛ ya la koma

 1 ATƆNDƆ

Ɛlɛmbɛ wa Nzambi ntomba oma l’atɔndɔ ande. Atɔndɔ asɔ wekɔ akambo wa mɛtɛ watanaso lo Bible. Vɔ tokimanyiyaka dia nshihodia woho wakanyiya Nzambi ndo wayaokande l’akambo amɔtshi. Atɔndɔ tokimanyiyaka dia mbɔsa tɛdikɔ t’amɛna lo lɔsɛnɔ ndo dia nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. Vɔ tokimanyiyaka djekoleko l’akambo wele ndooko ɔlɛmbɛ wa Nzambi shikaa watɛkɛta dui diakɔ.

Tshapita 1, odingɔ 8

 2 OKITANYIYA

Okitanyiya otsha le Jehowa nembetshiyaka lolango la nsala kɛnɛ katotɛnde dia nsala. Jehowa nangaka dia sho mbokitanyiya nɛ dia sho mbookaka ngandji. (1 Joani 5:3) Naka sho mboka Nzambi ngandji ndo ndjaɛkɛ le nde, kete tayoyela alako ande l’akambo tshɛ. Sho mbokitanyiyaka kaanga etena kele dui sɔ wolo le so. Ekɔ dui dia dimɛna le so dia nkitanyiya Jehowa nɛ dia nde tetshaka woho wakokaso monga la lɔsɛnɔ la dimɛna oma ko kakianɛ ndo nde tolakaka dia tayɔngɛnangɛna l’ɛtshɔkɔ efula lo nshi yayaye.—Isaya 48:17.

Tshapita 1, odingɔ 10

 3 LOTSHUNGƆ LA NSƆNA

Jehowa akasha onto tshɛ lotshungɔ la nsɔna kana dikoka dia nsala ɛsɔnwɛlɔ. Nde kototonga oko waa rɔbo. (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 30:19; Jashua 24:15) Sho koka nkamba la lotshungɔ laso dia nsala ɛsɔnwɛlɔ w’amɛna. Koko naka hatendji ɔlɔlɔ, kete sho koka ndjɔsa tɛdikɔ ta kɔlɔ. Monga la lotshungɔ la nsɔna nembetshiyaka dia sho pombaka mbɔsa yɛdikɔ dia kana tayotshikala la kɔlamelo le Jehowa ndo mbɛɛnya dia sho mɛtɛ mbookaka ngandji.

Tshapita 1, odingɔ 12

 4 ƐLƐMBƐ WENDANA LA LƆKƐWƆ

Jehowa akadje ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ kana ɛlɔmbwɛlɔ kendana la dionga ndo l’etsha aso. Lo Bible, sho koka mbeka ɛlɛmbɛ ɛsɔ ndo woho wakokawɔ tokimanyiya dia monga la lɔsɛnɔ la dimɛna. (Tokedi 6:16-19; 1 Kɔrɛtɔ 6:9-11) Ɛlɔmbwɛlɔ kɛsɔ tokimanyika dia mbeya kanyi ya Nzambi lo kɛnɛ kendana la kɛnɛ kele ɔlɔlɔ la kɔlɔ. Tɔ tokimanyiyaka nto dia mbeya woho wa nangema, woho wa mbɔsa tɛdikɔ t’amɛna ndo woho wa monga ɔlɔlɔ otsha le anto akina. Kaanga mbele ɛlɛmbɛ wa l’andja ɔnɛ wekɔ lo tatetemala mbeta loowe, ɛlɛmbɛ wa Jehowa hawotshikitana. (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 32:4-6; Malaki 3:6) Ndjela ɛlɛmbɛ ɛsɔ tokokɛka oma lo waale wa lo demba ndo wa lo yimba.

Tshapita 1, odingɔ 17

 5 NKUM’OTEMA

Nkum’otema kaso ekɔ dikoka diele l’etei kaso dia ntshikitanya ɔlɔlɔ la kɔlɔ. Jehowa akatosha sho tshɛ nkum’otema. (Rɔmɔ 2:14, 15) Dia nkum’otema kaso nkamba dimɛna, sho pombaka kiekiya lo ndjela ɛlɛmbɛ wa Jehowa wendana la lɔkɛwɔ. Lo nsala ngasɔ, nkum’otema kaso kayotokimanyiya dia mbɔsa tɛdikɔ tangɛnyangɛnya Nzambi. (1 Petero 3:16) Nkum’otema kaso koka tɔhɛmɔla etena kayangaso nsala ɛsɔnwɛlɔ wa kɔlɔ kana tɔ koka tosha paa k’efula l’ɔkɔngɔ wa sho nsala dui dimɔtshi dia kɔlɔ. Nkum’otema kaso koka monga wɔdu, koko l’ekimanyielo ka Jehowa, sho koka nyomokikeketsha. Nkum’otema ka dimɛna toshaka wɔladi wa lo yimba ndo sho ndjalɛnyaka.

Tshapita 2, odingɔ 3

 6 WƆMA WA NZAMBI

Mboka Nzambi wɔma nembetshiyaka dia sho mbookaka ngandji ndo mbɔlɛmiyaka efula diakɔ diele hatolange nsala dui tshɛ diayowonyangiya. Wɔma wa Nzambi tokimanyiyaka dia nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ ndo mbewɔ nsala kɛnɛ kele kɔlɔ. (Osambo 111:10) Vɔ totshutshuyaka dia pokamɛka la yambalo tshɛ kɛnɛ tshɛ katotɛ Jehowa. Vɔ tokimanyiyaka nto dia nkotsha alɔkɔlɔkɔ aso otsha le nde nɛ dia sho mbɔlɛmiyaka efula. Wɔma wa Nzambi wekɔ la shɛngiya lo woho wakanyiyaso, lo woho wasalɛso anto akina akambo ndo l’ɛsɔnwɛlɔ aso wa lushi la lushi.

