Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

TSHAPITA 5

“Ɔngɔnyi tshɛ wa lomba”

“Ɔngɔnyi tshɛ wa lomba”

1-3. L’eleko kamɔnga akatshi ka lo 31 T.D., lo diaaso diakɔna diakasha Yeso dako diande ndo lande na kakaambe ampokami ande?

 L’ELEKO kamɔnga akatshi ka lo 31 T.D., Yeso Kristo aki lo dikona dimɔtshi suke la Kapɛrnauma, osomba wakawasalaka elimu efula waki l’omamu wa Ndjale ka Ngalileya lo lɛkɛ la nɔrdɛ-owɛstɛ. Nde akalɔmbɛ otsho w’otondo ndamɛ lo dikona sɔ. La yosose, nde akete ambeki ande ndo akasɔnɛ 12 wakandɔlɛ ɔnɛ apɔstɔlɔ. L’etena kɛsɔ, elui w’anto wakatshumana l’omamu wa dikona. Anto asɔ wakooyele polo lo dihole sɔ ndo amɔtshi wakaye oma l’ahole wa tale, vɔ tshɛ wakalomɔlomɔka dia mboka kɛnɛ kayondowatɛ ndo dia nkɔnɔ oma lo hemɔ yaki la wɔ. Yeso kombakesola.​—Luka 6:12-19.

2 Yeso akasukana le wɔ ko akakɔnɔla wanɛ tshɛ waki la hemɔ. L’ekomelo, etena kakandɛnyi dia ndooko onto laki la paa ka wolo nto, Yeso akadjasɛ ndo akatatɛ mbaetsha. a Ɛtɛkɛta ande wa la pindju kɛsɔ wakambiya anto efula. Ndooko lushi lakawoke onto etsha oko nde. Dia mbisha wetshelo ande wotsho, nde kombuta ndooko dui diakaye oma lo toshimu t’anto kana oma l’awui w’ambeyi w’ɛlɛmbɛ. Koko, mbala efula nde akashile awui w’oma l’Afundelo wa lo Hɛbɛru wakasambiyama. Losango lande lakasembɔka tɔɔ lo dikambo, nde akakambe l’ɛtɛkɛta wa wɔdu ndo wokɛma hwe. Etena kakandashidiya la mbetsha, elui w’anto wakaambe heyama. Vɔ mɛtɛ wakahombe mamba, nɛ dia vɔ waki oma la mpokamɛ onto loleki lomba lo tena tshɛ!​—Mateo 7:28, 29.

“Elui w’anto wakaambe efula lo yoho yande ya mbetsha”

3 Dako sɔ ndo awui akina efula wakate ndo wakasale Yeso kɔndwama l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Ekɔ ohomba sho ntshimola dia mbeya kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia Yeso, nɛ dia le Yeso mbatanema “ɔngɔnyi tshɛ wa lomba.” (Kɔlɔsayi 2:3) Oma lende akandakondja lomba, mbuta ate dikoka dia nkamba dimɛna la ewo ndo la yimba? Ngande wakandakɛnɛmɔla lomba ndo ngande wakokaso ndjela ɛnyɛlɔ kande?

“Lende ambotokondja onto ɔnɛ lomba la nganɛ?”

4. Dimbola diakɔna diakonyiya ampokami waki Yeso ndo lande na?

4 Lo lɔkɛndɔ lande lɔmɔtshi l’esambishelo, Yeso akatshu la Nazarɛtɛ, osomba wakandole ndo akatatɛ mbetsha lo shinangɔnga ka lɛkɔ. Ampokami ande efula wakaambe ndo wakayambola ɔnɛ: “Lende ambotokondja onto ɔnɛ lomba la nganɛ?” Vɔ wakeyaka nkumbo kande, mbuta ate ambutshi ande, anango ndo akadiyɛnde ndo vɔ wakeyaka ɔnɛ nde akotɔ lo nkumbo kaki komonga l’ekondjelo k’efula. (Mateo 13:54-56; Makɔ 6:1-3) Vɔ wakeyaka nto dia otshudi w’abaya wa manamana ɔsɔ kɔmbɔtɔ kalasa ya lokumu y’ambeyi w’ɛlɛmbɛ. (Joani 7:15) Vɔ waki mɛtɛ l’ɔkɔkɔ wa ndjambola ngasɔ.

