1. L’awui akɔna wafɔna Akristo wa lo ntambe ka ntondo l’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa nshi nyɛ?

 VƆ WAKASAMBISHAKA l’ohetoheto. Etema awɔ wakaatshutshuyaka dia mbetawɔ ekimanyielo ndo ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila. Ɔlɔshamelo kombashimba dia nsambisha. Ndo Nzambi akawatshɔkɔla efula. Naka awui asɔ tshɛ wakasalema le Akristo wa lo ntambe ka ntondo, kete wekɔ lo salema ndo le Ɛmɛnyi wa Jehowa ɛlɔ kɛnɛ.

2, 3. Awui akɔna wa diambo watanaso lo dibuku di’Etsha?

² Ekɔ mɛtɛ dia wɛ ambokeketshama l’ɛkɔndɔ wakeketsha mbetawɔ ndo w’amɛna efula wele lo dibuku dia lo Bible di’Etsha w’apɔstɔlɔ. Diɔ diekɔ dibuku dia mamba! Nɛ dia lɔkɔ oto mbatanaso ɔkɔndɔ wakasambiyama oma le Nzambi wa kɛnɛ kakasale Akristo wa lo ntambe ka ntondo l’ɔkɔngɔ wa Yeso mbidɛ l’olongo.

³ Dibuku di’Etsha shilaka nkombo y’anto 95 wa lo wedja 32, esomba 54 ndo asɛnga 9. Diɔ kɔndɔlaka dikambo di’anto​—anto k’anto, atɛmɔdi wa kashi waki l’otako, ase pɔlitikɛ w’etako ndo asoyanyi. Koko dui dioleki ele, diɔ tɛkɛtaka dikambo di’anangɛso l’akadiyɛso wa lo ntambe ka ntondo wakasambishaka lokumu l’ɔlɔlɔ l’ohetoheto kaanga l’atei w’ekakatanu.

4. Naa dimama dia laande diele lam’asaso l’anto wele oko ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ, Tabita, ndo Ɛmɛnyi ekina wa kɔlamelo wa lo nshi y’edjedja?

⁴ Suke l’ɛnɔnyi 2000 wambeta ntatɛ l’etena k’apɔstɔlɔ waki l’ohetoheto, oko Petero ndo Pɔɔlɔ, dɔkɔtɛlɛ diokaso ngandji Luka, kanga lokaho Barnabasɛ, Stɛfano laki la dihonga, kanga ɔlɔlɔ Tabita, ndo Ludiya lakalongɔnaka dimɛna, kaamɛ la Ɛmɛnyi ekina waki la kɔlamelo. Kaanga mbakawasɛnɛ edja efula la ntondo kaso, tekɔ la dimama dia laande la wɔ. Lande na? Nɛ dia sho tshɛ tekɔ l’ɔkɛndɛ wa mbetɛ anto ambeki. (Mat. 28:19, 20) Shi ɔsɔ ekɔ olimu wa nɛmɔ!

5. Lende akatatɛ ambeki wa Yeso wa ntondo nsambisha?

⁵ Tɔsɛdingole ɔkɛndɛ wakasha Yeso ambeki ande. Nde akate ɔnɛ: “Nyu nyayolongola wolo lam’ayoya nyuma k’ekila le nyu ndo nyayoyala ɛmɛnyi ami la Jɛrusalɛma, lo Judeya y’otondo, la Samariya polo ndo l’ahole woleki etale wa lo nkɛtɛ.” (Ets. 1:8) Ntondotondo, nyuma k’ekila akasha ambeki  wolo wa nsambisha “la Jɛrusalɛma.” (Ets. 1:1–8:3) Oma laasɔ, l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma kakɔ, vɔ wakasambisha “lo Judeya y’otondo” ndo “la Samariya.” (Ets. 8:4–13:3) Oma laasɔ, vɔ wakatatɛ dianganya lokumu l’ɔlɔlɔ “polo ndo l’ahole woleki etale wa lo nkɛtɛ.”​—Ets. 13:4–28:31.

6, 7. Etena kasambishaso, lo dui diakɔna diolekiso asekaso Akristo wa lo ntambe ka ntondo?

⁶ Anangɛyɛ l’akadiyɛyɛ wa lo ntambe ka ntondo komonga la Bible k’otondo etena kakawasambishaka. Evanjiliɔ wa Mateo koshila la fundama la ntondo ka 41 T.D. Mikanda ɛmɔtshi wakafunde Pɔɔlɔ ntondo ka dibuku di’Etsha wakayoshila fundama lo 61 T.D. Akristo wa lo ntambe ka ntondo komonga oyadi la Bible k’otondo kana ekanda wotshikitanyi walembetshiya Bible wa mbisha anto wakɛnyaka nsaki. La ntondo ka nkoma ambeki wa Kristo, Akristo w’ase Juda wakokaka wadielo w’Afundelo wa lo Hɛbɛru lo shinangɔnga. (2 Kɔr. 3:14-16) Koko ndo vɔ wakahombaka monga ambeki w’eshika nɛ dia vɔ wakahombaka nshila avɛsa lo yimba.

⁷ Ɛlɔ kɛnɛ efula ka l’atei aso tekɔ la Bible kaso hita ndo l’ekanda efula walembetshiya Bible. Sho mbetɛka anto ambeki lo mbewoya lokumu l’ɔlɔlɔ l’ɛtɛkɛta efula lo wedja 240.

8, 9. a) Nyuma k’ekila kakakimanyiya ambeki wa Yeso dia nsala na? b) Kakɔna katondja ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo l’ekimanyielo ka nyuma ka Nzambi?

⁸ Etena kakasha Yeso ambeki ande ɔkɛndɛ wa monga ɛmɛnyi, nde akawatɛ ate: “Nyu nyayolongola wolo lam’ayoya nyuma k’ekila le nyu.” L’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila, kana wolo wakamba Nzambi olimu, ambeki wa Yeso wakahombe nsambisha lo nkɛtɛ k’otondo. L’ekimanyielo ka nyuma k’ekila, Petero la Pɔɔlɔ wakakɔnɔla anto waki la hemɔ, wakatondja ɛdiɛngɛ ndo wakolola edo! Koko wolo wakawalongola lo tshimbo ya nyuma k’ekila waki l’oyango okina woleki ohomba. Tɔ kakakimanyiya apɔstɔlɔ ndo ambeki akina dia nsambiya ewo k’oshika kakonya lo lɔsɛnɔ la pondjo.​—Jni. 17:3.

⁹ Lushi la Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D., ambeki wa Yeso wakatɛkɛta “lo ɛtɛkɛta ekina, oko wakaakimanyiya nyuma dia vɔ ntɛkɛta.” Elo mɛtɛ vɔ wakasambisha “akambo wa diambo waki Nzambi.” (Ets. 2:1-4, 11) Ɛlɔ kɛnɛ, sho hatɔtɛkɛta l’ɛtɛkɛta ekina lo yoho ya dihindo. Koko l’ekimanyielo ka nyuma ka Nzambi, ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ekɔ lo tondja ekanda walembetshiya Bible l’ɛtɛkɛta efula. Ɛnyɛlɔ, miliyɔ ya kɔpi ya Tshoto y’Etangelo ndo Emɔ! yekɔ lo tondjama ngɔndɔ tshɛ, ndo sitɛ kaso ka jw.org kekɔ l’ekanda walembetshiya Bible ndo tovidɛo l’ɛtɛkɛta ndekanda 1000. Diangɔ sɔ tshɛ tokimanyiyaka dia mbewoya “akambo wa diambo waki Nzambi” le anto wa lo wedja tshɛ, oma lo waoho tshɛ ndo weho w’anto tshɛ ndo oma l’ɛtɛkɛta tshɛ.​—Ɛny. 7:9.

10. Kakɔna kakasalema ntatɛ lo 1989, lo kɛnɛ kendana l’okadimwelo wa Bible?

¹⁰ Ntatɛ lo 1989 ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo akaleke mbidja yimba lo otondjelo wa Bible ekadimwelo k’andja w’oyoyo l’ɛtɛkɛta efula. Bible kɛsɔ kamboshila  kadimɔma l’ɛtɛkɛta ndekana 200 ndo miliyɔ akumi ya kɔpi yambotondjama, ndo kina yekɔ lo tatondjama. Paka Nzambi la nyuma kande kahomba nsala dia welo ɛsɔ monga l’etombelo w’ɛlɔlɔ.

11. Dui diakɔna diasalema lo kɛnɛ kendana l’okadimwelo w’ekanda w’Ɛmɛnyi wa Jehowa?

¹¹ Olimu w’okadimwelo wekɔ lo salema oma le nunu di’Akristo wayakimɔ la lolango lo wedja ndekana 150. Dui sɔ hatambiya, nɛ dia ndooko okongamelo okina wele la nkɛtɛ walɔmbɔma la nyuma k’ekila dia “nsambisha dimɛna dimɛna” l’andja w’otondo awui wendana la Jehowa Nzambi, Nkumekanga kande Mɛsiya ndo Diolelo dia l’olongo diakashikikɛma!​—Ets. 28:23.

12. Kakɔna kakasha Pɔɔlɔ l’Akristo akina akoka wa nsambisha?

¹² Etena kakasambisha Pɔɔlɔ ase Juda ndo ase Wedja l’Atiyɔka wa la Pisidiya, “wanɛ tshɛ waki suke dia mbetawɔ akambo wa mɛtɛ wakonya lo lɔsɛnɔ la pondjo wakakome ambetawudi.” (Ets. 13:48) Etena kakakomiya Luka mfunda dibuku di’Etsha, Pɔɔlɔ aki “awasambisha Diolelo dia Nzambi . . . hwe hwe ndo aha l’onto mboshimba.” (Ets. 28:31) Lende akasambishaka Pɔɔlɔ? La Rɔmɔ, mbuta ate kapitalɛ ka diolelo diakolɛka andja w’otondo! Oyadi l’asawo kana lo toho tokina, ambeki wa Yeso wa lo ntambe ka ntondo wakakambaka olimu awɔ wa nsambisha l’ekimanyielo ndo l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila.

13. Lande na kahombaso nɔmbaka etena kahɛnyahɛnyamaso?

¹³ Etena kakahɛnyahɛnyamaka ambeki wa Yeso wa lo ntambe ka ntondo, vɔ wakalɔmbɛ Jehowa dia mbasha dihonga. Etombelo akɔna waki la dui sɔ? Vɔ wakalodiama la nyuma k’ekila ndo la wolo wa nsambisha ɔtɛkɛta wa Nzambi la dihonga tshɛ. (Ets. 4:18-31) Sho lawɔ koka nɔmba Nzambi dia tosha lomba ndo wolo wa ntetemala nsambisha kaanga l’atei w’ɛhɛnyɔhɛnyɔ. (Jak. 1:2-8) Lam’ele sho tshɔkwamaka oma le Nzambi ndo nde tokimanyiyaka la nyuma kande, sho tetemalaka nsambisha awui wendana la Diolelo. Ndooko kakoka nshimba olimu w’esambishelo oyadi ɔlɔshamelo kana ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa wolo tshɛ. Etena kahɛnyahɛnyamaso, sho pombaka nɔmba dia nkondja nyuma k’ekila, lomba ndo dihonga dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ.​—Luka 11:13.

14, 15. a) Kakɔna kakasalema “l’ɔtɛ w’asui wakatombe lo dikambo dia Stɛfano”? b) Lo nshi yaso nyɛ, ngande wakayeyaka anto efula wa la Sibérie akambo wa mɛtɛ?