Tshapita 2, odingɔ 9

 7 NDJATSHUMOYA

Ndjatshumoya mendanaka la lonyangu l’efula longa l’onto l’ɔtɛ wamondosala dui dimɔtshi dia kɔlɔ. Wanɛ woka Nzambi ngandji mongaka la lonyangu efula etena kashihodiawɔ dia wambosala dui dimɔtshi diahɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ ande. Naka tambosala dui dia kɔlɔ, sho pombaka nɔmba Jehowa edimanyielo lo tshimbo y’oshinga w’etshungwelo wakakimɔ Yeso. (Mateo 26:28; 1 Joani 2:1, 2) Etena kayatshumoyaso l’otema ɔtɔi ndo katshikaso nsala kɛnɛ kele kɔlɔ, sho koka monga l’eshikikelo dia Jehowa ayotodimanyiya. Hatohombe ndjaɛndja onongo nto lo kɛnɛ kendana la kɛnɛ kakatasale lo nshi yakete. (Osambo 103:10-14; 1 Joani 1:9; 3:19-22) Sho pombaka nsala la wolo dia nkondja wetshelo oma lo munga yaso, nsala etshikitanu ndo nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ wa Jehowa.

Tshapita 2, odingɔ 18

 8 MBITSHANYEMA

Etena kahayatshumoya onto ɔmɔtshi lakasale pɛkato ka woke ndo katonande nkitanyiya ɛlɛmbɛ wa Jehowa, nde hakoke nto ntshikala l’etshumanelo. Nde pombaka mbitshanyema. Etena katshanyema onto ɔmɔtshi, hatohombe monga la nde nto kaamɛ ndo hatohombe ntɛkɛta la nde. (1 Kɔrɛtɔ 5:11; 2 Joani 9-11) Wotshanyemelo ekɔ yɛdikɔ yakokɛ lokombo la Jehowa ndo etshumanelo. (1 Kɔrɛtɔ 5:6) Wotshanyemelo ekɔ nto dilanya diakoka nkimanyiya onto dia nde ndjatshumoya dia kalolɛ Jehowa.—Luka 15:17.

Tshapita 3, odingɔ 19

 9 ƐLƆMBWƐLƆ NDO ALAKO

Jehowa tookaka ngandji ndo nde nangaka tokimanyiya. Diakɔ diatoshande ɛlɔmbwɛlɔ ndo alakɔ lo tshimbo ya Bible ndo y’anto wawoka ngandji. Oko weso anto wele bu kokele, tekɔ l’ohomba efula w’ekimanyielo kɛsɔ. (Jɛrɛmiya 17:9) Etena kahokamɛso la dilɛmiɛlɔ tshɛ wanɛ wakamba Jehowa lawɔ dia tosha ɛlɔmbwɛlɔ, sho mɛnyaka dia sho mbɔlɛmiyaka ndo sho nangaka mbokitanyiya.—Hɛbɛru 13:7.

Tshapita 4, odingɔ 2

 OTAKO NDO OKITSHAKITSHA

Lam’ele tekɔ anto wele bu kokele, ekɔ dui dia wɔdu le so dia monga la lokaki ndo l’otako. Koko Jehowa nongamɛka dia sho monga l’okitshakitsha. Mbala efula, sho mbekaka dia monga l’okitshakitsha etena kayaɛdikaso la Jehowa ndo kashihodiaso woho weso anyanya. (Jɔbɔ 38:1-4) Etenyi kɛmɔtshi k’ohomba k’okitshakitsha ele mbeka dia ndeka kanyiya dikambo di’anto akina ndo kɛnɛ kayonga dimɛna lewɔ oleki dikambo diaso. Mbala efula otako konyaka onto dia ndjaɔsa dia nde ndeka anto akina. Onto lele l’okitshakitsha ndjasɛdingolaka la losembwe tshɛ ndo nde mɛnaka welo ndo wɛɔdu ande. Nde hoke wɔma dia mbetawɔ munga yande, nɔmba edimanyielo ndo mbetawɔ tokanyi ndo alako. Onto lele l’okitshakitsha ndjaɛkɛka le Jehowa ndo ndjelaka ɛlɔmbwɛlɔ kande.—1 Petero 5:5.

Tshapita 4, odingɔ 4

 11 LOWANDJI

Lowandji ekɔ lotshungɔ la mbidjangɛ anto akina ndo mbɔsa tɛdikɔ. Jehowa mbele owandji waheme tshɛ l’olongo ndo la nkɛtɛ. Lam’ele nde mbakatonge ɛngɔ tshɛ, nde mbele Onto loleki tshɛ wolo l’andja w’otondo. Mbala tshɛ nde kambaka la lowandji lande dia wahɔ w’anto akina. Jehowa akasha anto amɔtshi ɔkɛndɛ dia tɔlɔmbɔla. Ɛnyɛlɔ, ambutshi, dikumanyi dia l’etshumanelo ndo ewandji wa lɛɛta wekɔ la yema ya lowandji ndo Jehowa nangaka dia sho nkamba kaamɛ lawɔ. (Rɔmɔ 13:1-5; 1 Timɔte 5:17) Etena kalɔshana ɛlɛmbɛ w’anto la wa Nzambi, sho kitanyiyaka Nzambi lo dihole di’anto. (Etsha 5:29) Etena ketawɔso lowandji la wanɛ wele Jehowa akawasha lowandji, sho mɛnyaka Jehowa dia tekɔ lo kitanyiya tɛdikɔ tande.

Tshapita 4, odingɔ 7

 12 DIKUMANYI

Jehowa kambaka la dikumanyi, mbuta ate anangɛso wambohokɔ akambo dia nkokɛ etshumanelo. (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 1:13; Etsha 20:28) Apami asɔ tokimanyiyaka dia ntetemala nkeketsha diɔtɔnganelo diasaso la Jehowa ndo mbɔtɛmɔla lo wɔladi ndo lo yoho yokongɛmi. (1 Kɔrɛtɔ 14:33, 40) Dia dikumanyi sɔnama oma le nyuma k’ekila, vɔ pombaka nkotsha awui shikaa walɔmbama wele lo Bible. (1 Timɔte 3:1-7; Tito 1:5-9; 1 Petero 5:2, 3) Sho ndjaɛkɛka ndo sukɛka okongamelo wa Nzambi, diakɔ diele sho kambaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ kaamɛ la dikumanyi.​—Osambo 138:6; Hɛbɛru 13:17.