5. Yeso akɛnya dia lomba lande lakaye oma le na?

5 Lomba lakakɛnɛmɔla Yeso komonga tsho lo woho wakinde onto la kokele. Ngɔndɔ ngana l’ɔkɔngɔ, etena kakandetshaka lo sɛkɛ dia tɛmpɛlɔ, Yeso akɛnya dia lomba lande lakaye oma lo kiɔkɔ ya laadiko. Nde akate ate: “Kɛnɛ ketshami haye oma le mi, koko ndja oma le Ɔnɛ lakantome.” (Joani 7:16) Ɔnkɔnɛ, lomba laki Yeso lakaye oma le She lakootome. (Joani 12:49) Ko ngande wakakondja Yeso lomba lɔsɔ?

6, 7. Lo toho takɔna takakondja Yeso lomba oma le She?

6 Nyuma k’ekila kaki Jehowa kaki la shɛngiya lo tokanyi ndo l’otema wa Yeso. Isaya akatatshi lo dikambo dia Yeso, Mɛsiya wakalakema ɔnɛ: “Nyuma ka Jehowa kayodjasɛ le nde, nyuma ka lomba ndo ka yimba, nyuma ka dako ndo ka wolo, nyuma k’ewo ndo ka wɔma wa Jehowa.” (Isaya 11:2) L’ekimanyielo ka nyuma ka Jehowa kakawahema ndo kakalɔmbɔlaka tokanyi ndo tɛdikɔ tande, mbokɛmaka lande na kele aha la taamu ɛtɛkɛta ndo etsha waki Yeso wakakɛnɛmɔlaka lomba l’efula.

7 Yeso akakondja lomba oma le She lo yoho kina ya diambo. Oko wakatadiɛnyi lo Tshapita 2, l’edja k’ɛnɔnyi waheyama mbadia wakinde l’olongo la ntondo ka nde ndja la nkɛtɛ oko onto, Yeso aki la diaaso dia mbeya tokanyi taki She. Tokanyiya lomba l’efula lakakoke Ɔna ɔsɔ nkondja oma le She etena kakandakambaka oko “okambi wa kɔmba” waki Nzambi lo etongelo ka diangɔ dikina tshɛ oyadi diasɛna kana diahasɛnɛ. Diakɔ diakakoke mbelamɛ Ɔna ɔsɔ etena kakandasɛnaka l’olongo la ntondo ka nde ndja la nkɛtɛ ɔnɛ lomba lɔsama oko onto. (Tokedi 8:22-31; Kɔlɔsayi 1:15, 16) L’edja tshɛ kakandakambaka olimu ande, Yeso aki l’akoka wa nkamba la lomba lakandakondja oma le She lele l’olongo. b (Joani 8:26, 28, 38) Omalɔkɔ mbele, hatokoke mamba lo mɛna woke woke wa ewo ndo wa shɛnɔdi y’efula yakakɛnɛmɔla Yeso oma l’ɛtɛkɛta ndo ekanelo k’ɔlɔlɔ kakɛnamaka oma lo dui tshɛ diakandasalaka.

8. Oko weso ambeki waki Yeso, ngande wakokaso nkondja lomba?

8 Oko weso ambeki waki Yeso, sho lawɔ pombaka mendɛ le Jehowa dia nde tosha lomba. (Tokedi 2:6) Lo mɛtɛ, Jehowa hatosha lomba lɔsɔ lo dihindo, koko nde salaka dui sɔ lo nkadimola alɔmbɛlɔ aso wa l’otema ɔtɔi walɔmbaso dia nkondja lomba layotokimanyiya dia nkandola ekakatanu wa lo lɔsɛnɔ. (Jakɔba 1:5) Dia likondja, paka sho mbodjisha welo w’efula. Sho pombaka ntetemala liyanga “oko diangɔ di’oshinga wolo dioshɛmi.” (Tokedi 2:1-6) Eelo, sho pombaka ntetemala tshimola l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi lɛnɛ ele lomba lande ndo mbɔtɔnganyiya lɔsɛnɔ laso la kɛnɛ kekaso. Ɛnyɛlɔ kaki Ɔna Nzambi ɔsɔ kayoleka tokimanyiya dia sho nkondja lomba. Nyɛsɔ tɔsɛdingole akambo amɔtshi wakakɛnɛmɔla Yeso lomba, kele tende woho wakokaso mbookoya.