¹⁴ Stɛfano akasambisha la dihonga la ntondo k’atunyi ande mbodiaka. (Ets. 6:5; 7:54-60) L’atei wa “ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa wolo” wakatombe l’etena kɛsɔ, ambeki tshɛ wakahandjɔnɛ l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka Judeya ndo ka Samariya, onyake apɔstɔlɔ. Koko dui sɔ komemɛ olimu w’esambishelo. Filipɛ akatshu la Samariya dia “nsambisha anto wa lɛkɔ akambo wendana la Kristo” ndo dui sɔ diakonge l’etombelo w’amɛna. (Ets. 8:1-8, 14, 15, 25) Ndo nto, akatama ɔnɛ: “Ko wanɛ wakahandjɔnɛ l’ɔtɛ w’asui wakatombe lo dikambo dia Stɛfano wakatshu polo ndo la Fenikiya, la Kupiro ndo l’Atiyɔka ndo vɔ wakatasambishaka ɔtɛkɛta wa Nzambi paka le ase Juda ato. L’atei awɔ mbaki ndo apami amɔtshi wa la Kupiro ndo wa la Kurɛnɛ wakaye l’Atiyɔka ndo wakatatɛ mbewoya anto wakatɛkɛtaka Grɛkɛ lokumu l’ɔlɔlɔ la Nkumadiɔndjɔ  Yeso.” (Ets. 11:19, 20) L’etena kɛsɔ, ɛhɛnyɔhɛnyɔ wakakimanyiya dia losango la Diolelo diangana.

¹⁵ Lo nshi yaso nyɛ, dui dia woho akɔ wamɛ diakatombe lo Union soviétique w’edjedja. Djekoleko l’ɛnɔnyi wa 1950, nunu d’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakatɔlama lo lɔhɔmbɔ la Sibérie. Lam’ele vɔ wakadiangana lo tongelongelo efula, lokumu l’ɔlɔlɔ lakatetemala diangana l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka woke kɛsɔ. Ɛmɛnyi wa Jehowa totowokondja falanga efula dia munda lɔkɛndɔ ondo la kilɔmɛtrɛ 10000 dia tosambisha lokumu l’ɔlɔlɔ lɛkɔ! Koko ewandji wa lɛɛta vɔamɛ mbakaatɔlɛ lɛkɔ. Ɔnangɛso ɔmɔtshi akate ate: “Ewandji wa lɛɛta vɔamɛ mbakasha nunu di’ase Sibérie w’etema ɛlɔlɔ diaaso dia mbeya akambo wa mɛtɛ.”

16, 17. Eshikikelo kakɔna katosha dibuku di’Etsha kɛnya dia Jehowa ekɔ lo tshɔkɔla olimu w’esambishelo?

¹⁶ Aha la taamu, Jehowa akatshɔkɔla mɛtɛ Akristo wa lo ntambe ka ntondo. Pɔɔlɔ l’anto akina wakonɛ ndo wakatɛ ashi, “koko Nzambi kakodia diangɔ diakɔ.” (1 Kɔr. 3:5, 6) Dibuku di’Etsha nembetshiyaka hwe ehamelo wakasalema l’ɔtɛ wakatshɔkɔla Jehowa olimu w’esambishelo. Ɛnyɛlɔ, “ɔtɛkɛta wa Nzambi wakatetemala diangana ndo lofulo l’ambeki lakatatetemalaka mbidɛ la Jɛrusalɛma lo yɛdikɔ y’efula.” (Ets. 6:7) Oko wakatalekaka diangana olimu w’esambishelo, “etshumanelo k’otondo ka la Judeya, la Ngalileya ndo la Samariya kakonge l’etena ka wɔladi, tɔ kakakeketshama; ndo lam’ele tɔ kakakɛndakɛndaka lo wɔma [w’oma kɛse otema] wa Jehowa ndo lo esambelo k’oma le nyuma k’ekila, tɔ kakatetemala mpama.”​—Ets. 9:31.

¹⁷ L’Atiyɔka wa la Suriya, ase Juda ndo anto wakatɛkɛtaka Grɛkɛ wakeke akambo wa mɛtɛ oma l’Ɛmɛnyi wa Jehowa waki la dihonga. Ɔkɔndɔ mbutaka ɔnɛ: “Ndo nto, lonya la Jehowa laki kaamɛ la wɔ ndo lokema l’anto wakakome ambetawudi ndo wakakadimɔ le Nkumadiɔndjɔ.” (Ets. 11:21) Lo kɛnɛ kendana l’ehamelo wakasalema l’osomba ɔsɔ sho mbadiaka ɔnɛ: “Ɔtɛkɛta wa Jehowa wakatetemala mpama ndo pandjɔnɛ.” (Ets. 12:24) Diɛsɛ la woho wakasambisha Pɔɔlɔ ndo Akristo akina ase Wedja, “ɔtɛkɛta wa Jehowa wakatatetemalaka mpama ndo nkeketala lo yoho ya wolo.”​—Ets. 19:20.

18, 19. a) Ngande weyaso dia “lonya la Jehowa” lekɔ kaamɛ la so? b) Ɛnyɛlɔ kakɔna kɛnya dia Jehowa sukɛka ekambi ande?

¹⁸ Ndo ɛlɔ kɛnɛ nto “lonya la Jehowa” lekɔ lo ntetemala monga kaamɛ la so. Diakɔ diele, anto efula waya ambetawudi ndo wekɔ lo ndjakimɔ le Nzambi lo nongola batisimu. Ndo nto, paka l’ekimanyielo ka Nzambi ndo diɛsɛ l’ɛtshɔkɔ ande mbeso l’akoka wa mbikikɛ ɔlɔshamelo l’ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa wolo ndo mbatondoyaso l’olimu w’esambishelo oko wakasale Pɔɔlɔ l’Akristo akina wa lo ntambe ka ntondo. (Ets. 14:19-21) Jehowa Nzambi ayotetemala tokimanyiya. “Anya ande wa pondjo” tosukɛka l’ehemba aso tshɛ. (Eoh. 33:27) Ndo nto, tohɔke dia l’ɔtɛ wa lokombo lande la woke Jehowa hakalɛki ekambi ande pondjo.​—1 Sam. 12:22; Os. 94:14.

¹⁹ Tɔshi ɛnyɛlɔ, lam’ele ɔnangɛso Harald Abt akatetemala nsambisha, ase Nazi  wakotome lo mpango ka lokanu ka Sachsenhausen etena kakalɔmaka Ta dia hende dia l’andja w’otondo. Lo Ngɔndɔ ka tanu 1942, apulushi wa l’Allemagne wakawelɛka Gestapo wakɔtɔ lo luudu la Elsa wadiaki Harald Abt ko wakɔshi yana yande ya womoto ndo wakande wadɛnde. Ko nde akatɔlama lo mpango ya lokanu yotshikitanyi. Kadiyɛso Abt mbutaka ate: “Ɛnɔnyi tshɛ wakametsha lo mpango ya lokanu ya l’Allemagne wakambisha wetshelo w’ohomba efula. Lamboshikikɛ dia nyuma k’ekila kaki Jehowa koka kokeketsha etena keyɛ l’ehemba wa wolo! La ntondo ka dimi mindama, lakadia mukanda waki kadiyɛso kɛmɔtshi wakandafunde ɔnɛ, l’atei w’ehemba wa wolo nyuma k’ekila ka Jehowa kokaka kokimanyiya dia wɛ ntshikala ki. Lakafɔnya dia nde amboleka mbidja oshimu esɔ. Koko etena kakamayohomanaka l’ehemba, lakayeyaka dia kɛnɛ kakandate kaki mɛtɛ. Kɛsɔ mbakakomɛ mɛtɛ. Ekɔ wolo kanyiya dui sɔ naka wɛ atahomanaka la diɔ. Koko, kɛsɔ mɛtɛ mbakayokomɛ.”

20. Kakɔna kakasale Pɔɔlɔ etena kakinde lo luudu la lokanu, ndo ekeketshelo kakɔna kakoka nkondja anangɛso l’akadiyɛso amɔtshi oma l’ɛnyɛlɔ kande?

²⁰ Dibuku di’Etsha komɛka l’ɔkɔndɔ wa woho ‘wakasambishaka Pɔɔlɔ Diolelo dia Nzambi’ l’ohetoheto tshɛ. (Ets. 28:31) Lam’ele nde aki lo luudu la lokanu, nde komonga la lotshungɔ la nsambisha lo luudu la luudu la Rɔmɔ. Koko nde akatetemala nsambisha wanɛ tshɛ wakayaka le nde. Ɛlɔ kɛnɛ, anangɛso l’akadiyɛso wa ngandji amɔtshi wekɔ ndjihama lo mvudu kana lo mpitadi yakokɛwɔ esombe w’anto, l’ɔtɛ wa hɛmɔ kana w’ɛkɔmɔ kɛmɔtshi. Koko ngandji kawɔ otsha le Nzambi ndo nsaki kawɔ ka nsambisha kekɔ wolo efula oko nshi ya ntondo. Sho nɔmbaka lo dikambo diawɔ ndo sho kokaka nɔmba Shɛso lele l’olongo dia mbakimanyiya dia vɔ mpomana l’onto ɔmɔtshi lele la nsaki ka mbeka akambo wendana la nde ndo l’asangwelo ande wa diambo.

21. Lande na kahombaso nsambisha la shamanya?

²¹ Efula l’atei aso sambishaka lo luudu la luudu ndo lo toho tokina t’olimu wa mbɛtɛ anto ambeki. Ɔnkɔnɛ, onto tshɛ la l’atei aso koka nsala kɛnɛ tshɛ kakokande nsala dia kotsha ɔkɛndɛ aso w’esambisha wa Diolelo lo nsambisha “polo ndo l’ahole woleki etale wa lo nkɛtɛ.” Olimu ɔnɛ pombaka salema la shamanya oko wele “djembetelo” ya woongelo wa Kristo yekɔ lo mɛnama hwe. (Mat. 24:3-14) Ɔnɛ bu etena ka kɔma anya. Nshi nyɛ, tekɔ la “akambo efula wa nsala l’olimu wa Nkumadiɔndjɔ.”​—1 Kɔr. 15:58.

22. Kakɔna kahombaso ndjashikikɛ dia nsala etena kakongaso lushi la Jehowa?

²² Oko wakongaso dia “lushi la woke ndo la wɔma la Jehowa ndja,” nyɛsɔ toyashikikɛ dia ntetemala nsambisha l’ohetoheto ndo la kɔlamelo tshɛ. (Jɔɛ. 2:31) Tayotana anto efula wele oko ase Bɛrɔya wanɛ “waketawɔ ɔtɛkɛta wa Nzambi la nsaki k’efula.” (Ets. 17:10, 11) Nyɛsɔ totetemale nsambisha polo lam’ayotoka ɛtɛkɛta wele oko: “Dimɛna efula, wɛ ekɔ ose olimu w’ɔlɔlɔ ndo wa kɔlamelo!” (Mat. 25:23) Ɛlɔ kɛnɛ naka sho nsala kɛnɛ kahombaso nsala l’olimu wa mbetɛ anto ambeki l’ohetoheto tshɛ ndo ntshikala la kɔlamelo le Jehowa, kete tayɔngɛnangɛnaka pondjo l’ɔtɛ wa diɛsɛ diele laso dia “nsambisha dimɛna dimɛna” akambo wendana la Diolelo dia Nzambi!