1, 2. Ngande waki lɔkɛndɔ laki Mariya, kakɔna kakatawɛnyaka pa?

MARIYA ekɔ l’okakatanu dia mbidjasɛ dimɛna laadiko dia mponda, nɛ dia laasɔ ko tɔ kambowɛmba aya wenya efula. Yɔsɛfu ekɔ la ntondo kande atakotola mponda kodjashi Mariya ɔkɔkɛ lo mboka k’otale k’otsha la Bɛtɛlɛhɛma. Mbala kakɔ ɔtɔi, Mariya amboka nto ɔna lele l’otema ande asokasoka.

² Laasɔ ko diemi dia Mariya diaya ngɔndɔ efula, nɛ dia Bible mbutaka hwe ɔnɛ nde “aki la diemi suke la mbota.” (Luka 2:5) Etena kakawatetaka l’omamu wa dikambɔ, ondo akambi wa dikambɔ wakemala yema ndo wakambe dia mɛna woho wakatandaka womoto laki la diemi suke la mbota ɔsɔ lɔkɛndɔ. Ko, lande na kakande Mariya lɔkɛndɔ l’otale efula ngasɔ mangana l’osomba ande Nazarɛta?

3. Ɔkɛndɛ akɔna wakalongola Mariya, ndo kakɔna kayangaso mbeka lo dikambo diande?

³ Dui sɔ diakatatɛ ngɔndɔ ngana l’ɔkɔngɔ w’osekaseka w’ose Juda ɔsɔ nongola ɔkɛndɛ wa laande wahatalongolaka ndooko onto. Nde aki suke la mbota ɔna lakahombe ndjokoma Mɛsiya, Ɔna Nzambi. (Luka 1:35) Koko, paka l’etena kaki Mariya suke la mbota mbakawahombe munda lɔkɛndɔ lɔsɔ. Lo lɔkɛndɔ lɔsɔ, Mariya akahomana l’ekakatanu wakahombe mbidja mbetawɔ kande l’ohemba. Nyɛsɔ tende kɛnɛ kakokimanyiya dia nde ntetemala monga la mbetawɔ ka wolo.

4, 5. a) Lande na kakatshu Yɔsɛfu nde la Mariya otsha la Bɛtɛlɛhɛma? b) Prɔfɛsiya kakɔna kakakotshama oma lo didjango diakadje Kayisa?

⁴ Aha Yɔsɛfu nde la Mariya ato mbakatandaka lɔkɛndɔ lɔsɔ. Kayisa Ogistɛ akadjanga dia anto tshɛ ntshɔ tofundja nkombo lo buku dia lɛɛta lo ngelo yawɔ ya lootɔ. Kakɔna kakasale Yɔsɛfu? Bible totɛka ɔnɛ: “Yɔsɛfu nde lawɔ akonɛ oma la Ngalileya, oma l’osomba wa Nazarɛtɛ ko akatshu la Judeya, l’osomba wa Davidɛ welɛwɔ Bɛtɛlɛhɛma, nɛ dia nde aki ose nkumbo ka lo ɔlɔndji wa Davidɛ.”—Luka 2:1-4.

 ⁵ Woho wakadje Kayisa didjango sɔ l’etena kɛsɔ komonga ahoma. Ɛnɔnyi 700 la ntondo, prɔfɛsiya kɛmɔtshi kakewoya ɔnɛ Mɛsiya ayotɔ la Bɛtɛlɛhɛma. Aki osomba ɔmɔtshi wakawelɛka Bɛtɛlɛhɛma wakatanemaka lo kilɔmɛtrɛ 11 mangana la Nazarɛta. Koko, prɔfɛsiya kakashikikɛ ɔnɛ la “Betelehema, Efarata” mbakahombe Mɛsiya mbotɔ. (Adia Mika 5:2.) Dia mimɔ oma la Nazarɛta ko nkoma lo ngielongelo shɔ, amɛngɔdi wakandaka lɔkɛndɔ la kilɔmɛtrɛ 130 lo mbeta oma la Samariya. La Bɛtɛlɛhɛma kɛsɔ mbakahombe Yɔsɛfu ntshɔ, nɛ dia lɛkɔ mbakadjasɛka nkumekanga Davidɛ tshɛwɔ ndo oma l’ɔlɔndji ɔsɔ mbakotɔ Yɔsɛfu nde la Mariya.