Ɛtɛkɛta wa lomba

Lomba laki Nzambi kɛnɛmwama lo Bible

9. Kakɔna kaketɛ wetshelo waki Yeso wetshelo wa lomba?

9 Nyemba y’anto wakayaka le Yeso paka dia ndjooka kɛnɛ kakandataka. (Makɔ 6:31-34; Luka 5:1-3) Akahombe monga ngasɔ nɛ dia etena tshɛ kakatɛkɛtaka Yeso, ɛtɛkɛta wele la lomba loleki tshɛ wakatombaka oma l’onyɔ ande! Wetshelo ande wakakɛnɛmɔlaka ewo k’efula k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo dikoka diaki la nde dia mbeya kɛnɛ kaki lo kiɔkɔ ya dikambo tshɛ. Wetshelo ande ngɛnyangɛnyaka anto wa l’andja w’otondo, ndo hawete loowe. Tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dimɔtshi dia lomba latanema l’ɛtɛkɛta waki Yeso, lakatama ɔnɛ nde ayonga “Ondaki wa Mamba.”​—Isaya 9:6.

10. Waonga akɔna w’amɛna watokeketsha Yeso dia sho monga la wɔ ndo lande na?

10 Dako dia lo dikona diakatatɛkɛtshi l’etatelo ka tshapita nyɛ diekɔ mɛtɛ sawo dioleki otale dia lo wetshelo waki Yeso diele afundji kominya kana mbahɛ awui amɔtshi. Lo dako sɔ, Yeso kotolaka tsho dia sho monga l’ɛtɛkɛta ndo la lɔkɛwɔ la dimɛna. Oko wakandeyaka dia tokanyi ndo nsaki mbayokonyaka onto dia ntɛkɛta kana nsala dui dimɔtshi, Yeso akatɔlɔmbɛ dia sho monga la waonga w’amɛna wele oko lotutsha, losembwe, kɛtshi, wɔladi ndo ngandji k’anto akina. (Mateo 5:5-9, 43-48) Naka sho monga la waonga asɔ l’etema aso, kete ɛtɛkɛta ndo etsha aso w’amɛna hawotɔngɛnyangɛnya tsho Jehowa, koko wayotokimanyiya dia monga ndo la diɔtɔnganelo dia dimɛna l’anto akina.​—Mateo 5:16.

11. Etena kakandashaka alako wendana la pɛkato, ngande wakɛnyaka Yeso kiɔkɔ ya dikambo?

11 Etena kakashaka Yeso alako lo kɛnɛ kendana la pɛkato, nde akɛnyaka kɛnɛ kakonya onto dia nsala pɛkato. Nde kotoshimba tsho dia mbewɔ akambo wa ngala, koko nde akatewola diaha sho mbetawɔ dia nkɛlɛ monɛma l’etema aso. (Mateo 5:21, 22; 1 Joani 3:15) Nde koshimba tsho loseka, koko nde akatewola lo kɛnɛ kendana la nsaki konga l’otema ndo kayokonyaka onto dia nsala pɛkato kɛsɔ. Nde akatolake diaha sho mbetawɔ dia kɛnɛ kendaso nomialomia nsaki ya kɔlɔ ya dieyanelo. (Mateo 5:27-30) Yeso aki oko onto lasaka kiɔkɔ ya hemɔ koko aha tsho kɛnɛ kɛnama. Nde akakotolaka yambalo y’anto l’awui kana nsaki yakonya lo pɛkato.​—Osambo 7:14.

12. Ngande wɔsa ambeki waki Yeso alako ande ndo lande na?

12 Ɛtɛkɛta waki Yeso waki mɛtɛ ɛtɛkɛta wa lomba l’efula! Diakɔ diele “elui w’anto wakaambe efula lo yoho yande ya mbetsha.” (Mateo 7:28) Oko weso ambeki ande, sho mbɔsaka alako ande wa lomba oko yoho ya lɔsɛnɔ yahombaso ndjela. Sho salaka la wolo dia monga la waonga w’amɛna wakandatodjangɛ dia monga la wɔ, mbidja ndo kɛtshi, nanga wɔladi ndo ngandji, teya dia lo nsala ngasɔ mbayotɔngɛnyangɛnya Nzambi. Sho salaka la wolo dia minya tokanyi ndo nsaki ya kɔlɔ yakandatɔhɛmɔla lo dikambo diayɔ, ɛnyɛlɔ nkɛlɛ ka tshambandeko ndo nsaki ya kɔlɔ teya dia nsala dui sɔ ayotokimanyiya dia sho mbewɔ pɛkato.​—Jakɔba 1:14, 15.

Yoho ya lɔsɛnɔ yoludi la lomba

13, 14. Kakɔna kɛnya dia Yeso akakambe la dikoka di’ekanelo ka yimba lo nsɔna yoho ya lɔsɛnɔ yakandasɛnɛ?

13 Yeso kɔmɛnya lomba lande l’ɛtɛkɛta eto, koko ndo l’etsha. Yoho yande ya lɔsɛnɔ, mbuta ate tɛdikɔ takandɔsaka, woho wakandayaɔsaka ndo woho wakandasalɛka anto akambo akakɛnɛmɔlaka lomba lo toho efula. Tende bɛnyɛlɔ dimɔtshi diɛnya dia Yeso akalɔmbwamaka la “lomba l’oshika ndo dikoka di’ekanelo ka yimba.”​—Tokedi 3:21.

14 Lomba kakatana l’ekanelo k’ɔlɔlɔ. Yeso aki la dikoka di’ekanelo ka yimba lo nsɔna yoho ya lɔsɛnɔ yakandasɛnɛ. Onde sho koka nkanyiya yoho ya lɔsɛnɔ yakandakoke ndjasɔnɛ, mbuta ate luudu lakandakoke mbika, elimu wakandakoke nkamba kana lokumu la l’andja ɔnɛ lakandakoke ndjayangɛ? Yeso akeyaka dia ndjasha l’awui asɔ wa lo lɔsɛnɔ ekɔ “anyanya oko onto latatshanya lɔpɛpɛ.” (Ondaki 4:4; 5:10) Yoho ya lɔsɛnɔ ya ngasɔ yekɔ dui di’enginya, diotshikitanyi la lomba. Yeso akasɔnɛ dia ntetemala nsɛna lɔsɛnɔ l’ɔsɛlɛngɛ. Nde kondjasha l’oweso wa falanga kana dia ndjamɔtshɛ lomombo la l’emunyi. (Mateo 8:20) Lo yoho yɔtɔnɛ la wetshelo ande, nde akake washo l’oyango waamɛ, mbuta ate nsala lolango laki Nzambi. (Mateo 6:22) Yeso akakambe la wenya ndo la wolo ande la lomba tshɛ l’olimu wa Diolelo woleki wahɔ wa l’emunyi la fwa. (Mateo 6:19-21) Lo nsala ngasɔ, nde akatotshikɛ ɛnyɛlɔ kahombaso ndjela.

15. Ngande wakoka ambeki waki Yeso mɛnya dia vɔ wekɔ la sso di’ɔsɛlɛngɛ ndo lande na kele ɔsɔ ekɔ yoho ya lɔsɛnɔ ya lomba?

15 Ɛlɔ kɛnɛ, ambeki waki Yeso mɛnaka dia ekɔ dui dia lomba ntetemala mbika washo lo wahɔ wa Diolelo. Ɔnkɔnɛ, vɔ mbewɔka dia ndjaɛndja wotsho lo mbɔsa abasa wele bu ohomba ndo nsala elimu wa l’emunyi wawamanɛ wenya ndo wolo. (1 Timɔte 6:9, 10) Efula ka l’atei awɔ sɛnaka lɔsɛnɔ l’ɔsɛlɛngɛ dia vɔ ndeka ndjasha l’olimu w’Okristo, ondo lo nkamba oko apandjudi wa Diolelo wa lo tena tshɛ. Ɔsɔ mbele yoho ya lɔsɛnɔ yoleki tshɛ dimɛna, nɛ dia mbetsha wahɔ wa Diolelo lo dihole dia ntondo mbelaka ɔngɛnɔngɛnɔ ndo ɔlɔ woleki tshɛ.​—Mateo 6:33.

16, 17. a) Lo toho takɔna takɛnya Yeso dia nde aki l’okitshakitsha ndo l’ekanelo k’ɔlɔlɔ lo kɛnɛ kakinde l’akoka wa nsala? b) Ngande wakokaso mɛnya dia tekɔ l’okitshakitsha ndo l’ekanelo k’ɔlɔlɔ lo kɛnɛ kalongamɛso dia nsala?

16 Bible kakatanyaka lomba la okitshakitsha walembetshiya nto mbeya elelo aso. (Tokedi 11:2) Yeso aki l’okitshakitsha ndo aki l’ekanelo k’ɔlɔlɔ lo kɛnɛ kendana la akoka waki la nde. Nde akeyaka dia aha anto tshɛ mbayetawɔ losango lande. (Mateo 10:32-39) Nde akeyaka nto dia anto yema tshitshɛ tsho mbakandakoke nsambisha ndamɛ. Ɔnkɔnɛ, la lomba tshɛ nde akasha ambeki ande olimu wa mbetɛ anto ambeki. (Mateo 28:18-20) L’okitshakitsha tshɛ, nde akeye dia vɔ ‘wayosala akambo woleki’ kɛnɛ kakandasale ndamɛ nɛ dia vɔ wakahombe nsambisha anto efula, l’ahole ndo l’etena k’otale efula. (Joani 14:12) Yeso akeyaka nto dia nde aki l’ohomba w’ekimanyielo. Nde aketawɔ ekimanyielo ka andjelo wakaye ndjookimanyiya l’oswe wa shɛnga ndo ka ondjelo wakaye dia ndjookeketsha l’ekambɔ ka Ngɛtɛsɛmanɛ. Lo tena diakinde l’ohomba w’efula sɔ, Ɔna Nzambi akalɔmbɛ ekimanyielo.​—Mateo 4:11; Luka 22:43; Hɛbɛru 5:7.

17 Sho lawɔ pombaka monga la okitshakitsha ndo l’ekanelo k’ɔlɔlɔ lo kɛnɛ kalongamɛso dia sho nsala. Lo mɛtɛ, sho nangaka nkamba olimu l’anima aso tshɛ ndo ndjaketembola l’olimu w’esambishelo ndo wa mbetɛ anto ambeki. (Luka 13:24; Kɔlɔsayi 3:23) L’etena kakɔ kaamɛ, sho pombaka mbohɔ dia Jehowa hatɛdika l’anto akina, ɔnkɔnɛ sho lawɔ hatohombe ndjaɛdika l’anto akina. (Ngalatiya 6:4) Monga la lomba ayotokimanyiya dia sho ndjadjɛ eyango wakokaso nkotsha. Laadiko dia laasɔ, lomba layɔlɔmbɔla wanɛ wele la ɛkɛndɛ dia vɔ mbeya dia ndo vɔ mbele l’elelo ndo wekɔ l’ohomba w’ekimanyielo ndo osukɔ w’oma le anto akina tena la tena. Okitshakitsha ayowakimanyiya dia vɔ mbetawɔ ekimanyielo la lowando tshɛ, weya dia Jehowa kokaka nkamba l’asekawɔ ambetawudi dia vɔ monga “kiɔkɔ ya esambelo k’efula le” wɔ.​—Kɔlɔsayi 4:11.

18, 19. a) Kakɔna kɛnya dia Yeso aki l’ekanelo k’ɔlɔlɔ ndo akasalɛka ambeki ande akambo la ngandji? b) Lande na keso l’ɛkɔkɔ w’eshika wa monga l’ekanelo k’ɔlɔlɔ ndo salɛ anto akina akambo la ngandji ndo ngande wakokaso nsala dui sɔ?

18 Jakɔba 3:17 mbutaka ɔnɛ: “Lomba l’oma la diko lekɔ . . . ekanelo k’ɔlɔlɔ.” Yeso aki l’ekanelo k’ɔlɔlɔ ndo akasalɛka ambeki ande akambo la ngandji. Nde akeyaka munga yawɔ, koko nde akakaka washo l’akambo w’ɔlɔlɔ wakawasalaka. (Joani 1:47) Kaanga mbakandeyaka dia vɔ tshɛ wayowolawɔ l’otsho wakawahombe mbonda, nde komvɔ kolamelo yawɔ tshɔdia. (Mateo 26:31-35; Luka 22:28-30) Kaanga mbakanguna Petero mbala shato dia nde haweye, Yeso akalɔmbɛ lo dikambo diande ndo akɛnya dia nde ndjaɛkɛka le nde l’ɔtɛ wa kɔlamelo yande. (Luka 22:31-34) Lo dɔmbɛlɔ diakandalɔmbɛ She l’otsho w’ekomelo wa lɔsɛnɔ lande lanɛ la nkɛtɛ, Yeso kɔtɛkɛta dia wandja wakasalaka ambeki ande. Koko, lo menda awui w’ɛlɔlɔ wakawasale polo l’etena kɛsɔ, nde akate ate: “Vɔ wakakitanyiya ɔtɛkɛta ayɛ.” (Joani 17:6) Kaanga mbakawasalaka munga, nde akawasha ɔkɛndɛ wa mendaka olimu w’esambishelo ka Diolelo ndo wa mbetɛ anto ambeki. (Mateo 28:19, 20) Aha la taamu, wɛkamu waki la nde otsha le wɔ akaakeketsha dia vɔ nkotsha ɔkɛndɛ wakandawasha.

19 Ambeki waki Yeso wekɔ l’ɛkɔkɔ w’eshika wa mbokoya ɛnyɛlɔ kande lo dikambo sɔ. Naka Ɔna Nzambi la kokele aki la solo dia lotutsha otsha le ambeki ande waki komonga anto wa kokele, shi laasɔ sho atshi wa kɔlɔ mbahomba ndeka monga l’ekanelo k’ɔlɔlɔ lo woho wasalɛso anto akina akambo? (Filipɛ 4:5) Lo dihole dia sho mbidjaka tsho yimba lo wandja wasala asekaso ambetawudi, ayonga dui dia lomba dia sho mbidjaka yimba l’akambo w’ɛlɔlɔ wasalawɔ. Tayonga akanga a tomba naka sho mbohɔka dia Jehowa mbakaakotola oya le nde. (Joani 6:44) Lo weho akɔ tshɛ, nde mɛnaka akambo w’ɛlɔlɔ wasalawɔ ndo sho lawɔ pombaka nsala ngasɔ. Monga la lomba la dimɛna ayotokimanyiya aha tsho dia “minya yimba lo kɔlɔ koosalewɔ” koko ndo dia nyanga waaso wa mandola anto akina. (Tokedi 19:11) Etena kayaɛkɛso le anangɛso l’akadiyɛso w’Akristo, sho mbakimanyiyaka dia vɔ ndjasha tshɛ l’olimu wakambɛwɔ Jehowa ndo dia monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ.​—1 Tɛsalɔnika 5:11.

20. Kakɔna kahombaso nsala la ɔngɔnyi wa lomba watanema lo ɛkɔndɔ wa l’Evanjiliɔ ndo lande na?

20 Ɛkɔndɔ wa lɔsɛnɔ ndo olimu waki Yeso wele lo Evanjiliɔ ndola mɛtɛ l’ɔngɔnyi wa lomba! Kakɔna kahombaso nsala la woshasha wa nɛmɔ efula ɔsɔ? L’ekomelo ka Dako diande dia lo dikona, Yeso akakeketsha ampokami ande aha tsho dia vɔ mpokamɛ ɛtɛkɛta ande wa lomba koko ndo dia nkitanyiya kana nkamba la wɔ. (Mateo 7:24-27) Mbɔtɔnganyiya tokanyi, nsaki ndo etsha aso l’ɛtɛkɛta ndo etsha wa lomba waki Yeso ayotokimanyiya dia sho monga la lɔsɛnɔ loleki dimɛna oma ko kakianɛ ndo ntshikala lo mboka katɔla otsha lo lɔsɛnɔ la pondjo. (Mateo 7:13, 14) Ɔsɔ mɛtɛ mbele yoho ya lɔsɛnɔ yoleki tshɛ dimɛna yahombaso nsɔna!

a Sawo diakasha Yeso lushi lɔsɔ diakayelamɛka ɔnɛ: Dako dia lo dikona, diɔ tanemaka lo Mateo 5:3–7:27 ndo diekɔ l’avɛsa 107 ndo diakashama l’edja ka ondo minitɛ 20.

b Ondo etena ‘kakadihɔ olongo’ lam’akabatizama Yeso, nde akohɔ lɔsɛnɔ laki la nde ntondo l’olongo.​—Mateo 3:13-17.