Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

TSHAPITA 17

“Ndooko ngandji koleki kɛnɛ”

“Ndooko ngandji koleki kɛnɛ”

1-4. a) Kakɔna kakatombe etena kakatondja Pilato Yeso le olui w’anto waki la nkɛlɛ wakatshumana lo sɛkɛ diande? b) Kakɔna kakasale Yeso etena kakandɔnywama ndo kakandasoyama ndo ambola akɔna w’ohomba wonyiyama?

 “ONTO akɔ nde ɔnɛ!” Oma l’ɛtɛkɛta ɛsɔ, Pɔnsɔ Pilato nguvɛrnɛrɛ k’ase Rɔmɔ akatondja Yeso Kristo le olui w’anto waki la nkɛlɛ wakatshumana lo sɛkɛ diande la pindju ka lo lushi l’Elekanelo ka lo 33 T.D. (Joani 19:5) Nshi ngana la ntondo ka laasɔ, Yeso akɔtɔ la Jɛrusalɛma ndo olui w’anto wakoolongola watawodɛ saka oko Nkumekanga kakasɔnama oma le Nzambi. Koko la pindju ka lushi lɔsɔ, olui ɔsɔ koombɔsa nto oko Nkumekanga.

2 Wakalɔtsha Yeso okutu wa beela ndo dɛmbɔ dia nkoso l’ɔtɛ oko watɔlɔtaka owandji. Okutu ɔsɔ wakakombaka ɔkɔngɔ ande waki vwa la mpota yakatombaka dikila ndo dɛmbɔ dia nkoso diakasalema l’atɛndɛ wakawokamaka l’ɔtɛ, wakatondjaka dikila ndo wakasale ngasɔ dia mbɔsɔka. Anto wakasokoyama oma le ewandji w’ɛlɔmbɛdi wakatone pami kɛsɔ kakakɔmama kaki la ntondo kawɔ. Ɛlɔmbɛdi wakahangɔhangɔ vɔate: “Hanɛnde l’otamba! Hanɛnde l’otamba!” Anto wakohetshaka wakahangɔhangɔ vɔate: “Nde pombaka mvɔ.”​—Joani 19:1-7.

3 La kɛnɛmɔ ndo la dihonga tshɛ, Yeso akakikɛ sɔnyi l’asui asɔ tshɛ aha la nde nkiyana. a Nde akayalɔngɔsɔla dimɛna dia mvɔ. L’ɔkɔngɔ wa lushi la fɛtɛ k’Elekanelo, nde aketawɔ dia pɛnyahɛnyama ndo ndjakema l’otamba w’asui.​—Joani 19:17, 18, 30.

4 Lo nkimɔ lɔsɛnɔ lande, Yeso akɛnya dia nde aki la ngandji k’efula otsha le ambeki ande. Nde akate ate: “Ndooko ngandji koleki k’onto nkimɔ lɔsɛnɔ lande dikambo dia angɛnyi ande.” (Joani 15:13) Kɛsɔ monyiyaka ambola amɔtshi w’ohomba. Onde aki mɛtɛ ohomba dia Yeso nsoyama l’asui asɔ tshɛ ndo l’ɔkɔngɔ ndjakema? Lande na kakandetawɔ nsala dui sɔ? Oko weso “angɛnyi ande” ndo ambeki ande, ngande wakokaso mbokoya ɛnyɛlɔ kande?

Lande na kakahombe Yeso nsoyama ndo ndjakema?

5. Ngande wakeye Yeso ehemba shikaa wakookongɛka?

5 Oko wakinde Mɛsiya wakalakema, Yeso akeyaka kɛnɛ kakookongɛka. Nde akeyaka prɔfɛsiya efula ya l’Afundelo wa lo Hɛbɛru yakatatshi kiambokambo tshɛ yendana la asui ndo nyɔi ka Mɛsiya. (Isaya 53:3-7, 12; Danyɛlɛ 9:26) Nde akalɔngɔsɔla ambeki ande mbala efula dikambo dia ehemba wakookongɛka. (Makɔ 8:31; 9:31) Etena kakandatatshɔka otsha la Jɛrusalɛma lo fɛtɛ k’Elekanelo k’ekomelo, nde akahonwɛ apɔstɔlɔ ande ate: “Ɔna onto ayotokimɔma l’anya wa ewandji w’ɛlɔmbɛdi la afundji. Vɔ wayowofundɛ nyɔi ndo wayowokimɔ l’anya w’ase wedja, ndo vɔ wayowɔsɔka, wayowotɛ nsɔyi, wayowɔkɔmɔla ndo wayowodiaka.” (Makɔ 10:33, 34) Ɔsɔ komonga ɛtɛkɛta w’anyanya. Oko wakatadiɛnyi, Yeso mɛtɛ akɔnywama, akatamɛ nsɔyi, akakɔmama eshingɔ ndo akadiakema.

6. Lande na kakahombe Yeso nsoyama ndo ndjakema?

6 Ko lande na kakahombe Yeso nsoyama ndo ndjakema? L’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ efula w’ohomba. Ntondotondo, lo ntshikala la kɔlamelo, Yeso akahombe mɛnya olowanyi ande ndo woho wakandasukɛka lowandji laki Jehowa. Tohɔ dia Satana akadje tɔfwɛfwɛ ɔnɛ anto kambɛka Nzambi paka l’ɔtɛ wa nkondja wahɔ ɔmɔtshi. (Jɔbɔ 2:1-5) Lo ntshikala la kɔlamelo “polo ndo lo nyɔi . . . ka l’otamba w’asui,” Yeso akasha okadimwelo woleki tshɛ lo tɔfwɛfwɛ taki Satana. (Filipɛ 2:8; Tokedi 27:11) Dui dia hende, asui ndo nyɔi kande akahombe nkimanyiya anto dia vɔ dimanyiyama pɛkato yawɔ. (Isaya 53:5, 10; Danyɛlɛ 9:24) Yeso akakimɔ “lɔsɛnɔ lande oko oshinga w’etshungwelo dikambo di’anto efula,” dia todiholɛ mboka ka sho monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna la Nzambi. (Mateo 20:28) Dui dia sato, lo mbikikɛ weho tshɛ w’ekakatanu ndo w’asui, Yeso ‘akahembama l’akambo tshɛ oko sho.’ Ɔnkɔnɛ, nde ekɔ Ɔlɔmbɛdi a laadiko wakoka “toka kɛtshi lo wɛɔdu aso.”​—Hɛbɛru 2:17, 18; 4:15.

Lande na kaketawɔ Yeso dia nkimɔ lɔsɛnɔ lande?

7. Kakɔna kakashisha Yeso lo ndja la nkɛtɛ?

7 Dia sho nshihodia dimɛna kɛnɛ kaketawɔ Yeso dia mbikikɛ, tokane yimba l’ɛnyɛlɔ kɛnɛ: Onto akɔna layetawɔ dia ntshika luudu lande ndo nkumbo kande dia ntshɔ lo wodja okina eya dia efula k’anto wa lɛkɔ wayotowɔsɛka, wayowosha sɔnyi, wayowosoya ndo l’ekomelo wayowodiaka? Tende kɛnɛ kakasale Yeso. La ntondo ka nde ndja la nkɛtɛ, nde aki la dihole dia woke l’olongo suke la She. Koko Yeso aketawɔ dia ntshika olongo dia ndja la nkɛtɛ oko onto. Etena kakandaye, nde akeyaka dimɛna dia anto efula wayowɔsɛka, wayowosha sɔnyi k’efula, wayowosoya efula ndo l’ekomelo wayoyodiaka nyɔi ka kɔlɔ efula. (Filipɛ 2:5-7) Kakɔna kakatshutshuya Yeso dia nde ndjahondja ngasɔ?

8, 9. Kakɔna kakatshutshuya Yeso dia nde nkimɔ lɔsɛnɔ lande?

8 Kɛnɛ koleki tshɛ ele, ngandji k’efula kakandokaka She. Ekikelo kaki Yeso aki djembetelo ya ngandji kakandokaka Jehowa. Ngandji kɛsɔ kakootshutshuya dia ndjakiyanya dikambo dia lokombo la She ndo lokumu lande. (Mateo 6:9; Joani 17:1-6, 26) Kɛnɛ koleki ohomba ele, Yeso akalangaka dia lokombo laki She mbɛdiama oma lo sɔnyi tshɛ kakalashama. Ɔnkɔnɛ, Yeso akɔshi dia ekɔ diɛsɛ dioleki tshɛ woke dia nde soyama dikambo dia akambo w’ɛlɔlɔ nɛ dia nde akeyaka dia olowanyi ande akahombe nkimanyiya dia nkidia lokombo la lotombo laki She.​—1 Ɛkɔndɔ 29:13.

