Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

TSHAPITA 18

“Dia vɔ nyanga Nzambi, . . . dia mbotana”

“Dia vɔ nyanga Nzambi, . . . dia mbotana”

Pɔɔlɔ amboyanga dia nsanga lolemi l’ampokami ndo amboyaɔtɔnganyiya la wɔ

Lo ndjela Etsha 17:16-34

1-3. a) Lande na kakomala ɔpɔsɔlɔ Pɔɔlɔ l’Atɛna b) Wetshelo akɔna wayotokondja lo mbeka ɛnyɛlɔ kande?

 PƆƆLƆ ambomala efula. Nde ekɔ la Atɛna, la Ngirika, lɛnɛ akakitaka kalasa dikuma, ndo lɛnɛ aketshaka Socrate, Platon ndo Aristote. Atɛna ekɔ osomba wayasha anto efula l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. L’ahole tshɛ, ɛnyɛlɔ oko lo waa tɛmpɛlɔ, l’ahole wa lo sɛkɛ, lo toshinga, Pɔɔlɔ ekɔ lo tɛnyi mpingu ya weho la weho, nɛ dia ase Atɛna wakatɛmɔlaka tozambizambi efula. Pɔɔlɔ mbeyaka woho wɔsa Jehowa Nzambi ka mɛtɛ ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi. (Eto. 20:4, 5) Ɔpɔstɔlɔ wa kɔlamelo ɔsɔ ambɔsa mpingu woho wayiɔsa Jehowa, mbuta, ate ndjihetsha!

2 Kɛnɛ kambɛna Pɔɔlɔ etena kɔtwɛnde lo agora, mbuta ate lo lobingu kekɔ kɔlɔ efula. Nde ambɛna dikishi efula dia jambizambi Hɛrɛmɛsɛ lo tshuku dia nɔrdɛ owɛstɛ, suke la soko di’ɔtɔ anto tshɛ. Lobingu ndola l’ahole w’ekila. Ngande wayosambisha ɔpɔstɔlɔ wele l’ohetoheto ɔsɔ lo dihole sɔ diayasha anto l’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi? Onde nde ayoyakimɛ ndo ayoyanga dui dia nsanga lolemi l’ampokami ande? Onde nde ayotondoya dia nkimanyiya anto amɔtshi dia nyanga Nzambi ka mɛtɛ ndo mbotana?

3 Sawo dia Pɔɔlɔ la ntondo k’anto wakɔtɔ kalasa efula wa l’Atɛna diele l’Etsha 17:22-31 diekɔ ɛnyɛlɔ ka yoho ya ntɛkɛta dimɛna, l’ɔkɔmi ndo la shɛnɔdi. Lo mbeka ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, sho koka mbeya woho wakokaso nyanga dia nsanga lolemi l’anto ndo mbakimanyiya dia vɔ nkana yimba.

Nde aketsha “lo lobingu” (Etsha 17:16-21)

4, 5. Lende akasambisha Pɔɔlɔ l’Atɛna ndo woho akɔna w’ampokami waki la ntondo kande?

4 Pɔɔlɔ akakome l’Atɛna lo lɔkɛndɔ lande la hende la misiɔnɛrɛ, oya lo 50 T.D. a Etena kakandakongaka Silasɛ la Timɔte oma la Bɛrɔya, Pɔɔlɔ “akatatɛ nkana yimba l’ase Juda lo shinangɔnga” oko waki mbekelo kande. Nde akayange nto dihole diakandakoke ntana anto waki komonga ase Juda waki l’Atɛna, mbuta ate “lo lobingu” kana agora. (Ets. 17:17) Dihole sɔ diaki lo nɔrdɛ owɛstɛ ka Akropolise lobingu la l’Atɛna la woke wa hɛktarɛ oko tshanu. Lobingu lɔsɔ komonga tsho dihole dia nsomba ndo nsondja diangɔ, ɔsɔ aki dihole dia lo sɛkɛ di’anto tshɛ. Dibuku dimɔtshi mbutaka dia dihole sɔ aki “dihole diakalekaka salema awui w’okanda, wa pɔlitikɛ ndo awui akina wa l’osomba.” Ase Atɛna wakangɛnangɛnaka nsangana lɛkɔ dia nkɛtshanya awui wendana la kalasa.

5 Pɔɔlɔ akahomana l’ampokami wa wolo lo lobingu. L’atei awɔ mbaki ndo aseka Epikura ndo aseka Stɔa, kalasa hiende ya filozofi yele wetshelo ayɔ kɔmbɔtɔnɛka. b Aseka Epikura wakataka dia lɔsɛnɔ akaye oyaya lo bandjikoyi. Le wɔ, lɔsɛnɔ lakɔsamaka lo tshena pe ɔnɛ: “Ndooko ohomba mboka Nzambi wɔma, ndooko ohomba mboka nyɔi wɔma, anto koka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ, ndo anto koka mbikikɛ kɔlɔ.” Aseka Stɔa wakalekaka ntɛɛtɛ l’okanelo wa yimba ndo lo mbidja awui l’ɔnɔngɔ, vɔ kombetawɔka dia Nzambi ekɔ Onto la mɛtɛ. Aseka Epikura ndo aseka Stɔa kombetawɔka dia eolwelo kayonga oko waketshaka ambeki wa Kristo. Mbokɛmaka hwe dia tokanyi ta filozofi ta l’elui ehende ɛsɔ kɔmbɔtɔnɛka l’akambo wa mɛtɛ wa lo Lokristo la mɛtɛ waketshaka Pɔɔlɔ.

6, 7. Kakɔna kakasale ambeyi wa mukanda amɔtshi w’ase Ngirika etena kakaasambisha Pɔɔlɔ ndo ngande wahomanaso l’awui wa woho akɔ ɛlɔ kɛnɛ?

6 Kakɔna kakasale ambeyi wa mukanda w’ase Ngirika etena kakaasambisha Pɔɔlɔ? Amɔtshi wakakambe la tshɛkɛta yalembetshiya “ɔtshɔbɔdi,” kana “ɔsɛngɔdi wa ntɔngɔ.” (Enda nɔtɛ ka wekelo kele l’Etsha 17:18nwtsty.) Lo kɛnɛ kendana la tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ shɔ, nomb’ewo kɛmɔtshi akate ɔnɛ: “Wakakambaka layɔ ntondo dikambo dia fudu ka tshitshɛ kakakitaka dia ndɛ ntɔngɔ ndo l’ɔkɔngɔ, wakayokambaka layɔ dikambo di’anto wanɛ wakatshɔka lo lobingu dia tɔtɔngɔna diangɔ diakakɔka. Ndo wakayokamba layɔ nto lo yoho ya didjidji dikambo di’onto tshɛ latayange nsango yaheyama ɔtɛ l’ekolo ndo djekoleko onto lahashihodia nsango yakɔ.” Anto asɔ wakataka dia Pɔɔlɔ aki enginya kakokoyaka kɛnɛ kakate anto akina. Koko, oko wayotɛna, Pɔɔlɔ kɔtɛwɔ l’ɔtɛ wa lɔtɛngɔ lɔsɔ.

7 Ngasɔ mbediɔ ndo ɛlɔ kɛnɛ. Oko weso Ɛmɛnyi wa Jehowa, sho tɛngamaka efula l’ɔtɛ wa waetawɔ aso wohikami lo Bible. Ɛnyɛlɔ, embetsha ɛmɔtshi mbetshaka di’ohilwelo ekɔ dui dia mɛtɛ ndo vɔ ntɛtɛɛka lo mbuta dia naka onto ekɔ la yimba kete nde pombaka mbetawɔ dui sɔ. Mbokɛmaka dia le wɔ, onto tshɛ lahetawɔ wetshelo w’ohilwelo ekɔ enginya. Ambewi wa mukanda asɔ nangaka di’anto tɔsa oko ‘asɛngɔdi wa ntɔngɔ’ etena kɛnyaso kɛnɛ kata Bible ndo kashaso tolembetelo tɛnya dia diangɔ diakatongama. Koko sho hatɔtɛwɔ. Lo dihole dia ntɛwɔ, sho tɛkɛtaka l’eshikikelo etena kaamɛso dietawɔ diaso diɛnya dia lɔsɛnɔ la lanɛ la nkɛtɛ lakaye oma le Otungi wa yimba, Jehowa Nzambi.​—Ɛny. 4:11.

8. a) Kakɔna kakasale anto amɔtshi l’ɔkɔngɔ wa vɔ mboka esambishelo ka Pɔɔlɔ? b) Kakɔna ondo kalembetshiya Areopango wa lɛnɛ akawatshu la Pɔɔlɔ? (Enda nɔtɛ.)

8 Anto akina wakayele esambishelo ka Pɔɔlɔ lo lobingu wakasale woho okina. Vɔ wakate vate: “Ekɔ oko nde ekɔ osambisha wa tozambizambi t’angɛndangɛnda.” (Ets. 17:18) Onde mɛtɛ Pɔɔlɔ akatɛkɛtaka l’ase Atɛna dikambo dia tozambizambi t’eyoyo? Ɔsɔ komonga dikambo dia tshitshɛ, nɛ dia dui sɔ diakoholaka anto kɛnɛ kakawafunde Socrate ndo kakawɔsɛkɛ dilanya dia nyɔi ambeta ntambe efula. Mbala kakɔ ɔtɔi, vɔ wakatɔlɛ Pɔɔlɔ l’Areopango ndo wakɔlɔmbɛ dia nde nembetshiya ase Atɛna wetshelo w’eyoyo ɛsɔ. c Ngande wakahombe Pɔɔlɔ mamɛ losango lande le anto waheye Afundelo?

“Nyu ase Atɛna, dimi lambɛna dia” (Etsha 17:22, 23)

9-11. a) Kakɔna kakasale Pɔɔlɔ dia nsanga lolemi l’ampokami ande? b) Ngande wakokaso mbokoya ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ l’esambishelo?

9 Tohɔ dia Pɔɔlɔ akomala efula lo menda woho wakandɛnyi anto watɛmɔla dikishi. Lo dihole dia ntatɛ mɔnyɔla la ngala tshɛ ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi, Pɔɔlɔ akayakimɛ. La yewo tshɛ nde akasale la wolo dia mbetawoya ampokami lo ntatɛ la dui diakokawɔ nsanga lolemi. Nde akatatɛ lo mbatɛ ɔnɛ: “Nyu ase Atɛna, dimi lambɛna dia lo akambo tshɛ, mɛnamaka dia nyu ndeka anto akina mboka tozambizambi wɔma.” (Ets. 17:22) Ekɔ oko Pɔɔlɔ akawatɛka ate: ‘Lambɛna dia nyu ndjashaka efula l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ.’ La lomba tshɛ, Pɔɔlɔ akawawandola lo woho wakawayashaka l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. Nde akeyaka di’anto amɔtshi waketɛma totshungu la wetshelo wa kashi koka monga suke dia mbetawɔ losango lande. Ndo Pɔɔlɔ ndamɛ akeyaka dia l’etena kɛmɔtshi, nde aki onto “lakasalaka akambo aha la mbeya ndo aha la monga la mbetawɔ.”​—1 Tim. 1:13.

10 Lo nomialomia nsaki kawɔ, Pɔɔlɔ akate dia nde akɛnyi djembetelo ya shikaa yɛnya di’ase Atɛna wakayashaka l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ, mbuta ate elambwelo kakafundama ɔnɛ: “Le Nzambi kaheyama.” Lo ndjela dibuku dimɔtshi, “Ase Ngirika ndo anto akina waki la mbekelo ka nsala dilambwelo lo wahɔ wa ‘tozambizambi taheyama’ la wɔma w’ɔnɛ wonya watɛmɔlawɔ vɔ koka mbohɛ jambizambi mɔtshi yakoka ndjowaomalɛ.” Lo tshimbo ya elambwelo kɛsɔ, ase Atɛna waketawɔka dia Nzambi kɛmɔtshi ekɔ ndo vɔ kombeeyaka. Pɔɔlɔ akakambe la woho waki elambwelo kɛsɔ dia nde mbɔtshiya lokumu l’ɔlɔlɔ lakandasambishaka. Nde akawalembetshiya ate: “Dikambo dia ɔnɛ latɛmɔlanyu aha la mbeya ɔsɔ kanyosambishami.” (Ets. 17:23) Ekanelo ka Pɔɔlɔ kaki ka mayɛlɛ, koko kaketawoya anto. Nde kosambishaka jambizambi y’oyoyo kana y’angɛndangɛnda oko wakate anto amɔtshi. Nde akaalembetshiyaka Nzambi kakiwɔ kombeyaka, mbuta ate Nzambi ka mɛtɛ.

11 Ngande wakokaso mbokoya ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ l’esambishelo? Naka sho sɛdingolaka, kete sho koka mɛna djembetelo yɛnya di’onto ekɔ lo ndjasha l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ, lo mɛna diangɔ diendana l’ɔtɛmwɛlɔ diakandalɔtshi kana diele lo luudu kana lo sɛkɛ diande. Sho koka mbotɛ ɔnɛ: ‘Lambɛna dia wɛ ndjashaka l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. Lakakombolaki nsawola l’onto ɔmɔtshi layasha l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ.’ La yewo tshɛ, tetawɔ kɛnɛ kasala onto l’ɔtɛmwɛlɔ ande ndo kɛsɔ ayotokimanyiya dia nomialomia nsaki dia mbosambisha. Tohɔ dia oyango aso bu wa nombosha anto lo kɛnɛ kendana l’ɛtɛmwɛlɔ awɔ. Wanɛ waya ɛlɔ kɛnɛ anangɛso l’akadiyɛso, amɔtshi wakayashaka l’ohetoheto efula l’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi.

Yanga woho wa nsanga lolemi l’ampokami dia mbasambisha

Nzambi “bu etale oma le ɔmɔmɔ la l’atei aso” (Etsha 17:24-28)

12. Ngande wakɔtɔnganyiya Pɔɔlɔ wetshelo ande l’ampokami ande?

12 Pɔɔlɔ akalomialomia nsaki k’ampokami ande, ko onde nde akakilame etena kakandasambishaka? Lam’ele nde akeyaka di’ampokami ande wakeke awui wa filozofi w’ase Ngirika ndo vɔ kombeyaka Afundelo, nde akɔtɔnganyiya wetshelo ande l’ampokami ande lo toho efula. Yoho ya ntondo, nde akatondja wetshelo w’oma lo Bible aha la nshila mbala kakɔ ɔtɔi Afundelo. Yoho ya hende, ndamɛ akayadje l’atei w’ampokami, lo nkamba mbala mɔtshi la tshɛkɛta “sho.” Yoho ya sato, nde akashile awui w’oma lo abuku w’ase Ngirika dia mɛnya di’awui amɔtshi wakandetshaka wakafundama l’abuku awɔ hita. Kakianɛ, nyɛsɔ tɔsɛdingole sawo dia lɔɔka dia Pɔɔlɔ. Naa awui wa mɛtɛ w’ohomba wakandetsha lo dikambo dia Nzambi kele ase Atɛna kombeyaka ?

13. Kakɔna kakalembetshiya Pɔɔlɔ lo dikambo dia woho wakatongama andja, ndo kakɔna kakandalange mbuta?

13 Nzambi kakatonge andja. Pɔɔlɔ akate ɔnɛ: “Nzambi kakatonge andja la diangɔ tshɛ diele lɔkɔ, nde ekɔ woho wende, Nkumadiɔndjɔ k’olongo la nkɛtɛ. Nde hadjasɛ lo tɛmpɛlɔ yakakama l’anya.” d (Ets. 17:24) Andja kondja oyaya. Nzambi ka mɛtɛ kele Otungi wa diangɔ tshɛ. (Os. 146:6) Otshikitanyi la jambizambi yakawelɛka Athéna ndo tozambizambi tokina tele lotombo latɔ nemanɛka la tɛmpɛlɔ, ahole w’ekila ndo dilambwelo, Nkum’olongo Nkɔmadiɔndjɔ Jehowa hakoke koka lo tɛmpɛlɔ yakakama oma le ana w’anto. (1 Ku. 8:27) Pɔɔlɔ akawatɛka kɛnɛ kokɛma hwe ɔnɛ: Nzambi ka mɛtɛ ekɔ woke ndeka mpingu tshɛ yele lo tɛmpɛlɔ yakake ana w’anto.​—Isa. 40:18-26.

14. Ngande wakɛnya Pɔɔlɔ dia Nzambi hendɛ le anto?

14 Nzambi hendɛ le anto. Atɛmɔdi wa dikishi waki la mbekelo ka ndɔtshaka dikishi diawɔ ahɔndɔ w’oshinga wolo, disha weshasha efula w’oshinga wolo, kana diela diangɔ dia ndɛ ndo dia nnɔ, wate kana oko dikishi diekɔ l’ohomba wa diangɔ sɔ! Koko, ondo ambeyi wa filozofi amɔtshi w’ase Ngirika wakahokamɛka Pɔɔlɔ waketawɔka dia jambizambi bu l’ohomba w’ɛngɔ kɛmɔtshi oma le anto. Naka ngasɔ, kete aha la taamu vɔ waketawɔ ɛtɛkɛta wa Pɔɔlɔ w’ɔnɛ Nzambi “hendɛ l’anya w’anto, oko onto lele l’ohomba w’ɛngɔ kɛmɔtshi.” Lo mɛtɛ, ndooko ɛngɔ kɛnama kakoka anto mbisha Otungi! Koko, nde mbasha anto kɛnɛ kewɔ l’ohomba, mbuta ate “lɔsɛnɔ, lomu ndo diangɔ tshɛ,” mbidja ndo wonya, mvula, ndo nkɛtɛ yangɔnya diangɔ. (Ets. 17:25; Eta. 2:7) Ɔnkɔnɛ, Nzambi lele Ombishi hendɛ le anto wanɛ walongola oma le nde.

15. Kakɔna kakasale Pɔɔlɔ lo woho wakayaɔsaka ase Atɛna dia vɔ ndeka anto waki komonga ase Ngirika nɛmɔ, ndo wetshelo akɔna w’ohomba wakondjaso oma l’ɛnyɛlɔ kande?

15 Nzambi mbakatonge onto. Ase Atɛna wakayaɔsaka dia vɔ ndeka wanɛ waki komonga ase Ngirika nɛmɔ. Koko ndjadiya l’ɔtɛ wa wodja kana lokoho la demba hɔtɔnɛ l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible. (Eoh. 10:17) Pɔɔlɔ akatɛkɛta dikambo di’ohomba efula sɔ l’ɔkɔmi ndo la yewo tshɛ. Etena kakandate ate: “[Nzambi] oma le onto ɔtɔi mbakandatonge anto wa lo wedja,” aha la taamu ɛtɛkɛta wa Pɔɔlɔ ɛsɔ wakakimanyiya ampokami ande dia nkana yimba. (Ets. 17:26) Nde akatɛkɛtaka di’ɔkɔndɔ w’Adama wele l’Etatelo, Adama lele lɔtshɛtshɛ l’anto tshɛ. (Eta. 1:26-28) Lam’ele anto tshɛ wekɔ la tshɛwɔ ɔtɔi, ndooko lokoho la demba kana wodja woleki okina. Ndooko onyake, ampokami wa Pɔɔlɔ wakakondja wetshelo. Sho kondjaka wetshelo w’ohomba oma l’ɛnyɛlɔ kande. Kaanga mbele ekɔ ohomba sho monga l’ɔkɔmi ndo l’ekanelo ka dimɛna l’esambishelo, hatohombe nkitshakitsha nɛmɔ diele l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible l’oyango w’anto ndeka mbetawɔ.

16. Naa sangwelo di’Otungi lo dikambo di’anto?

16 Sangwelo dia Nzambi ele di’anto ndjasukanya la nde. Kaanga mbele ambeyi wa filozofi waki l’atei wa wanɛ wakahokamɛka Pɔɔlɔ wakakɛtshanya edja efula lo kɛnɛ kendana l’oyango wakatongama onto, vɔ kokoka pondjo nembetshiya dui sɔ lo yoho y’oshika. Koko, Pɔɔlɔ akɛnya hwe oyango wele l’Otungi lo dikambo di’anto, mbuta ate dia vɔ “nyanga Nzambi, watamamba dia mbotana, kaanga mbele lo mɛtɛ nde bu etale oma le ɔmɔmɔ la l’atei aso.” (Ets. 17:27) Nzambi kaki ase Atɛna kombeyaka bu Nzambi kele anto hawokoke mbeeya. Ndo nde keema etale oma le wanɛ mɛtɛ walanga dia mboshola ndo weka dia mbeeya. (Os. 145:18) Tolembete dia Pɔɔlɔ akakambe la tshɛkɛta “aso,” lo ndjadja ndo ndamɛ l’atei w’anto wanɛ wahomba “nyanga” ndo ‘mamamba’ dia ntana Nzambi.

17, 18. Lande na kahomba anto kotwama le Nzambi, ndo wetshelo akɔna wakokaso nkondja lo woho wakasale Pɔɔlɔ dia minanda etema w’ampokami ande?

17 Anto pombaka kotwama le Nzambi. Pɔɔlɔ akate ate, oma le nde “mbeso la lɔsɛnɔ, mbakɛndakɛndaso ndo mbeso lo andja ɔnɛ.” Waa nomb’ewo mɔtshi mbutaka dia Pɔɔlɔ akataka kɛnɛ kakate Épiménide, pɔɛtɛ k’ose Kɛrɛtɛ ka lo ntambe ka samalo N.T.D., pɔɛtɛ kaki “ekundji ka woke l’ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi w’ase Atɛna.” Pɔɔlɔ akasha ɔkɔkɔ okina wahomba anto kotwama le Nzambi lo mbuta ɔnɛ: “Oko wakate pɔɛtɛ yanyu mɔtshi ɔnɛ: ‘Nɛ dia ndo sho mbele anande.’” (Ets. 17:28) Anto pombaka ndjaoka dia wekɔ la dimama dia diwotɔ la Nzambi, nde mbakatonge onto ɔtɔi lele oma le nde mboye anto tshɛ. Dia minanda etema w’ampokami ande, Pɔɔlɔ akashile la lomba tshɛ mbala kakɔ ɔtɔi awui w’oma l’efundelo wa lo Grɛkɛ wakɔsaka ampokami ande la nɛmɔ. e L’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, sho kambaka la wɛdimo l’awui wa l’ɛkɔndɔ, abuku kana awui akina wakatama wetawɔma. Ɛnyɛlɔ, dui diɔsami oma lo dibuku di’ɔsama la nɛmɔ koka nkimanyiya dia mbetawoya wanɛ wele bu Ɛmɛnyi wa Jehowa lo kɛnɛ kendana la oma lɛnɛ oye mbekelo mɔtshi ya kashi kana fɛtɛ mɔtshi.

18 Polo kakianɛ lo sawo diande, Pɔɔlɔ ambɛnya akambo wa mɛtɛ w’ohomba lo dikambo dia Nzambi, lo mbɔtɔnganyiya ɛtɛkɛta ande l’ampokami ande. Kakɔna kakalange ɔpɔstɔlɔ di’ampokami ande w’ase Atɛna nsala l’awui w’ohomba asɔ? Aha la ntshimbatshimba, nde akawalembetshiya lo sawo diande.

“Anto tshɛ l’ahole tshɛ . . . ndjatshumoya” (Etsha 17:29-31)

19, 20. a) La yewo tshɛ, ngande wakɛnya Pɔɔlɔ di’ekɔ dui di’enginya ntɛmɔla dikishi diakasalema oma le anto? b) Kakɔna kakahombe ampokami wa Pɔɔlɔ nsala?

19 Pɔɔlɔ aki suke dia mbutɛ ampokami ande dia nsala dui dimɔtshi. Lo nkalolɛ kɛnɛ kakandate kakɔsama l’efundelo wa lo Grɛkɛ, nde akawatɛ ate: “Ɔnkɔnɛ, lam’ele tekɔ ana wa Nzambi, sho hatohombe mfɔnya dia Nzambi ekɔ oko paonyi, mfɛsa, kana dive kana oko ɛngɔ kɛmɔtshi kakasalema la diewo ndo la yimba y’anto.” (Ets. 17:29) Lo mɛtɛ, naka anto wakatongama oma le Nzambi, ngande wakoka Nzambi mbɔsama oko dikishi diakasalema oma le anto? Woho wakakane Pɔɔlɔ la wɔ yimba l’ɔkɔmi tshɛ akɛnya di’ekɔ dui di’enginya ntɛmɔla dikishi diakasalema oma le anto. (Os. 115:4-8; Isa. 44:9-20) Lo mbuta ɔnɛ “sho hatohombe,” aha la taamu Pɔɔlɔ akalange ntutsha yema woho wakandaahangwɛ.

20 Pɔɔlɔ akawatɛ hwe kɛnɛ kakawahombe nsala ate: “Nzambi akadihe washo lo tena diaki anto kombeyaka [tena diakafɔnyaka anto dia Nzambi akakokaka ngɛnangɛna anto watɛmɔla dikishi]; koko kakianɛ nde ekɔ lo mbewoya anto tshɛ l’ahole tshɛ dia vɔ ndjatshumoya.” (Ets. 17:30) Anto amɔtshi wakahokamɛka Pɔɔlɔ wakakoke kiyana lo mboka woho wakandawatɛ dia ndjatshumoya. Koko, sawo diande di’oshika diakawaɛnya hwe dia vɔ nshihodia dia Nzambi mbakawasha lɔsɛnɔ ndo wayoyokoya la Nde. Vɔ wakahombe nyanga Nzambi, mbeka akambo wa mɛtɛ wendana la nde ndo mbɔtɔnganyiya nsɛnɔ yawɔ l’akambo wa mɛtɛ asɔ. Le ase Atɛna, kɛsɔ akalembetshiyaka dia vɔ mbeya ɔnɛ ekɔ pɛkato ntɛmɔla dikishi ndo wakahombe ntshika dui sɔ.

21, 22. Naa ɛtɛkɛta wa wolo wakakambe la Pɔɔlɔ dia nkomiya sawo diande, ndo kakɔna kalembetshiya ɛtɛkɛta ɛsɔ le so ɛlɔ kɛnɛ?

21 Pɔɔlɔ akakomiya sawo diande l’ɛtɛkɛta wa wolo ɛnɛ ate: “[Nzambi] akashikikɛ lushi layondolombosha nkɛtɛ k’otondo la losembwe lo tshimbo y’onto lakandasɔnɛ, ndo anto tshɛ kokaka monga l’eshikikelo dia kilombo kɛsɔ kayosalema, lo mboolola oma lo nyɔi.” (Ets. 17:31) Lo ntɛkɛta dia Lushi la Kilombo layaye, nde akawasha ɔkɔkɔ w’oshika wa nyanga ndo ntana Nzambi ka mɛtɛ! Pɔɔlɔ kombuta lokombo la Shushi yakasɔnama. Koko, Pɔɔlɔ akate dui dimɔtshi diendana la Shushi shɔ ɔnɛ: Nde akasɛnɛ oko onto, akavu, ndo Nzambi akawolola oma lo nyɔi!

22 Ndjihelo ka dimɛna kɛsɔ kekɔ ohomba efula le so ɛlɔ kɛnɛ. Sho mbeyaka dia Shushi yakasɔnama oma le Nzambi ekɔ Yeso Kristo, ɔnɛ lakolwama. (Jni. 5:22) Sho mbeyaka nto dia Lushi la Kilombo layoviya ɛnɔnyi kinunu, ndo lekɔ lo ndjaleke nsukana. (Ɛny. 20:4, 6) Hatoke Lushi la Kilombo wɔma, nɛ dia sho mbeyaka dia lɔ layela wanɛ wayonga la kɔlamelo ɛtshɔkɔ waheyama mbuta. Okotshamelo w’elongamelo kaso ka nshi yayaye ya diambo shikikɛma oma lo dihindo dioleki akina tshɛ, mbuta ate eolwelo ka Yeso Kristo!

“Anto amɔtshi . . . wakakome ambetawudi” (Etsha 17:32-34)

23. Kakɔna kakasale anto l’ɔkɔngɔ wa ndjela sawo dia Pɔɔlɔ?

23 Anto wakasale awui wotshikitanyi l’ɔkɔngɔ wa ndjela sawo diaki Pɔɔlɔ. “Amɔtshi wakatatɛ mbɔla” etena kakawoke dia eolwelo. Akina waki la loshilambo koko vɔ komonga suke dia ndjatshumoya ko wakate ɔnɛ: “Tayokohokamɛ lo dikambo sɔ mbala kekina.” (Ets. 17:32) Anto amɔtshi waketawɔ. Sho mbadiaka ɔnɛ: “Koko anto amɔtshi wakete lo wedi ande wakakome ambetawudi. L’atei awɔ mbaki ndo Diyɔnisiyo, ɔnɛ laki shushi ya lo tominadi ta la Areopango la womoto ɔmɔtshi lokombo lande Damari ndo anto akina.” (Ets. 17:34) Ndo sho lawɔ pomanaka l’awui wa ngasɔ l’esambishelo. Anto amɔtshi koka tɔɔla, akina koka ntona losango laso la loshilambo tshɛ. Koko sho mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena ketawɔ anto amɔtshi losango la Diolelo ndo kakomawɔ ambetawudi.

24. Wetshelo akