1-3. Kakɔna kakatshindja ase Juda waki la Babilɔna wɔɔngɔ? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

ANDE woho wakatshikitana nganɛ wakayaokaka ase Juda la Babilɔna lee! L’edja k’ɛnɔnyi oko etanu, Ɛzɛkiyɛlɛ akataka prɔfɛsiya kakɛnyaka dia Jɛrusalɛma ayolanyema, koko anto wakafɔnyaka ɔnɛ dui sɔ hadiotosalema. Oyadi tolembetelo takakambe la Ɛzɛkiyɛlɛ lo kɛnyɔ, kana wɛɛla wakakambe la nde, ndo losango lakandewoya, wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ wakatone dia mbetawɔ ɔnɛ Jehowa ayetawɔ dia Jɛrusalɛma ndanyema. Kaanga etena kakawoke di’alembe w’ase Babilɔna wambodinga osomba, vɔ waki paka l’eshikikelo ɔnɛ anto wa l’osomba wayonga l’ekokelo.

² Koko kakianɛ, ɛnɔnyi ehende l’ɔkɔngɔ wa odingelo ntatɛ, onto ɔmɔtshi lakahandɔ oma la Jɛrusalɛma akakome la Babilɔna, nde akawasha alapɔlɔ lo mbuta ɔnɛ: “Osomba wambonyukɔma!” Losango lɔsɔ lakatshindja wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ wɔɔngɔ. Vɔ wakasale la wolo dia mbeya kitshimudi ya shikaa ya dikambo di’ɔnɛ: Osomba walangawɔ, tɛmpɛlɔ k’ekila, wodja awɔ walangawɔ ko ɔnɛ tshɛ ambolanyema! Elongamelo kaki lawɔ edja efula kakashishɔ.​—Ɛzk. 21:7; 33:21.

 ³ Koko, l’etena kakiwɔ komonga l’elongamelo kɛsɔ, Ɛzɛkiyɛlɛ akalongola ɛnɛlɔ ka diambo kasha elongamelo. Losango lakɔna laki la ɛnɛlɔ kɛsɔ le wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ wakatshimbe wɔɔngɔ asɔ? Ngande wendana ɛnɛlɔ kɛnɛ l’ekambi wa Nzambi ɛlɔ kɛnɛ ndo ngande wakokaso l’onto ndo l’onto nkondja wahɔ oma l’ɛnɛlɔ kakɔ? Dia ntana ekadimwelo lo ambola asɔ, nyɛsɔ tɔsɛdingole kɛnɛ kakatɛ Jehowa Ɛzɛkiyɛlɛ.

4. Kakɔna kakaleke nkotola yambalo ya Ɛzɛkiyɛlɛ lo ɛnɛlɔ kakandɛnyi?

⁴ Adia Ɛzɛkiyɛlɛ 37:1-10. Lo ɛnɛlɔ, Ɛzɛkiyɛlɛ akakitshama l’okidi w’ebamubamu wakalole tɔɔ la weka. Dia nshikikɛ Ɛzɛkiyɛlɛ dia nde mbeya woke woke wa shɛngiya ya ɛnɛlɔ kɛsɔ, Jehowa akatɛ omvutshi ɔsɔ dia nde ‘mbeta suke’ la weka ɛsɔ tshɛ wakahandjɔnɛ. Etena kakatakɛndakɛndaka Ɛzɛkiyɛlɛ l’okidi w’ebamubamu, akambo ahende anɛ wendana la weka mbakaleke nkotola yambalo yande: Lofulo lawɔ ndo woho wakiwɔ. Nde akɛnyi “lokema la weka” ndo weka akɔ “waki wamboma to.”

5. Naa wadjango ahende wakasha Jehowa Ɛzɛkiyɛlɛ, ndo kakɔna kakatombe l’ɔkɔngɔ wa Ɛzɛkiyɛlɛ nsala kɛnɛ kakawotɛ Jehowa?

⁵ Oma laasɔ Jehowa akasha Ɛzɛkiyɛlɛ wadjango ahende wendana l’okaloyelo wakahombe tasalemaka yema yema. Didjango dia ntondo aki ɔnɛ: “Ta prɔfɛsiya lo dikambo dia weka ɛnɛ,” lo mbatɛ ɔnɛ “nyayonga la lɔsɛnɔ.” (Ɛzk. 37:4-6) Kam’akatatɛ Ɛzɛkiyɛlɛ mbuta prɔfɛsiya, “londjo, wondjo wakokɛma, ko weka wakatatɛ nsangana kaamɛ,” oma laasɔ “eshisha ndo emunyi” wakaye le weka, ‘ndo lokoho lakaakombe.’ (Ɛzk. 37:7, 8) Didjango dia hende aki ɔnɛ: “Ta prɔfɛsiya le lɔpɛpɛ,” lo litɛ dia lɔ “pɛpa le” edo. Etena kakate Ɛzɛkiyɛlɛ prɔfɛsiya “lomu lakɔtɔ le wɔ ko vɔ wakatatɛ nsɛna ndo memala l’ekolo awɔ, vɔ waki leemba la woke efula la asɔlayi.”​—Ɛzk. 37:9, 10.

6. Ɛtɛkɛta akɔna wakakambe la Jehowa wakakimanyiya Ɛzɛkiyɛlɛ dia nshihodia ɛnɛlɔ kɛnɛ?

⁶ Oma laasɔ, Jehowa akatɛ Ɛzɛkiyɛlɛ woho wakandakoke nshihodia ɛnɛlɔ kɛsɔ lo mbotɛ ɔnɛ: “Weka ɛnɛ wekɔ luudu l’otondo la Isariyɛlɛ.” Lo mɛtɛ, l’ɔkɔngɔ wa wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ mboka dia Jɛrusalɛma ambolanyema, vɔ wakayaoke oko wambovɔ. Ɔnkɔnɛ vɔ wakayakiyanya lo mbuta ɔnɛ: “Weka aso wamboma ndo elongamelo kaso kamboshila. Sho tambolanyema tshɛ lo tshɛ.” (Ɛzk. 37:11; Jɛr. 34:20) Ɔnkɔnɛ, lo menda woho wakawayakiyanyaka, Jehowa akawatɛ dia ɛnɛlɔ ka kɔlɔ kɛsɔ kendana la weka kekɔ la losango l’elongamelo le Isariyɛlɛ.

7. Kakɔna kakatɛ Jehowa Ɛzɛkiyɛlɛ kofundami lo Ɛzɛkiyɛlɛ 37:12-14, ndo eshikikelo kakɔna kakandasha ekambi Ande waki lo lɔhɔmbɔ?

⁷ Adia Ɛzɛkiyɛlɛ 37:12-14. Lo tshimbo y’ɛnɛlɔ kɛsɔ, Jehowa akashikikɛ wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ dia nde ayowasha lɔsɛnɔ, ayowakaloya lo nkɛtɛ yawɔ ya lootɔ ndo ayotowadjashiya lɛkɔ. Laadiko dia laasɔ, Jehowa akawaelɛ nto ate nyu nyekɔ “anto ami.”  Ande woho wakahombe ɛtɛkɛta ɛsɔ nkeketsha wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ wakashisha elongamelo lee! Lande na kakawakoke monga l’eshikikelo dia daka sɔ diendana l’okaloyelo diayokotshama? Nɛ dia Jehowa ndamɛ mbakadisha. Nde akate ate: “Dimi Jehowa dimɛ kakatɛkɛta ndo kakadisale.”

8. a) Ngande waki “luudu l’otondo la Isariyɛlɛ” oko anto wambovɔ? b) Ngande wɛnya Ɛzɛkiyɛlɛ 37:9 kɛnɛ kaki lo kiɔkɔ ya nyɔi ka didjidji k’Isariyɛlɛ? (Enda nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.)

⁸ Ngande wakɛnyi wodja w’Isariyɛlɛ w’edjedja okotshamelo w’etenyi ka kɔlɔ ka lo ɛnɛlɔ kɛnɛ ka prɔfɛsiya? Lo yoho ya didjidji, Isariyɛlɛ ambotashilaka mvɔ lo 740 N.T.D. etena kakakɔ ndo kakatɔlama diolelo dia waoho dikumi lo lɔhɔmbɔ. Ɛnɔnyi oko 130 l’ɔkɔngɔ, etena kakatɔlama ndo ase Juda lo lɔhɔmbɔ, “luudu l’otondo la Isariyɛlɛ” lakatanema lo lɔhɔmbɔ. (Ɛzk. 37:11) Lo yoho ya didjidji, olui w’otondo wa wanɛ wakatɔlama lo lɔhɔmbɔ wakavu oko weka wakɛnyi Ɛzɛkiyɛlɛ lo ɛnɛlɔ. * Tohɔ nto dia Ɛzɛkiyɛlɛ kɔmɛna tsho weka, koko nde akɛnyi weka “wamboma to,” wakalembetshiyaka dia woho wakiwɔ oko edo akahombe ntetemala l’etena k’otale. Lo mɛtɛ, di’ase Isariyɛlɛ l’ase Juda nsangana, akɔshi ɛnɔnyi ndekana 200, mbuta ate oma lo 740 polo lo 537 N.T.D.​—Jɛr. 50:33.

9. Diɔtɔnganelo diakɔna diele lam’asa kɛnɛ kakakomɛ Isariyɛlɛ wa lo demba w’edjedja la “Isariyɛlɛ wa Nzambi”?

⁹ Prɔfɛsiya y’okaloyelo yakendanaka la Isariyɛlɛ, ɛnyɛlɔ oko nyɛ yakate Ɛzɛkiyɛlɛ, yakakotshama lo yɛdikɔ y’efula. (Ets. 3:21) Paka oko ‘wakadiakema’ wodja w’Isariyɛlɛ w’edjedja wa lo demba ndo ntshikala lo nyɔi l’etena k’otale lo yoho ya didjidji, mbakadiakema ndo “Isariyɛlɛ wa Nzambi,” mbuta ate etshumanelo k’Akristo w’akitami lo yoho ya didjidji ndo monga lo lɔhɔmbɔ lele oko nyɔi l’etena k’otale. (Ngal. 6:16) Lo mɛtɛ, lɔhɔmbɔ l’etshumanelo  k’akitami oko olui lakatetemala l’edja k’efula, diakɔ diele lonyuma lawɔ lakakoke mɛtɛ mbɛdikama la weka “waki wamboma to.” (Ɛzk. 37:2) Oko wakadialembetshiyama lo tshapita yetshi, lɔhɔmbɔ l’etshumanelo k’Akristo w’akitami lakatatɛ lo ntambe ka hende T.D. ndo lakaviya ɛnɔnyi nkama, paka oko wakɛnya Yeso lo wɛɛla ande wendana la Diolelo w’eponga la nkangaka.​—Mat. 13:24-30.

10. a) Ohamelo akɔna wendana la ekambi wa Nzambi wakatatami lo Ɛzɛkiyɛlɛ 37:7, 8? b) Naa awui amɔtshi wakakimanyiya yema yema dia nkaloya mbetawɔ ka wanɛ wakokaka Nzambi wɔma waki lo lɔhɔmbɔ?

¹⁰ Lo nshi y’edjedja, Jehowa akate dia okaloyelo wa lɔsɛnɔ l’ekambi ande wakahombe tasalemaka yema yema. (Ɛzk. 37:7, 8) Laasɔ, naa awui amɔtshi wakayakeketshaka yema yema mbetawɔ ka wanɛ waki lɔhɔmbɔ wakookaka Nzambi wɔma k’ɔnɛ elongamelo ka vɔ nkalola l’Isariyɛlɛ kayokotshama? Kiɔkɔ mɔtshi y’elongamelo aki ɛtɛkɛta wa prɔfɛsiya wakate amvutshi wa ntondo. Ɛnyɛlɔ, Isaya akatatshi dia atshikadi, mbuta ate “lɔtɔngɔ l’ekila,” wayokalola lo wodja awɔ. (Isa. 6:13; Jɔbɔ 14:7-9) Ndo nto, aha la taamu prɔfɛsiya efula yendana l’okaloyelo yakafunde Ɛzɛkiyɛlɛ yakakeketsha elongamelo kɛsɔ. Laadiko dia laasɔ, woho waki apami wa kɔlamelo wele oko omvutshi Danyɛlɛ la Babilɔna ndo ɔkwɛlɔ wa diambo w’osomba wa Babilɔna lo 539 N.T.D., akakeketsha elongamelo ka wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ ɔnɛ vɔ wayokalola.

11, 12. a) Ngande wakatasalemaka okaloyelo wa yema yema le “Isariyɛlɛ wa Nzambi”? (Enda ndo kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi​—wakatakaloyamaka yema yema.”) b) Dimbola diakɔna dionyiyama oma l’ɛtɛkɛta watanema lo Ɛzɛkiyɛlɛ 37:10?

¹¹ Ngande wakasalema okaloyelo wa yema yema wa woho akɔ waamɛ le “Isariyɛlɛ wa Nzambi,” mbuta ate etshumanelo k’Akristo w’akitami? L’ɛnɔnyi nkama w’etena k’otale ka lɔhɔmbɔ lele  oko nyɔi, “londjo, wondjo,” wakokɛma etena kakemala anto wakokaka Nzambi wɔma lo wahɔ w’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Ɛnyɛlɔ, lo ntambe ka 16, William Tyndale akakadimola Bible l’Angɛlɛ. Andjashi Nzambi wa l’ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ wa l’Ɔrɔma waki la nkɛlɛ etena kakawɛnyi dia onto k’onto okoka mbadia Bible. Tyndale akadiakema. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, anto akina waki la dihonga wakatetemala la ntondja Bible l’ɛtɛkɛta ekina ndo anto efula wakayonga l’akoka wa mbadia Ɔtɛkɛta wa Nzambi.

¹² L’ɔkɔngɔ diko, etena kakatatɛ Charles Taze Russell ndo asekande nkaloya l’ohetoheto tshɛ awui wa mɛtɛ wa lo Bible, aki oko “eshisha la emunyi” wakɔɔmbɛ weka. Tshoto y’Etangelo ya Siɔna ndo ekanda ekina wakakimanyiya anto waki l’etema w’ɛlɔlɔ dia vɔ mbishola akambo wa mɛtɛ w’oma lo Bible, ndo akambo asɔ wakaatshutshuya dia vɔ mbɔtɔ l’ɔnɔngɔ w’ekambi wa Nzambi w’akitami. L’etatelo k’ɛnɔnyi wa 1900, ekambi wa Nzambi w’akitami wakakeketshama efula oma lo dihomɔ diele oko “Photo-Drame de la Création” ndo dibuku Le mystère accompli. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, etena kakakoke ka Nzambi nsala di’ekambi ande “memala l’ekolo awɔ.” (Ɛzk. 37:10) Etena kakɔna ndo ngande wakasalema dui sɔ? Awui wakasalema la Babilɔna k’edjedja tokimanyiyaka dia nkadimola lo dimbola sɔ.

13. a) Ntatɛ lo 537 N.T.D., ngande wakakotshama ɛtɛkɛta watanema lo Ɛzɛkiyɛlɛ 37:10, 14? b) Avɛsa akɔna wɛnya dia anto amɔtshi w’oma lo diolelo dia waoho dikumi wakakalola lo Isariyɛlɛ?

¹³ Ntatɛ lo 537 N.T.D., ase Juda waki la Babilɔna wakɛnyi okotshamelo wa ɛnɛlɔ kɛsɔ. Lo ngande? Jehowa akawasha lɔsɛnɔ ndo akasale dia vɔ “memala l’ekolo awɔ” lo mbatshungola oma lo lɔhɔmbɔ ndo mbatshika dia vɔ nkalola l’Isariyɛlɛ. Olui w’ase Isariyɛlɛ oko 42 360 ndo anto oko 7 000 waki komonga ase Isariyɛlɛ wakonɛɛ oma la Babilɔna dia nyomotoka Jɛrusalɛma ndo tɛmpɛlɔ kayɔ ndo todjasɛ lo nkɛtɛ ya Isariyɛlɛ. (Ɛzr. 1:1-4; 2:64, 65; Ɛzk. 37:14) Oma laasɔ, ɛnɔnyi oko 70 l’ɔkɔngɔ, anto akina oko 1 750 waki lo lɔhɔmbɔ wakɔtɔ l’ɔnɔngɔ wa Ɛzɛra etena kakandakalola la Jɛrusalɛma. (Ɛzr. 8:1-20) Ɔnkɔnɛ, lofulo tshɛ l’anto waki anto ndekana 44 000 w’ase Juda wakakalola, eelo, waki oko “leemba la woke . . . la asɔlayi.” (Ɛzk. 37:10) Laadiko dia laasɔ, Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakate dikambo dia lofulo l’anto wa lo waoho dikumi wa lo diolelo sɔ, wele watshɛwɔ wakandama oma le ase Asuriya lo ntambe k’enanɛi N.T.D., wakayokalolaka nto l’Isariyɛlɛ dia tokimanyiya lo wokelo wa tɛmpɛlɔ nto.​—1 Ɛk. 9:3; Ɛzr. 6:17; Jɛr. 33:7; Ɛzk. 36:10.