Tshapita 4, odingɔ 8

 13 ƆTƐ WA NKUMBO

Jehowa akasha ambutshi ɔkɛndɛ wa nkokɛ ana ndo ase luudu lawɔ. Koko Bible mɛnyaka dia omi mbele ɔtɛ wa nkumbo. Naka papa bu, kete mama mbele ɔtɛ wa nkumbo. Ɛkɛndɛ w’ɔtɛ wa nkumbo ekɔ nto ndo wa nyangɛ ase nkumbo mbo ya ndɛ, ahɔndɔ ndo dihole dia mbidjasɛ. Ekɔ ohomba efula di’ɔtɛ wa nkumbo nkimanyiya ase nkumbo dia ntɛmɔla Jehowa. Ɛnyɛlɔ, nde pombaka ndjashikikɛ dia vɔ wekɔ lo ntshɔ mbala la mbala lo nsanganya ya l’etshumanelo, wekɔ lo nsambisha ndo wekɔ lo mbeka Bible kaamɛ. Ɔtɛ wa nkumbo mbele nto onto la ntondo lɔsa tɛdikɔ. Mbala tshɛ nde nyangaka dia mbokoya Yeso lo monga ɔlɔlɔ ndo l’ekanelo k’ɔlɔlɔ, aha pondjo monga kanga ngala kana awui wolo. Kɛsɔ kimanyiyaka dia ngandji monga lo nkumbo di’ase nkumbo tshɛ ndjaoka l’ekokelo ndo ndowanya diɔtɔnganelo diasawɔ la Jehowa.

Tshapita 4, odingɔ 12

 14 OLUI-WALƆMBƆLA

Olui-walɔmbɔla ekɔ djui y’apami yele l’elongamelo ka tɔsɛna l’olongo wakamba Nzambi lawɔ dia nɔmbɔla olimu w’ekambi ande. Lo ntambe ka ntondo, Jehowa akakambe la olui-walɔmbɔla dia nɔmbɔla etshumanelo k’Akristo ka lo ntambe ka ntondo l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ ndo l’olimu awɔ w’esambishelo. (Etsha 15:2) Ɛlɔ kɛnɛ, djui y’anangɛso wakamba oko Olui-walɔmbɔla mbasha ɛlɔmbwɛlɔ ndo mbakokɛ ekambi wa Nzambi. Etena kɔsa anangɛso asɔ tɛdikɔ, vɔ ndjaɛkɛka l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo le nyuma kande k’ekila. Yeso akelɛ djui y’apami w’akitami asɔ ɔnɛ “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ.”​—Mateo 24:45-47.

Tshapita 4, odingɔ 15

 NKOMBA ƆTƐ LA KITAMBALA KANA LA LOFULƐ

Mbeyaka monga tena dimɔtshi dialɔmbama dia kadiyɛsɔ nsala dui dimɔtshi l’etshumanelo diahomba salema paka oma le ɔnangɛso. Etena kasalande dui sɔ, nde mɛnyaka dilɛmiɛlɔ diande lo yɛdikɔ ya Jehowa lo nkomba ɔtɛ la kitambala kana la lofulɛ. Koko ohomba wa nkomba ɔtɛ mendanaka paka l’awui amɔtshi ato. Ɛnyɛlɔ, kadiyɛso pombaka nkomba ɔtɛ etena kalɔmbɔlande wekelo wa Bible lale omɛnde kana lale ɔnangɛso lambobatizama.​—1 Kɔrɛtɔ 11:11-15.

Tshapita 4, odingɔ 17

 16 LOMANGEMANGE

Etena keso la lomangemange, sho tonaka dia mbeta lo wedi ɔmɔtshi l’akambo wa pɔlitikɛ. (Joani 17:16) Ekambi wa Jehowa sukɛka Diolelo diande. L’ɛnyɛlɔ ka Yeso, tekɔ la lomangemange l’akambo wa l’andja ɔnɛ.

Jehowa todjangɛka dia “nkitanyiya awui w’emboledi ndo w’ewandji.” (Tito 3:1, 2; Rɔmɔ 13:1-7) Koko, ɛlɛmbɛ wa Nzambi mbutaka nto dia hatohombe ndjaka onto. Diakɔ diele nkum’otema k’Okristo hatetawɔ dia nde ntshɔ lo ta. Naka Okristo ekɔ la diaaso dia nsɔna olimu okina wa lɛɛta lo dihole di’olimu w’ɔsɔlayi, nde pombaka menda dia kana nkum’otema kande mbetawɔka dia nde nsala dui sɔ.

Sho tɛmɔlaka paka Jehowa oto nɛ dia nde mbele Otungi aso. Kaanga mbalɛmiyaso dalapo dia wodja, hatohombe ditɛmɔla kana memba lembo la wodja. (Isaya 43:11; Danyɛlɛ 3:1-30; 1 Kɔrɛtɔ 10:14) Ndo nto, Okambi wa Jehowa ndaamɛ mbɔsaka yɛdikɔ yaha vɔtɛ tshunda dimɔtshi dia pɔlitikɛ kana ose pɔlitikɛ ɔmɔtshi. Ekɔ ngasɔ nɛ dia tamboshilaka mbeta lo wedi wa lowandji la Nzambi.​—Mateo 22:21; Joani 15:19; 18:36.

Tshapita 5, odingɔ 2

 17 YIMBA Y’ANDJA ƆNƐ

Andja ɔnɛ keketshaka ekanelo ka yimba kele la Satana. Ekanelo ka yimba kɛsɔ tanemaka le anto efula wahoke Jehowa ngandji ndo wahawokoya kana wahakitanyiya ɛlɛmbɛ ande. (1 Joani 5:19) Ekanelo ka yimba kɛsɔ ndo ditshelo sɔ konyaka lo kɛnɛ kelamɛ ɔnɛ yimba y’andja ɔnɛ. (Ɛfɛsɔ 2:2) Ekambi wa Jehowa ndjashikikɛka dia vɔ hawɔlɛndjama la yimba shɔ. (Ɛfɛsɔ 6:10-18) Koko, sho nangaka mboka ya Jehowa ndo salaka la wolo dia nsukɛ ekanelo kande ka yimba.