9 Ekɔ dui dikina diakatshutshuya Yeso dia nde nkimɔ lɔsɛnɔ lande, dui diakɔ ko ngandji kakandokaka anto. Ngandji kɛsɔ kakatatɛ oma k’etatelo k’ɔkɔndɔ w’ana w’anto. Edja efula la ntondo ka Yeso ndja la nkɛtɛ, Bible akatatshi woho wakayaokaka Yeso: “Dimi lakangɛnangɛna ana w’anto lo yoho ya laande.” (Tokedi 8:30, 31) Ngandji kande kakayɛnamaka etena kakinde la nkɛtɛ. Oko wakatadiɛnyi lo totshapita tosato tetshi ta dibuku nɛ, Yeso akakɛnɛmɔla ngandji kakandokaka anto lo tshɛ kawɔ ndo lo yoho ya laande kɛnɛ kakandokaka ambeki ande lo toho totshikitanyi. Koko lo Nisana 14, 33 T.D., nde aketawɔ nkimɔ lɔsɛnɔ lande lo wahɔ aso. (Joani 10:11) Lo mɛtɛ, ndooko yoho kina yoleki yakandakoke mɛnya ngandji katokande. Onde sho pombaka mbookoya lo dikambo sɔ? Eelo, Afundelo todjangɛka dia nsala dikambo sɔ.

“Nyokane ngandji . . . oko wakamanyoke ngandji”

10, 11. Naa ɔlɛmbɛ w’oyoyo wakasha Yeso ambeki ande, alangawɔ nembetshiya ndo lande na kele ekɔ ohomba dia sho nkitanyiya ɔlɛmbɛ akɔ?

10 L’otsho wa la ntondo ka nde mvɔ, Yeso akatɛ apɔstɔlɔ ande ate: “Dimi lambonyosha ɔlɛmbɛ w’oyoyo dia nyu mbokana ngandji. Nyokane ngandji lam’asanyu oko wakamanyoke ngandji. Oma lo dikambo nɛ, anto tshɛ wayeya dia nyu nyekɔ ambeki ami, naka nyayokana ngandji lam’asanyu.” (Joani 13:34, 35) “Nyokane ngandji”​—lande na kele ɔsɔ “ɔlɛmbɛ w’oyoyo”? Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakashile mbidjanga ɔnɛ: “Langa wonyayɛ onto oko wayalangayɛ.” (Akambo w’ase Lɛwi 19:18) Koko ɔlɛmbɛ w’oyoyo mendanaka la ngandji koleki woke, mbuta ate ngandji kakoka totshutshuya dia nkimɔ nsɛnɔ yaso dia wahɔ w’anto akina. Yeso ndamɛ akokiya dikambo sɔ dimɛna etena kakandate ate: “Ɔlɛmbɛ ami ele dia nyu mbokana ngandji oko wakamanyoke ngandji. Ndooko ngandji koleki k’onto nkimɔ lɔsɛnɔ lande dikambo dia angɛnyi ande.” (Joani 15:12, 13) Ekɔ oko ɔlɛmbɛ w’oyoyo ɔsɔ mbutaka ɔnɛ: “Langa anto akina aha oko wayalangayɛ, koko oleki ndo woho wayalangayɛ.” Oma lo yoho yakandasɛnɛ, ndo oma lo nyɔi kande, Yeso akakɛnɛmɔla ngandji kɛsɔ.

11 Lande na kele ekɔ ohomba dia sho nkitanyiya ɔlɛmbɛ w’oyoyo? Tohɔ dia Yeso akate ɔnɛ: “Oma lo dikambo nɛ [Ngandji kandjahondja], anto tshɛ wayeya dia nyu nyekɔ ambeki ami.” Eelo, Akristo wa mɛtɛ mbeyamaka oma lo ngandji ka ndjahondja. Sho koka mbɛdika ngandji kɛsɔ la tshapa. Wanɛ watshɔ lo nsanganya ya weke ya rɛjɔ y’Ɛmɛnyi wa Jehowa yasalema ɔnɔnyi tshɛ ndɔtaka totshapa. Tshapa shɔ kimanyiyaka anto dia mbeya lokombo ndo etshumanelo k’onto loyilɔtshi. Ngandji ka ndjahondja kokawɔ anto akina mbele tshapa yeyama Akristo wa mɛtɛ. L’ɛtɛkɛta ekina, ngandji kokanaso pombaka mɛnama hwe oko djembetelo kana tshapa yɛnya anto akina dia tekɔ ambeki wa mɛtɛ wa Kristo. Onto tshɛ la l’atei aso pombaka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde tshapa yami ya ngandji ka ndjahondja mɛnamaka lo lɔsɛnɔ lami?’

Ngandji ka ndjahondja kɛdikɛdi na?

12, 13. a) Polo lo yɛdikɔ yakɔna yahombaso mbetawɔ nkɛnɛmɔla ngandji kokaso anto akina? b) Kakɔna kalembetshiya ndjahondja?

12 Oko weso ambeki waki Yeso, sho pombaka mbokana ngandji woho wakandatoke. Kɛsɔ nembetshiyaka dia sho mbetawɔ ndjahondja awui amɔtshi lo wahɔ w’asekaso ambetawudi. Polo lo yɛdikɔ yakɔna yahombaso mbetawɔ dia ndjahondja? Bible totɛka ɔnɛ: “Oma lo dikambo sɔ mbamboteya ngandji, nɛ dia nde akakimɔ lɔsɛnɔ lande dikambo diaso. Ɔnkɔnɛ, sho lawɔ pombaka nkimɔ nsɛnɔ yaso dikambo di’anangɛso.” (1 Joani 3:16) L’ɛnyɛlɔ ka Yeso, sho pombaka mbetawɔ kaanga dia nshisha lɔsɛnɔ l’ɔtɛ w’anangɛso naka ekɔ ohomba. Lo tena di’ɛhɛnyɔhɛnyɔ, sho pombaka mbetawɔ dia nshisha lɔsɛnɔ laso lo dihole dia mfunga anangɛso l’akadiyɛso wa lo nyuma kana mbidja nsɛnɔ yawɔ lo waale. Lo wedja wele ata wa lam’asa waoho, sho pombaka mbetawɔ dia mbidja nsɛnɔ yaso lo waale dia nkokɛ anangɛso l’akadiyɛso aha la ndjela lokoho la demba kana waoho awɔ. Etena kalɔ wedja ata, sho mbetawɔka dia mbidjama lo nkanu kana ndjakema lo dihole dia mɛmba ekoma dia ndɔsha asekaso ambetawudi kana anto akina.​—Joani 17:14, 16; 1 Joani 3:10-12.

13 Aha paka lo mbetawɔ ndjakema mbahombaso mɛnya ngandji ka ndjahondja kokaso anangɛso l’akadiyɛso. Efula ka l’atei aso hawohomanaki pondjo la dikambo sɔ. Koko, naka sho nangaka anangɛso l’akadiyɛso polo lo mbetawɔ mvɔ dikambo diawɔ, shi kete sho pombaka mbetawɔ dia ndjahondja l’akambo wa totshitshɛ lo nsala la wolo dia mbakimanyiya? Ndjahondja nembetshiyaka mbetawɔ nshisha wahɔ aso kana diangɔ dimɔtshi lo wahɔ w’anto akina. Sho mbetshaka ehomba ndo wahɔ awɔ la ntondo ka wakiso kaanga etena kele nsala dikambo sɔ hatɔngɛnyangɛnya. (1 Kɔrɛtɔ 10:24) Lo toho takɔna ta shikaa takokaso nkɛnɛmɔla ngandji ka ndjahondja?

L’etshumanelo ndo lo nkumbo

14. a) Kakɔna ketawɔ dikumanyi dia ndjahondja? b) Ngande wɔsayɛ dikumanyi diakamba olimu efula l’etshumanelo kanyu?

14 Dikumanyi dia l’etshumanelo ndjahondjaka akambo efula dia ‘nama ɛkɔkɔ.’ (1 Petero 5:2, 3) Laadiko dia nkotsha ehomba wa nkumbo yawɔ, mbeyaka monga ohomba dia vɔ mbetsha wenya awɔ w’akɔlɔ kana wikɛndɛ awɔ dia ndjasha l’akambo w’etshumanelo, mbidja ndo ɔlɔngɔswɛlɔ w’asawo wa lo nsanganya, nsala wembwelo w’ɛkɔkɔ ndo nkandola akambo wa dombo. Dikumanyi efula ndjahondjaka lo weho ekina lo nkamba la wolo lo nsanganya ya weke, lo Kɔmite ka diɔtɔnganelo la mpitadi ndo Olui wembola ɛkɔnyi. Akina wekokamba oko anto wayakimɔ la lolango lo wokelo lo ngelo yawɔ (Volontaire locaux développement/construction). Dikumanyi le, tanyohɛke pondjo dia lo mbetawɔ dia nkamba la wenya anyu, wolo anyu ndo la diangɔ dianyu dia nama ɛkɔkɔ, nyekɔ lo nkɛnɛmɔla ngandji ka ndjahondja. (2 Kɔrɛtɔ 12:15) Welo wa l’otema ɔtɔi wadjanyu mandɔmaka aha tsho le Jehowa, koko ndo le etshumanelo kalamanyu.​—Filipɛ 2:29; Hɛbɛru 6:10.

15. a) Shila akambo amɔtshi wayahondja wadi wa dikumanyi? b) Ngande wayaokayɛ dikambo dia wamato wetawɔ dia waomɛwɔ mbetsha wenya efula di’akambo wa l’etshumanelo kanyu?

15 Ko kayotota dikambo dia wadi wa dikumanyi, shi ndo vɔ lawɔ ndjahondjaka lo mbetawɔ dia waomɛwɔ mbetsha wenya wahombawɔ monga kaamɛ la nkumbo yawɔ dia nama ɛkɔkɔ lo ndjasha l’akambo w’etshumanelo? Tokanyiya nto dikambo dia wadi wa emendji w’etshimbedi ndo kɛnɛ kayahondjawɔ dia tshindɛka waomɛwɔ dia tembolaka tshumanelo kana etshimbedi. Vɔ hawohike dia monga la mvudu yawɔ hita ndo ondo vɔ ndalaka lo mbeto yotshikitanyi lomingu tshɛ. Waa wadi wetawɔ mbetsha wahɔ w’etshumanelo la ntondo ka wahɔ awɔ hita mandɔmaka efula lo woho wakɛnɛmɔlawɔ ngandji ka ndjahondja.​—Filipɛ 2:3, 4.

16. Kakɔna kayahondja ambutshi w’Akristo dikambo di’anawɔ?

16 Ngande wakokaso nkɛnɛmɔla ngandji ka ndjahondja lo nkumbo? Ambutshi le, nyekɔ lo ndjahondja akambo efula dia nkotsha ehomba w’ananyu ndo dia mbaodia “lo ohokwelo ndo lo alako wa Jehowa.” (Ɛfɛsɔ 6:4) Amɔtshi l’atei anyu kambaka wenya ekina wa laadiko dia mbakondjɛ mbo ya ndɛ, ahɔndɔ wa ndɔta ndo luudu la ndala. Nyu mbetawɔka ndjahondja diaha ananyu mpomba ɛngɔ kɛmɔtshi. Nyu mbidjaka nto welo efula dia mbeka l’ananyu, ntshɔ la wɔ lo nsanganya y’Akristo ndo lo sambishaka kaamɛ la wɔ. (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 6:6, 7) Ngandji kanyu ka ndjahondja ngɛnyangɛnyaka ɔnɛ lele Kiɔkɔ ya nkumbo ndo dikambo sɔ koka nembetshiya lɔsɛnɔ la pondjo le ananyu.​—Tokedi 22:6; Ɛfɛsɔ 3:14, 15.

17. Ngande wakoka waomi w’Akristo mbokoya yimba ya ndjahondja yaki la Kristo?

17 Waomi le, ngande wakokanyu mbokoya Yeso lo mɛnya ngandji ka ndjahondja? Bible kadimolaka ɔnɛ: “Waomi, nyotetemale nanga wadiɛnyu oko wakalange Kristo etshumanelo ndo wakandayakimɔ dikambo diatɔ.” (Ɛfɛsɔ 5:25) Oko wakatadiɛnyi, Yeso akalange ambeki ande polo lo nde mvɔ dikambo diawɔ. Omi l’Okristo salaka la wolo dia mbokoya yimba ya ndjahondja yaki la Yeso, laki “kondjangɛnyangɛnya ndamɛ.” (Rɔmɔ 15:3) Omi la ngasɔ mbetawɔka dia mbetsha ehomba ndo wahɔ wa wadɛnde la ntondo ka wande hita. Nde hatshininala di’ɔnɛ akambo tshɛ wasalemake paka woho walangande, koko nde mongaka suke dia mbetawɔ kanyi ya wadɛnde naka yɔ hayɔlɔshana l’Afundelo. Omi lakɛnɛmɔla ngandji ka ndjahondja mbetawɔmaka le Jehowa, nangemaka ndo nɛmiyamaka oma le wadɛnde la anande.

Kakɔna kayoyosala?

18. Kakɔna katotshutshuya dia sho nkitanyiya ɔlɛmbɛ w’oyoyo wa mbokana ngandji?

18 Nkitanyiya ɔlɛmbɛ w’oyoyo wa mbokana ngandji keema dui dia wɔdu, koko tekɔ la dui dimɔtshi diatotshutshuya dia nsala dikambo sɔ. Pɔɔlɔ akafunde ate: “Ngandji kele la Kristo totshutshuyaka, nɛ dia tambɛna shoate: Onto ɔtɔi akavu dikambo dia anto tshɛ . . . . Nde akavwɛ anto tshɛ diaha wanɛ wasɛna ntetemala nsɛna dikambo diawɔ vɔamɛ, koko wasɛnɛ dikambo dia ɔnɛ lakavu dikambo diawɔ ndo lakolɔ.” (2 Kɔrɛtɔ 5:14, 15) Lam’ele Yeso akavu lo dikambo diaso, shi sho pombaka tshutshuyama dia nsɛna lo dikambo diande? Sho koka nsala dikambo sɔ lo mbokoya ngandji kande ka ndjahondja.

19, 20. Woshasha akɔna w’ohomba efula wakatosha Jehowa ndo ngande wakokaso mɛnya dia sho mbetawɔka woshasha akɔ?

19 Yeso kombidja oshimu esɔ etena kakandate ate: “Ndooko ngandji koleki k’onto nkimɔ lɔsɛnɔ lande dikambo dia angɛnyi ande.” (Joani 15:13) Woho wakandetawɔ dia nkimɔ lɔsɛnɔ lande dikambo diaso, mbele djembetelo yoleki woke ya ngandji katokande. Koko ekɔ onto okina lakɛnya ngandji koleki kɛsɔ. Yeso akate ate: “Nzambi akalange andja lo yɛdikɔ y’efula, diakɔ diakandakimɔ Ɔnande ɛtɔi lakandote, dia onto tshɛ longa la mbetawɔ le nde atovɔke, koko akondja lɔsɛnɔ la pondjo.” (Joani 3:16) Eelo, Nzambi akatolange efula diakɔ diakandakimɔ Ɔnande oko oshinga w’etshungwelo dia totshungola oma lo pɛkato la nyɔi. (Ɛfɛsɔ 1:7) Oshinga w’etshungwelo ekɔ woshasha w’ohomba efula w’oma le Jehowa, koko nde hatotshutshuya la wolo dia sho mbetawɔ oshinga akɔ.

20 Shoamɛ mbasɔna dia mbetawɔ woshasha ɔsɔ. Lo woho akɔna? Lo ‘monga la mbetawɔ’ le Ɔnande. Koko aha mbuta tsho ɔnɛ tekɔ la mbetawɔ kete ambokoka, mbetawɔ mɛnamaka l’etsha ndo lo yoho yasɛnaso. (Jakɔba 2:26) Sho mɛnyaka mbetawɔ kaso le Yeso Kristo lo mboyelaka lushi la lushi. Nsala dikambo sɔ ayotela ɛtshɔkɔ efula oma ko kakianɛ ndo lo nshi yayaye oko wayodiɛnya tshapita y’ekomelo ya dibuku nɛ.

a Mbala hiende la dikɔlɔ sɔ wakatɛ Yeso nsɔyi, ntondo oma le ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ndo l’ɔkɔngɔ oma le asɔlayi w’ase Rɔmɔ. (Mateo 26:59-68; 27:27-30) Lo mbikikɛ ɛhɛnyɔhɛnyɔ ɛsɔ aha la nkiyana, Yeso akakotsha prɔfɛsiya kata ɔnɛ: “Dimi kombishɛ elungi kami oma lo akambo washa nsɔnyi ndo oma lo nsɔyi.”​—Isaya 50:6.