14. a) Ngande watokimanyiya ɛtɛkɛta wele lo Ɛzɛkiyɛlɛ 37:24 dia sho nshikikɛ etena k’okotshamelo wa ntondo wa prɔfɛsiya kɛnɛ? b) Kakɔna kakasalema lo 1919? (Enda ndo kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “‘Weka wamboma’ ndo ‘Ɛmɛnyi ehende’​—Ngande wɔtɔnɛ awui asɔ?”)

¹⁴ Ngande wakakotshama lo yɛdikɔ y’efula etenyi kɛsɔ ka prɔfɛsiya ka Ɛzɛkiyɛlɛ? Oko wakɛnya Jehowa Ɛzɛkiyɛlɛ lo prɔfɛsiya kɛmɔtshi ka ngasɔ, okotshamelo wa woke wa ntondo wa prɔfɛsiya k’okaloyelo wakahombe salema l’etena kɛmɔtshi l’ɔkɔngɔ wa Davidɛ  dia Woke, mbuta ate Yeso Kristo ntatɛ mbolɛ oko Nkumekanga. * (Ɛzk. 37:24) Lo mɛtɛ, lo 1919 Jehowa akasha ekambi ande nyuma kande. Etombelo waki la dui sɔ ele, vɔ wakonge “la lɔsɛnɔ” ndo wakatshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ka Woke. (Isa. 66:8) L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, Jehowa aketawɔ dia vɔ todjasɛ lo “wodja” awɔ, mbuta ate, lo paradiso ka lo nyuma. Ko ngande wakakome ekambi wa Jehowa wa nshi nyɛ “leemba la woke . . . la asɔlayi”?

15, 16. a) Ngande wakakome ekambi wa Jehowa wa nshi nyɛ “leemba la woke . . . la asɔlayi”? b) Ngande watokimanyiya prɔfɛsiya kɛnɛ ka Ɛzɛkiyɛlɛ dia sho ndɔshana l’ekakatanu wa lo lɔsɛnɔ? (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ekimanyielo dia nyomokondja wolo.”)

¹⁵ Kombeta edja efula l’ɔkɔngɔ wa Kristo nsɔna ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo lo 1919, ekambi wa Nzambi wakatatɛ mɛna kɛnɛ kakate Zɛkariya, omvutshi wakakambaka kaamɛ la wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ wakakalola, etena kakandate ɔnɛ: “Anto efula ndo wedja wa wolo wayoya . . . dia ndjoyanga Jehowa.” Omvutshi ɔsɔ akɛnya di’anto asɔ wayoya ndjoyanga Jehowa wekɔ oko “anto 10 w’oma l’ɛtɛkɛta tshɛ wa wedja.” Anto asɔ wayokukutɛ okutu “w’ose Juda,” mbuta ate Isariyɛlɛ wa lo nyuma ndo wayota vate: “Sho nangaka ntshɔ kaamɛ la nyu, nɛ dia takoke dia Nzambi ekɔ kaamɛ la nyu.”​—Zɛk. 8:20-23.

¹⁶ Ɛlɔ kɛnɛ, ase Isariyɛlɛ wa lo nyuma asɔ, (atshikadi w’akitami) ndo “anto 10” (ɛkɔkɔ ekina) tshɛ kaamɛ wekɔ lo nkenga “leemba la woke efula la asɔlayi,” ndo lofulo lawɔ laya miliyɔ efula. (Ɛzk. 37:10) Oko weso asɔlayi wa Kristo lo leemba latahame lɔsɔ, sho ndjelaka nna lo nna Nkumekanga kaso, Yeso Kristo ndo tekɔ lo kongɛɛ ɛtshɔkɔ wele la ntondo kaso.​—Os. 37:29; Ɛzk. 37:24; Flpɛ. 2:25; 1 Tɛs. 4:16, 17.

17. Kakɔna kayotɔsɛdingola la tshapita yayela?

¹⁷ Okaloyelo w’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi ɔsɔ wayokimanyiya di’ekambi wa Nzambi monga l’ɔkɛndɛ ɔmɔtshi w’ohomba. Naa ɔkɔndɛ akɔ? Dia sho nkondja okadimwelo lo dimbola sɔ, sho pombaka nsɛdingola ɔkɛndɛ wakalongola Ɛzɛkiyɛlɛ oma le Jehowa la ntondo ka Jɛrusalɛma ndanyema. Kɛsɔ kayotosala lo tshapita yayela ya dibuku nɛ.