Tshapita 5, odingɔ 7

 18 APƆSTAZI

Apɔstazi kɛdikɛdi ndɔshana l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible. Waa apɔsta wekɔ lo tɔmbɔkwɛ Jehowa ndo Yeso ɔnɛ lakasɔnama oko Nkumekanga ka Diolelo dia Nzambi ndo vɔ nyangaka dia ntshutshuya anto akina dia mbayela. (Rɔmɔ 1:25) Vɔ nyangaka dia mbidja taamu lo timba ta wanɛ watɛmɔla Jehowa. Anto amɔtshi wa l’etshumanelo k’Akristo ka lo ntambe ka ntondo wakakome waa apɔsta ndo ngasɔ mbediɔ ɛlɔ kɛnɛ. (2 Tɛsalɔnika 2:3) Wanɛ wele la kɔlamelo le Jehowa bu la losambi la waa apɔsta. Hatohombe pondjo mbetawɔ dia nsaki ka mbeya kana shɛngiya y’oma le anto akina tokonya dia mbadia kana mpokamɛ tokanyi ta waa apɔsta. Tekɔ la kɔlamelo otsha le Jehowa ndo ndaamɛ oto mbatɛmɔlaso.

Tshapita 5, odingɔ 9

 19 NKOMBA PƐKATO

Lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, wodja w’Isariyɛlɛ wakalɔmbaka Jehowa dia mbadimanyiya pɛkato yawɔ. Vɔ wakelaka elambo w’ekombelo ka pɛkato wa ntɔngɔ, esɔ ndo nyama lo tɛmpɛlɔ. Lo yoho shɔ, wakoholaka ase Isariyɛlɛ dia Jehowa aketawɔka mbadimanyiya pɛkato yawɔ oyadi oko wodja kana onto l’onto. L’ɔkɔngɔ diko, l’ɔkɔngɔ wa Yeso nkimɔ lɔsɛnɔ lande, elambo w’ekombelo ɛsɔ komonga nto ohomba. Yeso akakimɔ olambo ande wa kokele “mbala 1 lo pondjo.”—Hɛbɛru 10:1, 4, 10.

Tshapita 7, odingɔ 6

 20 MBƆSA LƆSƐNƆ LA NYAMA LA NƐMƆ

Lo ndjela Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, waketawɔ di’anto ndɛ nyama. Wakawadjangɛ nto dia kimɔka elambo wa nyama. (Akambo w’ase Lɛwi 1:5, 6) Koko ndooko lushi laketawɔ Jehowa di’ekambi ande ndjaka nyama l’esehe. (Tokedi 12:10) Lo mɛtɛ, ɛlɛmbɛ waki la wadjango amɔtshi wakataka diaha nyama ndjakema l’esehe. Wakadjangɛ ase Isariyɛlɛ dia kokɛka nyama yawɔ dimɛna.​—Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 22:6, 7.

Tshapita 7, odingɔ 6

 21 TANGANGƆ T’OMA LO DIKILA NDO ESAKELO K’ASEKA ENGANGA

Tangangɔ t’oma lo dikila. Dikila kengama la diangɔ dia weke nɛi nɛ: Globules rouges, globules blancs, plaquettes ndo plasma. Diangɔ dia weke nɛi di’oma lo dikila sɔ koka kahanyema lo totenyi tatotshitshɛ telamɛ ɔnɛ tangangɔ t’oma lo dikila. *

Akristo tonaka nkaloya dikila di’otondo kana ɛngɔ kɛmɔtshi k’oma lo diangɔ nɛi dia weke. Ko onde vɔ pombaka mbetawɔ tangangɔ t’oma lo dikila? Bible hasha elembetshielo shikaa lo dikambo sɔ. Laasɔ, Okristo tshɛ pombaka mbɔsa yɛdikɔ ndaamɛ lo ndjela nkum’otema kande kambekiyama oma lo Bible.

Akristo amɔtshi sɔnaka dia ntona tangangɔ tshɛ t’oma lo dikila. Vɔ mbeyaka mbɔsa ɔnɛ Ɛlɛmbɛ wakasha Nzambi ase Isariyɛlɛ wakataka dia dikila diotombi oma lo nyama pombaka “ditshola la nkɛtɛ.”—Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 12:22-24.

Akina salaka ɔsɔnwɛlɔ wotshikitanyi. Nkum’otema kawɔ mbetawɔka dia vɔ mbetawɔ tangangɔ tɔmɔtshi t’oma lo dikila. Vɔ mbeyaka mbɔsa dia tangangɔ tatotshitshɛ t’oma lo dikila taya bu didjidji dia lɔsɛnɔ l’etongami kɔsami dikila oma lɔkɔ.

Etena kɔsayɛ tɛdikɔ tendana la tangangɔ t’oma lo dikila, kana yimba lo ambola wayela anɛ:

  • Onde dimi mbeyaka dia woho watonami tangangɔ tshɛ t’oma lo dikila nembetshiyaka dia hatetawɔ ekanga ɛmɔtshi walɔshana la hemɔ kana wakoka nkimanyiya diaha dikila shila?

  • Ngande wayomolembetshiya dɔkɔtɛlɛ lande na katonami kana ketawɔmi dia nkamba la yangɔ mɔtshi kana tangangɔ efula t’oma lo dikila?

Esakelo k’aseka enganga. Oko weso Akristo, hatokimɔ dikila kana hatombe dikila diaso hita mengu mɔtshi la ntondo k’epaso. Koko, ekɔ totshelo tokina t’aseka enganga takambawɔ la dikila di’ɔkɔnyi ndaamɛ. Okristo tshɛ pombaka ndaamɛ mbɔsa yɛdikɔ ya woho wayowokamba la dikila diande etena kasalande epaso, ɛgzamɛ w’aseka enganga kana esakelo kɛmɔtshi. Etena kasalawɔ awui wa ngasɔ, dikila di’ɔkɔnyi mbeyaka tondjama oma la demba diande lo tshanda mɔtshi.—Dia nyomeya akambo akina, enda Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1, 2000, lɛkɛ 30-31.

Ɛnyɛlɔ, ekɔ tshelo mɔtshi y’aseka enganga yelɛwɔ hémodilution, mbuta ate mbɔsa yema ya dikila di’ɔkɔnyi la ntondo k’epaso ko vɔ mbodja dibende lo dihole dia dikila dionyishawɔ. L’ɔkɔngɔ diko, wonya w’epaso kana yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’epaso ko ndjokaloya ɔkɔnyi dikila diande.

Tshelo kina yakamba l’aseka enganga mbelamɛka récupération du sang épanché. Lo tshelo shɔ, vɔ mbɔsaka dikila di’ɔkɔnyi diatomba oma lo mpota wonya w’epaso, dilɛkɔlaka ko ndjodikaloya ɔkɔnyi wonya w’epaso kana yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’epaso.

Dɔkɔtɛlɛ la dɔkɔtɛlɛ mbeyaka nkamba la totshelo tɔsɔ lo toho totshikitanyi yema. Laasɔ la ntondo ka mbetawɔ woho tshɛ w’epaso, ɛgzamɛ w’aseka enganga kana osakelo ɔmɔtshi, Okristo pombaka mbeya shikaa woho wayowokamba la dikila diande.

Etena kɔsayɛ tɛdikɔ tendana la esakelo k’aseka enganga kayowokamba la dikila diayɛ hita, kana yimba lo ambola wayela anɛ:

  • Naka dikila diami diayotomba oma lo demba diami ko mbidjama l’ɛngɔ kɛmɔtshi diaha diɔ ntetemala nkɛla lo tshanda mɔtshi, onde nkum’otema kami kayetawɔ dia dimi mbɔsa dikila sɔ dia diekekɔ dikila diami ndo hadiohombe ‘tshulwama la nkɛtɛ’?​—Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 12:23, 24.

  • Onde nkum’otema kami kambekiyama oma lo Bible kayofukutana naka etena kansalawɔ epaso vɔ ntondja yema ya dikila diami, dilɛkɔla ko ndjodikaloya lo demba diami?

  • Onde dimi mbeyaka dia otonelo wa totshelo tshɛ t’aseka enganga tendana l’okambelo wa la dikila diami hita nembetshiyaka dia dimi hahombe mbetawɔ ɛgzamɛ wa dikila, ɔlɛlwɛlɔ wa dikila kana okambelo wa la mashinyi welɛwɔ cœur-poumon artificiel?

La ntondo ka mbɔsa tɛdikɔ tendana la tangangɔ t’oma lo dikila kana osakelo wakambawɔ la dikila diaso hita, sho pombaka nɔmba Jehowa ɛlɔmbwɛlɔ ndo oma laasɔ sho nsala eyangelo. (Jakɔba 1:5, 6) L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, sho pombaka nkamba la nkum’otema kaso kambekiyama oma lo Bible dia mbɔsa yɛdikɔ. Hatohombe mimbola anto akina kɛnɛ kotowosala naka vɔ ntanema la ntondo ka dikambo diele la so kana anto akina hawohombe nyanga dia monga la shɛngiya lo yɛdikɔ yaso.​—Rɔmɔ 14:12; Ngalatiya 6:5.

Tshapita 7, odingɔ 11

 22 LƆKƐWƆ LA PUDIPUDI

Monga la lɔkɛwɔ la pudipudi nembetshiyaka dia dionga ndo etsha aso monga pudipudi lo washo wa Nzambi. Lɔkɛwɔ la pudipudi mendanaka la kɛnɛ kakanyiyaso, katɛkɛtaso ndo kasalaso. Jehowa todjangɛka dia mbewɔ weho tshɛ w’awui wa mindo wa dieyanelo. (Tokedi 1:10; 3:1) Sho pombaka mbɔsa yɛdikɔ ya ndjela ɛlɛmbɛ wa Jehowa wendana la lɔkɛwɔ la pudipudi kaanga la ntondo ka sho koma la ntondo ka dui dimɔtshi diakokaso pembama dia nsala dui dia kɔlɔ. Sho pombaka ntetemala nɔmba Nzambi dia nde tokimanyiya dia ntetemala nama timba taso pudipudi ndo sho pombaka mbɔsa yɛdikɔ ya nshika ntanga la ntondo k’ehemba wendana l’awui wa mindo.​—1 Kɔrɛtɔ 6:9, 10, 18; Ɛfɛsɔ 5:5.

Tshapita 8, odingɔ 11

 23 LƆKƐWƆ LA FUMBƆ NSƆNYI NDO AWUI WA MINDO

Lɔkɛwɔ la fumbɔ nsɔnyi mɛnamaka oma l’ɛtɛkɛta kana etsha wɔnyɔla la wolo tshɛ ɛlɛmbɛ wa Nzambi wendana la lɔkɛwɔ ndo wakɛnɛmɔma oma lo dionga diaha la nsɔnyi. Onto lele la dionga dia ngasɔ mɛnyaka dia nde halɛmiya ɛlɛmbɛ wa Nzambi. Etena kayasha onto lo lɔkɛwɔ la fumbɔ nsɔnyi, kɔmite ka kilombo pombaka kengama dia nkandola dikambo sɔ. Nemanɛka la woke woke wa dikambo, akambo amɔtshi wendana l’awui wa mindo mbeyaka nɔmbama dia kenga kɔmite ka kilombo l’etshumanelo.​—Ngalatiya 5:19-21; Ɛfɛsɔ 4:19; dia mbeya awui akina efula, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ambola w’oma le ambadi” lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ k’esambele 15, 2006, lo Falase.

Tshapita 9, odingɔ 7; Tshapita 12, odingɔ 10

 24 ESUSE

Jehowa akasale dieyanelo oko ɔkɛnɛmwɛlɔ wa pudipudi wa ngandji ka lam’asa wadi l’omi. Koko etena kasala onto ɔmɔtshi esuse kana kakambande lo yoho ya kɔlɔ la tenyi diande dia demba dia diwutshi dia ndjangɛnyangɛnya, kete nde ekɔ lo nkamba l’awui wa dieyanelo lo yoho ya kɔlɔ. Mbekelo kɛsɔ koka ndanya diɔtɔnganelo diele lam’asa onto la Jehowa. Tɔ koka mbota nsaki ka kɔlɔ ndo koka konya onto dia mbɔsa awui wa dieyanelo lo yoho ya kɔlɔ. (Kɔlɔsayi 3:5) Onto layasha lo mbekelo ka mindo kɛsɔ ko mɛnaka diekɔ wolo kitshika, hahombe mpekɔ. (Osambo 86:5; 1 Joani 3:20) Naka wɛ ekɔ l’okakatanu ɔsɔ, kete lɔmba Jehowa l’otema ɔtɔi dia nde kokimanyiya. Ewɔ awui wele oko menda esato wɛnyawɔ anto ɛtakataka wakoka kokonya lo monga la tokanyi ta mindo. Sawola l’ombutshi ayɛ ɔmɔtshi wele Okristo kana ɔngɛnyi ayɛ wambotshunda lo nyuma wakitanyiya ɛlɛmbɛ wa Jehowa. (Tokedi 1:8, 9; 1 Tɛsalɔnika 5:14; Tito 2:3-5) Wɛ koka monga l’eshikikelo dia Jehowa ekɔ lo mɛna ndo mbɔsaka la nɛmɔ welo wadjayɛ dia ntetemala monga la lɔkɛwɔ la pudipudi.​—Osambo 51:17; Isaya 1:18.

Tshapita 9, odingɔ 9

 25 ƆSƐNGƐ

Ɔsɛngɛ kɛdikɛdi etena konga onto l’elonganyi efula. Jehowa akalɔngɔsɔla dia diwala monga lam’asa pami ɔtɔi la womoto ɔtɔi. L’Isariyɛlɛ w’edjedja, Nzambi aketawɔka di’apami monga la wadi efula, koko dui sɔ komonga lo sangwelo diande dia l’etatelo. Ɛlɔ kɛnɛ, Jehowa hetawɔ di’ekambi ande monga l’ɔsɛngɛ. Omi pombaka monga paka la wadi ɔtɔi ndo wadi pombaka monga paka la omi ɔtɔi.​—Mateo 19:9; 1 Timɔte 3:2.

Tshapita 10, odingɔ 12

 26 ODIAKELO WA DIWALA NDO OKAKITWANELO

Jehowa nongamɛka dia wadi l’omi mbidjasɛ kaamɛ edja tshɛ kewɔ la lɔsɛnɔ. (Etatelo 2:24; Malaki 2:15, 16; Mateo 19:3-6; 1 Kɔrɛtɔ 7:39) Nde mbetawɔka dia ndjaka diwala paka etena kasala olonganyi ɔmɔtshi loseka. L’etena kasalema dui sɔ, Jehowa mbishaka olonganyi okina lotshungɔ la mbɔsa yɛdikɔ dia kana nde ayodiaka diwala.​—Mateo 19:9.

Lo tena dimɔtshi Akristo amɔtshi wakɔshi yɛdikɔ ya kakitɔna l’elonganyi awɔ kaanga l’etena kaki kosalema awui wa mindo wa dieyanelo. (1 Kɔrɛtɔ 7:11) Okristo koka kakitɔna l’olonganyi ande l’akambo wayela anɛ:

  • Tonaka l’okonda tshɛ dia nkotsha ehomba w’ase nkumbo: Omi latona nkotsha ehomba wa l’emunyi w’ase nkumbo polo lo yɛdikɔ y’ase nkumbo wohomba falanga kana mbo ya ndɛ.​—1 Timɔte 5:8.

  • Dikɔmɔki diamboleka: Dikɔmɔki dia polo lo yɛdikɔ yakonya dia olonganyi ndjaoka dia yonge kana lɔsɛnɔ lande lekɔ lo waale.​—Ngalatiya 5:19-21.

  • Mbidjaka diɔtɔnganelo diasa olonganyi ande la Jehowa lo waale: Omi kana wadi lashimba tshɛ lo tshɛ diaha olonganyi ande kambɛ Jehowa.​—Etsha 5:29.

Tshapita 11, odingɔ 19

 27 LOWANDO NDO EKEKETSHELO

Onto tshɛ la l’atei aso ekɔ l’ohomba wa mandɔma ndo keketshama. (Tokedi 12:25; 16:24) Sho koka keketshanaka ndo sambanaka lam’asaso l’ɛtɛkɛta wa ngandji ndo w’amɛna. Ɛtɛkɛta wa ngasɔ koka nkimanyiya anangɛso l’akadiyɛso dia mbikikɛ ndo ntetemala kambɛ Jehowa kaanga l’atei w’ekakatanu wa wolo. (Tokedi 12:18; Filipɛ 2:1-4) Naka onto ɔmɔtshi ekɔ lo ndjaoka dia ambɔkɔmɔ efula, sho pombaka mbohokamɛ la dilɛmiɛlɔ tshɛ ndo nyanga dia nshihodia woho wayaokande. Dui sɔ koka tokimanyiya dia mbeya kɛnɛ kakokaso mbuta kana nsala dia mbokimanyiya. (Jakɔba 1:19) Yadjɛ oyango wa mbeya ananyɔ l’akadiyɛyɛ dimɛna dia nshihodia mɛtɛ kɛnɛ kele lawɔ ohomba. Oma laasɔ, wɛ koka mbakimanyiya dia vɔ nkadimɔ le Kiɔkɔ y’esambelo ndo y’ekeketshelo tshɛ lɛnɛ akokawɔ ntana ekimanyielo ka mɛtɛ.​—2 Kɔrɛtɔ 1:3, 4; 1 Tɛsalɔnika 5:11.

Tshapita 12, dingɔ 16

 28 FƐTƐ Y’AWALA

Bible hadje ɛlɛmbɛ shikaa lo woho wahomba fɛtɛ y’awala salema. Mbekelo ya lo ngelo ndo ɛlɛmbɛ wa lɛɛta tshikitanaka lo dihole la dihole. (Etatelo 24:67; Mateo 1:24; 25:10; Luka 14:8) Etenyi koleki ohomba ka lo fɛtɛ ka diwala, ele dɔkɔlɔkɔ diasala atshukanyi la ntondo ka Jehowa. Atshukanyi efula sɔnaka dia ase nkumbo ndo angɛnyi awɔ monga laawɔ etena kasalawɔ dɔkɔlɔkɔ ndo dia ekumanyi kɛmɔtshi mbasha sawo diotombi oma lo Bible. Atshukanyi mbele l’ɔkɛndɛ wa nsɔna woho wa fɛtɛ kayosalema naka wambɔsa yɛdikɔ ya nsala fɛtɛ. (Luka 14:28; Joani 2:1-11) Oyadi yɛdikɔ yakɔna yayɔsa atshukanyi lo kɛnɛ kendana la woho wayowokongɛ fɛtɛ kawɔ ka diwala, vɔ pombaka ndjashikikɛ dia tɔ kayosha Jehowa kɛnɛmɔ. (Etatelo 2:18-24; Mateo 19:5, 6) Atɔndɔ wa lo Bible koka mbakimanyiya dia mbɔsa tɛdikɔ t’amɛna. (1 Joani 2:16, 17) Naka atshukanyi wambɔsa yɛdikɔ ya mbisha anto wanu lo fɛtɛ kawɔ, vɔ pombaka ndjashikikɛ dia dui sɔ diayosalema lo yoho ya dimɛna ndo onto ɔmɔtshi ayendaka woho washawɔ anto wanu. (Tokedi 20:1; Ɛfɛsɔ 5:18) Naka wambɔsɔna dia mishiki kana tɔkɛnyɔ monga, kete vɔ pombaka ndjashikikɛ di’awui asɔ wayosha Jehowa kɛnɛmɔ. Atshukanyi w’Akristo pombaka ndjasha tshɛ lo diɔtɔnganelo diasawɔ la Nzambi ndo lam’asawɔ oleki lushi la fɛtɛ ka diwala.​—Tokedi 18:22; dia nyomeya akambo akina, enda Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1, 2006, lɛkɛ 12-21; Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka dikumi 15, 2006, lɛkɛ 28-31, lo Falase.

Tshapita 13, odingɔ 18

 29 MBƆSA TƐDIKƆ T’AMƐNA

Sho nangaka mbɔsa tɛdikɔ t’amɛna totombi oma l’atɔndɔ wa l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Ɛnyɛlɔ, Okristo mbeyaka mbelamɛ oma le olonganyi ande wele bu Ɔmɛnyi wa Jehowa dia tɔlɛ yangɔ kaamɛ l’ase nkumbo lushi lɔmɔtshi la fɛtɛ ka l’andja ɔnɛ. Naka wambokelɛ lo diaaso dia ngasɔ, kakɔna kayoyosala? Naka nkum’otema kayɛ mbetawɔka dia wɛ ntshɔ, wɛ koka nembetshiya olonganyi ayɛ dia naka wayoyasha lo mbekelo y’apanganu lo diaaso sɔ, kete wɛ hatosala lawɔ dui sɔ. Wɛ pombaka nto menda dia kana anto akina wayotakana naka wɛ ntshɔ lo dihole sɔ.​—1 Kɔrɛtɔ 8:9; 10:23, 24.

Kana owandji ayɛ w’olimu mbeyaka kosha difuto dia laadiko lo nshi ya fɛtɛ kɛmɔtshi. Onde wɛ pombaka ntona difuto sɔ? Ondo bu. Yɛdikɔ yayɛ ya mbetawɔ kana ntona, mbeyaka nemanɛ lo yɛdikɔ mɔtshi la woho wɔsa owandji ayɛ w’olimu dikambo sɔ. Onde nde mbɔsaka difuto sɔ oko dui dimɔtshi diendana la fɛtɛ? Kana ekɔ tsho le nde yoho ya mɛnya lowando lande otsha le ase olimu? Nkana yimba lo akambo asɔ ndo l’awui akina, ayokokimanyiya dia mbɔsa yɛdikɔ ya kana wɛ ayetawɔ difuto dia laadiko sɔ.

Dui dikina, onto ɔmɔtshi mbeyaka kosha woshasha lo nshi ya fɛtɛ ko kotɛ ɔnɛ: “Dimi mbeyaka dia wɛ hasale fɛtɛ, koko lakalangi tsho kosha yangɔ nyɛ.” Ondo onto akɔ ekɔ tsho lo mɛnya ɔlɔlɔ ande otsha leyɛ. Lo wedi okina, onde ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wekɔ wɛnya dia nde ekɔ lo nyanga mpemba mbetawɔ kayɛ kana kokonya dia wɛ nsala fɛtɛ kakɔ? L’ɔkɔngɔ wa nsɛdingola dui sɔ, wɛmɛ mbahomba mbɔsa yɛdikɔ ya mbetawɔ woshasha akɔ kana bu. Lo tɛdikɔ taso tshɛ, sho nangaka monga la nkum’otema k’ɔlɔlɔ ndo monga la kɔlamelo le Jehowa.​—Etsha 23:1.

Tshapita 13, odingɔ 22

 30 AWUI W’OKANDA NDO W’ASEKA LƐƐTA

Tena efula, naka ekakatanu kandɔma esadi ndo lo wɔladi, kete vɔ hawotokoma ewanu wa weke. (Mateo 5:23-26) Le Akristo tshɛ, dui dioleki dietshawɔ la ntondo pombaka monga tombola Jehowa ndo nsala di’etshumanelo monga kaamɛ.​—Joani 13:34, 35; 1 Kɔrɛtɔ 13:4, 5.

Naka Akristo wekɔ l’okakatanu l’awui w’okanda, vɔ pombaka nyanga dia nkandola okakatanu akɔ aha la tofundana laka lɛɛta. Kɔrɛtɔ ka ntondo 6:1-8 ekɔ la dako diakasha ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ lo kɛnɛ kendana l’Akristo fundana laka lɛɛta. Tofunda ɔnangɛso laka lɛɛta ayonga dui dia kɔlɔ le Jehowa ndo l’etshumanelo. Lo Mateo 18:15-17, sho tanaka wanya asato wahomba Akristo ndjela dia nkandola akambo wa weke wele oko emamatanya kana lokeso. 1) Vɔ pomabaka ntondo nyanga dia nkandola dikambo diakɔ lam’asawɔ. 2) Naka hadiokandwe lo yoho shɔ, vɔ koka nɔmba ekimanyielo oma le ose etshumanelo ɔtɔi kana ahende wambotshunda lo nyuma. 3) Oma laasɔ naka ekɔ ohomba, vɔ koka nɔmba olui wa dikumanyi dia nkandola dikambo sɔ. Naka dikambo diambokoma polo lɛsɔ, dikumanyi wayokamba l’atɔndɔ wa lo Bible dia nkimanyiya anto tshɛ wendana la dui sɔ dia dikandola lo wɔladi. Naka anto amɔtshi wendana la dikambo sɔ hawolange ndjela ɛlɛmbɛ wa lo Bible, kete mbeyaka monga ohomba dia dikumanyi dia l’etshumanelo kenga kɔmite ka kilombo.

Ekɔ awui amɔtshi wele ekɔ ohomba ntshɔ laka lɛɛta, mbeyaka monga awui wendana la odiakelo wa diwala, lotshungɔ la ntshikala l’ana, nshikikɛ falanga yahomba onto kimɔka dia wodielo w’ana, dia lɛɛta tofutaka falanga mɔtshi, nkondja mukanda wɛnya dia onto ambɔkɔ l’okanda kana lɛɛta mbisha tɛstama nɛmɔ. Naka Okristo ambokamba la tɛdikɔ t’aseka lɛɛta tɔsɔ dia nkandola okakatanu lo wɔladi, nde hɔnyɔdi dako dia Pɔɔlɔ.

Naka dui dia kɔlɔ efula diambosalema, ɛnyɛlɔ mbeyana l’onto la wolo, mbeyana l’ɔna dikɛnda la wolo, kɔmɔla onto wolo, mbiva diangɔ efula, kana ndjaka kete Okristo wewoya ewandji wa lɛɛta dui dia kɔlɔ sɔ hɔnyɔdi dako dia Pɔɔlɔ.

Tshapita 14, odingɔ 14

 31 NKESO YA SATANA

Oma ko ekambɔ k’Ɛdɛna, Satana okoyangaka dia nkesa anto. (Etatelo 3:1-6; Ɛnyɛlɔ 12:9) Nde mbeyaka dia naka nde mfukutanya ekanelo kaso ka yimba kete nde koka tɔsɛngiya dia nsala kɛnɛ kele kɔlɔ. (2 Kɔrɛtɔ 4:4; Jakɔba 1:14, 15) Nde kambaka l’awui wa pɔlitikɛ, w’ɔtɛmwɛlɔ, w’okanda, tɔkɛnyɔ, kalasa ndo akambo akina efula wakeketsha yoho yande y’ekanelo ka yimba ndo nde salaka dia vɔ mɛnama oko mbetawɔmaka.​—Joani 14:30; 1 Joani 5:19.

Satana mbeyaka dia etena kambotshikalɛ dia nkesa anto kaya bu efula. Diakɔ diele nde ekɔ lo nsala tshɛ kakokande nsala dia minganyiya anto efula. Nde nangaka minganyiya djekoleko wanɛ wakambɛ Jehowa. (Ɛnyɛlɔ 12:12) Naka hatendji dimɛna, kete Diabolo mbeyaka ndjalanyaka yema yema ekanelo kaso ka yimba. (1 Kɔrɛtɔ 10:12) Ɛnyɛlɔ, Jehowa nangaka dia diwala ntshikala edja. (Mateo 19:5, 6, 9) Koko anto efula ɛlɔ kɛnɛ, mbɔsaka diwala oko diokanelo di’anyanya diakokawɔ mpembola esadi eto. Filmɛ efula ndo emisiɔ wa televiziɔ keketshaka nto kanyi shɔ. Sho pombaka ndjashikikɛ dia hatetawɔ dia kanyi y’andja ɔnɛ lo dikambo dia diwala monga la shɛngiya le so.

Yoho kina yayanga Satana dia tokesa, ele lo totshutshuya dia monga la dionga di’ɔtɔmbɔkwɛlɔ. (2 Timɔte 3:4) Naka hatendji dimɛna, kete sho mbeyaka ndjotshika dia monga la dilɛmiɛlɔ otsha le wanɛ wakasɔnɛ Jehowa dia monga la lowandji. Ɛnyɛlɔ, ɔnangɛso ɔmɔtshi mbeyaka ntatɛ ntona ɛlɔmbwɛlɔ kasha dikumanyi dia l’etshumanelo. (Hɛbɛru 12:5) Kana kadiyɛso kɛmɔtshi mbeyaka ndjotatɛ mbidja taamu lo kɛnɛ kendana la yɛdikɔ ya Jehowa ya lowandji lo nkumbo.​—1 Kɔrɛtɔ 11:3.

Sho pombaka ndjashikikɛ diaha mbetawɔ dia Diabolo monga la shɛngiya l’ekanelo kaso ka yimba. Lo dihole dia nsala ngasɔ, sho nangaka mbokoya ekanelo ka yimba kele la Jehowa ndo ‘kanyiyaka nshi tshɛ akambo wa la diko.’​—Kɔlɔsayi 3:2; 2 Kɔrɛtɔ 2:11.

Tshapita 16, odingɔ 9

 32 ESAKELO K’ASEKA ENGANGA

Sho tshɛ nangaka dia monga la demba dia dimɛna ndo sakemɛ lo yoho yoleki dimɛna etena kahatoke dimɛna. (Isaya 38:21; Makɔ 5:25, 26; Luka 10:34) Ɛlɔ kɛnɛ, ekɔ totshelo efula t’aseka enganga ndo weho w’esakelo efula oma le adɔkɔtɛlɛ ndo oma le anto akina. Etena kɔsaso yɛdikɔ lo kɛnɛ kendana l’esakelo kayotetawɔ, ekɔ ohomba sho ndjelaka atɔndɔ wa lo Bible. Sho mbohɔka dia paka Diolelo dia Nzambi mbayotɔkɔnɔla lo pondjo. Hatolange dia ndjasha tshɛ lo yonge yaso polo lo ndjonya ɔtɛmwɛlɔ watɛmɔlaso Jehowa yimba.—Isaya 33:24; 1 Timɔte 4:16.

Sho pombaka mbewɔ la yewo tshɛ weho w’esakelo wɛnama dia wekɔ lo nkamba la wolo w’ɛdiɛngɛ. (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 18:10-12; Isaya 1:13) Ɔnkɔnɛ, la ntondo ka mbetawɔ woho w’osakelo tshɛ kana okanga, sho pombaka mbeya kɛnɛ tshɛ kakokaso mbeya lo kɛnɛ kendana la kɛnɛ kele l’edia kawɔ ndo ekanelo ka yimba kakeketshawɔ. (Tokedi 14:15) Hatohombe mbohɛ dia Satana ayolanga tokesa lo tokonya dia monga la diɔtɔnganelo l’ɛdiɛngɛ. Naka tekɔ lo mvɔ tshɔdia dia kana esakelo kɛmɔtshi kekɔ la losambi l’ɛdiɛngɛ, kete ndeka dimɛna kitona.​—1 Petero 5:8.

Tshapita 16, odingɔ 18

^ od. 98 Adɔkɔtɛlɛ amɔtshi koka mbɔsa diangɔ nɛi dia weke dia lo dikila oko tangangɔ t’oma lo dikila. Ɔnkɔnɛ, mbeyaka monga ohomba wɛ nembetshiya yɛdikɔ yayɛ hita yaha mbetawɔ nkaloya dikila di’otondo kana diangɔ dia weke nɛi dia lo dikila, mbuta ate globules rouges, globules blancs, plaquettes ndo plasma.