6, 7. a) Lande na kakonge lɔkɛndɔ l’otsha la Bɛtɛlɛhɛma tshondo y’okakatanu le Mariya? b) Monga wadi aki Yɔsɛfu akonge la shɛngiya yakɔna lo tɛdikɔ takɔsaka Mariya? (Enda ndo nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.)

⁶ Onde Mariya akahombe nsukɛ Yɔsɛfu lakɔshi yɛdikɔ ya nkitanyiya didjango dia Kayisa? Lɔkɛndɔ lɔsɔ lakahombe monga wolo le Mariya. Aki l’etatelo ka Ngɔndɔ ka dikumi ndo avula wakakokaka ndɔ nɛ dia eleko k’ɔwɔ kaki oma la nshila. Ndo nto eshikikelo k’ɔnɛ akayadɛka “oma la Ngalileya,” ekɔ ohomba efula, nɛ dia ntshɔ otsha la Bɛtɛlɛhɛma kakatanemaka lo dikona diaki la mɛtrɛ 760, aki dui dia paa efula oko onto lambonda lɔkɛndɔ la nshi efula. Ondo lɔkɛndɔ lɔsɔ lakahombe mbiviya oleki nkɛndɔ nkina, nɛ dia woho waki Mariya suke la mbota akalɔmbaka dia tomuyaka efula. Womoto akɔna lahakombola monga lakawɔ, lale  ewotɔ ande kana suke la angɛnyi ande wakoka mbokimanyiya etena katatɛnde ntata lɔɔnɔ? Aha la taamu, nde akahombe monga la dihonga dia munda lɔkɛndɔ lɔsɔ.

⁷ Koko, Luka akafunde ate Yɔsɛfu akatshu “kaamɛ la Mariya lakandɔshi wadi oko wakandolake, dia tofundja nkombo lo abuku wa lɛɛta.” (Luka 2:4, 5) Oko wakakome Mariya wadi aki Yɔsɛfu, dui sɔ diakonge la shɛngiya ya wolo lo tɛdikɔ takandɔsaka. Nde akɔsaka omɛnde oko papa ka nkumbo kele la lonyuma la dimɛna, ɔnɛ lakandasukɛka lo nkotsha ɔkɛndɛ w’okimanyedi wakasha Nzambi wamato. * Okitanyiya akokimanyiya dia nde ntondoya ohemba wendana la mbetawɔ wakakoke mpomana la nde.

8. a) Kakɔna ondo kakatshutshuya Mariya dia ntshɔ otsha la Bɛtɛlɛhɛma nde la Yɔsɛfu? b) Lo yoho yakɔna yele Mariya ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ le anto tshɛ wele la mbetawɔ?

⁸ Kakɔna kakatshutshuya Mariya nto dia nde monga l’okitanyiya? Onde nde akeyaka prɔfɛsiya kakate dia Mɛsiya akahombe totɔ la Bɛtɛlɛhɛma? Bible hate ndooko dui. Koko, ondo ɔsɔ ekɔ ɔkɔkɔ ɔmɔtshi, nɛ dia dui sɔ diakeyamaka dimɛna le ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ndo le anto lo tshɛ kawɔ. (Mat. 2:1-7; Jni. 7:40-42) Laadiko dia laasɔ, Mariya akashihodiaka Afundelo dimɛna. (Luka 1:46-55) Oyadi nde aketawɔ munda lɔkɛndɔ lɔsɔ dia nkitanyiya  omɛnde, didjango dia lɛɛta, prɔfɛsiya ka Jehowa kana l’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ ɛsɔ tshɛ, nde ekɔ mɛtɛ ɛnyɛlɔ ka dimɛna. Oyadi le apami kana wamato, Jehowa mbɔsaka anto wele l’okitshakitsha ndo l’okitanyiya la nɛmɔ di’efula. Ɛlɔ kɛnɛ, etena kele anto hawɔlɛmbɛ lowandji, ɛnyɛlɔ kaki Mariya kekɔ ohomba le Akristo tshɛ.

9, 10. a) Kakɔna ondo kakohɔ Mariya nde la Yɔsɛfu etena kakawasukana la Bɛtɛlɛhɛma? b) Lende akatohangaka Yɔsɛfu nde la Mariya, ndo lande na?

⁹ Lam’akɛnyi Mariya Bɛtɛlɛhɛma lo tshalola nde akakitshakitsha lomu. Etena kakawatalekanaka dikambɔ dia ɔlivɛ diakawanaka elowa w’ekomelo wa l’ɔnɔnyi, ondo Mariya nde la Yɔsɛfu wakohɔ ɔkɔndɔ wa ngielongelo shɔ. Yɔ yaki ngielongelo ya tshitshɛ ndo yɔ kokoka mbadiema l’atei w’esomba wa la Juda oko wakatewoyaki omvutshi Mika. Koko, lɛkɔ mbakotɔ Bɔaza, Naɔmi ndo Davidɛ ambeta ndekana ɛnɔnyi kinunu.

¹⁰ Etena kakakome Mariya nde la Yɔsɛfu, vɔ wakahombe dihole dia mbidjasɛ. Anto akina wakakome la ntondo kawɔ dia ndjofundja nkombo lo buku dia lɛɛta diakɔ diakiwɔ kotana luudu la panga. * Lam’ele ndooko kakawakoke nsala, vɔ wakatshu tolala lo lokoto la nyama. Tokanyiya yema lonyangu laki la Yɔsɛfu etena kakandɛnaka wadɛnde adiɛnɛ la paa lo dihole dia kɔlɔ diende atalalaka ndo diakatalekaka mbosha paa sɔ. Paka lam’akiwɔ lo dihole dia kɔlɔ sɔ mbakatatɛ Mariya ntata lɔɔnɔ.

11. a) Lande na kakoka wamato wa l’ahole tshɛ mboka Mariya kɛtshi? b) Lo toho takɔna taki Yeso “ɔna l’enondo”?

¹¹ Wamato wa l’ahole tshɛ kokaka mboka Mariya kɛtshi. Ɛnɔnyi oko 4000 la ntondo, Jehowa akatatshi dia l’ɔtɛ wa pɛkato kakatahowɔ, wamato wayodiɛnɛka efula la lɔɔnɔ laa mbota. (Etat. 3:16) Mariya nde lawɔ akadiɛnɛ la lɔɔnɔ laa mbota. L’ɔkɔndɔ ande, Luka kɔmɛnya dia Mariya akɛnyi paa la lɔɔnɔ, koko akate tsho ɔnɛ: “Nde akote ɔna pami, ɔna l’enondo.” (Luka 2:7) Ɔsɔ aki ‘ɔnande l’enondo,’ nɛ dia Mariya akayotaka ana akina ondo esambele lo tshɛ kawɔ. (Makɔ 6:3) Koko, ɔnɔsɔ akatshikitana l’ana akina tshɛ lo tshɛ. Nde komonga tsho ɔnande l’enondo, koko ndo “enondo wa diangɔ tshɛ diakatongama” oma le Jehowa, mbuta ate Ɔna ɛtɔi laki Nzambi.—Kɔl. 1:15.

12. Lende aketanya Mariya ɔna, ndo ngande wakatshikitana dihole sɔ la asango ndo esato wasangawɔ lo ɛkɔndɔ wa Nɔɛlɛ?

¹² L’etena kɛsɔ mbata ɔkɔndɔ dui dimɔtshi di’ohomba efula dieyama ɔnɛ: Nde “akawɔmbɛ ahɔndɔ ko akoolasha lo dihole diakalɛka  nyama.” (Luka 2:7) Ɛkɔndɔ wa Nɔɛlɛ wɛnyawɔ esato, asango ndo diangɔ dikina diasalema l’ahole efula, mbidjaka oshimu esɔ l’ɔkɔndɔ ɔsɔ. Koko, nyɛsɔ tende woho wakasalema akambo lo yoho ya mɛtɛ. Nkumbo kɛsɔ kakahange lo lokoto la nyama, dihole diokongaka mindo ndo la diangatangata. Ambutshi akɔna wotɔsɔna dihole dia ngasɔ di’ɔnawɔ mbotɔ naka vɔ kokaka nsɔna dihole dikina? Lo tshɛ kawɔ, ambutshi kombolɛka anawɔ kɛnɛ koleki dimɛna. Kɛsɔ mbakakombolaka Mariya nde la Yɔsɛfu dia salɛ Ɔna Nzambi.

13. a) Lo yoho yakɔna yakasale Mariya nde la Yɔsɛfu kɛnɛ tshɛ kakawakoke nsala lo ndjela akoka awɔ? b) Ngande wakoka ambutshi wele la lomba mbokoya ɛnyɛlɔ kaki Yɔsɛfu nde la Mariya?

¹³ Vɔ kombetawɔ dia dui sɔ mbakonya dia vɔ monga la lonyangu; koko vɔ wakasale kɛnɛ tshɛ kakawakoke nsala lo ndjela akoka awɔ. Ɛnyɛlɔ, tolembete dia Mariya akakokɛ ɔna, akawɔmbɛ l’ahɔndɔ ko oma laasɔ, nde akawetanya lo lokoto ele l’eshikikelo k’ɔnɛ nde ayokokamɛ dimɛna ndo hatokala waale. Mariya kombetawɔ dia dui sɔ mbosha lonyangu polo lo nde mbohɛ dia nkokɛ ɔnande. Nde la Yɔsɛfu wakeyaka ɔnɛ mbetsha ɔnawɔ akambo wa lo nyuma mbaki ohomba oleki kɛnɛ tshɛ kakawakoke mbosalɛ. (Adia Euhwelu k’Elembe 6:6-8.) Ɛlɔ kɛnɛ, ambutshi wele la lomba salaka woho akɔ waamɛ etena kayadjɛwɔ oyango wa mbodia anawɔ l’andja ɔnɛ wele anto hawokombola kambɛ Nzambi.

14, 15. a) Lande na kakalomɔlomɔ alami w’ɛkɔkɔ dia tɛna ɔna? b) Kakɔna kakasale alami w’ɛkɔkɔ l’ɔkɔngɔ wa vɔ mɛna Yeso lo lokoto la nyama?

¹⁴ La shashimoya, dui dimɔtshi diakatombe diakafukutanya wɔladi awɔ. Alami w’ɛkɔkɔ wakɔtɔ mbala kakɔ ɔtɔi lo lokoto lakɔ walomɔlomɔ dia mɛna nkumbo kɛsɔ, djekoleko ɔna. Apami asɔ waki l’ɔlɔ w’efula ndo dungi diawɔ diakalole l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Vɔ wakaye esadi eto oma l’akona lɛnɛ akiwɔ la dongalonga diawɔ. * Wakatɛ ambutshi w’ɔna akambo wa diambo efula wakawɛnyi. L’otsho, ondjelo akɛnɛ le wɔ la shashimoya l’akona lɛnɛ akiwɔ. Lotombo la Jehowa lakɛnɛ le wɔ ndo ondjelo akawatɛ dia Kristo kana Mɛsiya ambotɔ la Bɛtɛlɛhɛma. Vɔ wakahombe totana ɔna etami lo lokoto la nyama ndo ɔmbami ahɔndɔ. Oma laasɔ, dui dimɔtshi dia diambo efula diakasalema, nyemba y’andjelo yakɛnama ndo yakatombola Nzambi!—Luka 2:8-14.

¹⁵ Komonga dui dia diambo lo woho wakalawɔ apami waki l’okitshakitsha asɔ oya la Bɛtɛlɛhɛma. Vɔ wakangɛnangɛna efula  etena kakawɛnyi ɔna lotwe etami paka lo dihole diakawatɛ ondjelo. Alami w’ɛkɔkɔ asɔ wakakombola mbewoya anto akina losango l’ɔlɔlɔ lɔsɔ. “Vɔ wakate akambo . . . ko anto tshɛ wakoke akambo wakate alami w’ɛkɔkɔ wakambe.” (Luka 2:17, 18) Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo nshi shɔ kɔmbɔsaka alami w’ɛkɔkɔ la nɛmɔ. Koko, Jehowa akɔsaka apami waki l’okitshakitsha ndo la kɔlamelo asɔ la nɛmɔ. Ko shɛngiya yakɔna yaki la wembwelo ɔsɔ le Mariya?

16. Ngande wakɛnya Mariya yambalo yaki la nde, ndo lande na kakinde la mbetawɔ ka wolo?

¹⁶ Lo mɛtɛ Mariya akalɛmbɛ efula l’ɔkɔngɔ wa nde mbota. Koko, nde akahokamɛ la yambalo tshɛ kɛnɛ kakawawotɛ. Kɛnɛ koleki tshɛ ele “Mariya akalamaka akambo asɔ tshɛ ndo akakanaka yimba lo kitshimudi yawɔ.” (Luka 2:19) Nde mɛtɛ akakanaka yimba la akambo asɔ. Mariya akeyaka ɔnɛ losango l’oma le ondjelo lɔsɔ laki ohomba efula. Jehowa Nzambi kande akakombola dia nde nshihodia dimɛna lonto ndo nɛmɔ diaki l’ɔnɔsɔ. Ɔnkɔnɛ, Mariya kokomɛ tsho lo mpokamɛ. Nde akalamaka ɛtɛkɛta ɛsɔ l’otema ande, dia nde ndjokanaka la wɔ yimba mbala la mbala lo ngɔndɔ ndo l’ɛnɔnyi wakayele. Ɔsɔ mbele ɔkɔkɔ w’oshika wɛnya lande na kaki Mariya la mbetawɔ ka wolo lɔsɛnɔ lande l’otondo.—Adia Hɛbɛru 11:1.

17. Ngande wakokaso mbokoya ɛnyɛlɔ kaki Mariya lo kɛnɛ kendana l’akambo wa mɛtɛ wa lo nyuma?

¹⁷ Onde wɛ ayoyela ɛnyɛlɔ kaki Mariya? Bible ndola tɔɔ l’akambo wa mɛtɛ w’oma le Jehowa. Koko, dia sho nkondja wahɔ oma l’akambo wa mɛtɛ asɔ, paka sho mbidja yimba lɔkɔ. Sho salaka dui sɔ lo mbekaka Bible mbala la mbala aha oko dibuku di’anyanya, koko oko Ɔtɛkɛta wa Nzambi. (2 Tim. 3:16) Oma laasɔ, l’ɛnyɛlɔ kaki Mariya, sho pombaka namaka akambo wa mɛtɛ wa lo nyuma l’etema aso ndo kanaka la wɔ yimba. Naka sho kanaka yimba la kɛnɛ kadiaso lo Bible, ndo nsɛdingolaka toho takokaso nkamba l’alako waki Jehowa, kete dui sɔ diayotokimanyiya dia sho mpamia mbetawɔ kaso.

18. a) Ngande wakakitanyiya Mariya nde la Yɔsɛfu Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ etena kakakotsha Yeso nshi enanɛi? b) Olambo wakalambola Yɔsɛfu nde la Mariya lo tɛmpɛlɔ akawɛnya lo kɛnɛ kendana la ekondjelo kawɔ?

¹⁸ Nshi enanɛi l’ɔkɔngɔ w’ɔna mbotɔ, Mariya nde la Yɔsɛfu wakawahemia ohekele lo ndjela Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ ndo wakawɔlɛ  ɔnɛ Yeso oko akawatɛ ondjelo. (Luke 1:31) Oma laasɔ, lo lushi 40, vɔ wakatshu la ɔna oma la Bɛtɛlɛhɛma otsha lo tɛmpɛlɔ ka la Jɛrusalɛma, yɛdikɔ ya kilɔmɛtrɛ oko 10, dia tolambola olambo wa ɛdiɛlɔ oko wakɛnyaka ɛlɛmbɛ lo dikambo di’ase wola, mbuta ate vɔ wakahombaka nkimɔ benga pende kana ana ahende wa tokudumba. Vɔ komboka nsɔnyi dia nkimɔ benga pende l’ɔtɛ wa nkimɔ ɔna ɔkɔkɔ oko wakasalaka ambutshi akina. Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, vɔ wakakeketshama lo yɛdikɔ y’efula etena kakiwɔ lɛkɔ.—Luka 2:21-24.

19. a) Kakɔna kakatɛ Simɛyɔna Mariya dia nde ndeka monga l’eshikikelo l’otema ande? b) Kakɔna kakate Anna etena kakandɛnyi Yeso?

¹⁹ Pami k’osombe kakawelɛka Simɛyɔna akasukana lalewɔ ndo akatɛ Mariya ɛtɛkɛta wakandalame dimɛna l’otema ande. Pami kɛsɔ akalongola daka di’ɔnɛ nde ayɛna Mɛsiya la ntondo ka nde mvɔ, ndo nyuma k’ekila kaki Jehowa kakawɛnya dia ɔna ashashi Yeso, mbaki Oshimbedi wakalakema. Simɛyɔna akewola Mariya nto dia paa k’efula kakandahombe ndjokikɛ. Nde akate dia Mariya ayoyaoka lushi lɔmɔtshi oko onto lambowongola dikɔnga. (Luka 2:25-35) Kaanga ɛtɛkɛta washa kandji ɛsɔ, wakayokimanyiyaka Mariya etena kakayokomɛka dui dia kɔlɔ sɔ ɛnɔnyi akumi asato l’ɛmɔtshi l’ɔkɔngɔ. Laadiko dia Simɛyɔna, omvutshi wa womoto wakawelɛka Anna akatshu dia tenda Yeso lam’akinde eke ɔna ashashi, ndo nde akatatɛ mbutɛ anto tshɛ  waki l’elongamelo ka mɛna etshungwelo ka Jɛrusalɛma.—Adia Luka 2:36-38.

20. Lande na kele woho wakawatshu la Yeso lo tɛmpɛlɔ aki yɛdikɔ ya dimɛna?

²⁰ Ande yɛdikɔ ya dimɛna yakɔshi Yɔsɛfu nde la Mariya ya ntshɔ l’ɔnawɔ lo tɛmpɛlɔ kaki Jehowa ka la Jɛrusalema lee! Lo nsala ngasɔ, vɔ wakasale dia ɔnawɔ ndjonga la mbekelo ka tshɔka mbala la mbala lo tɛmpɛlɔ kaki Jehowa. Etena kakiwɔ lɛkɔ, vɔ wakalambola Jehowa olambo woleki dimɛna lo ndjela ekondjelo kawɔ, wakalongola wetshelo ndo ekeketshelo. Ekɔ mɛtɛ dia Mariya akamɔ oma lo tɛmpɛlɔ ele la mbetawɔ ka wolo ndo otema ande wakalole l’akambo wa lo nyuma wakandahombe nkana la wɔ yimba ndo mbewoya anto akina.

21. Ngande wakokaso ndjashikikɛ ɔnɛ tayonga la mbetawɔ ka wolo l’ɛnyɛlɔ kaki Mariya?

²¹ Ekɔ dui dia dimɛna lo woho wokoya ambutshi efula ɛlɔ kɛnɛ ɛnyɛlɔ kaki Yɔsɛfu nde la Mariya. La kɔlamelo tshɛ, ambutshi wele Ɛmɛnyi wa Jehowa tshɔka l’anawɔ lo nsanganya y’Akristo. Ambutshi asɔ kimɔka kɛnɛ kakokawɔ nkimɔ ndo keketshaka asekawɔ Akristo. Ndo etena kakalolawɔ oma lo nsanganya y’Akristo, vɔ mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula ndo l’awui w’ohomba wakokawɔ nkahana l’anto akina. Ekɔ mɛtɛ ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula monga kaamɛ la wɔ! Naka sho nsala ngasɔ, kete mbetawɔ kaso kayohama ndo kayokeketala l’ɛnyɛlɔ kaki Mariya.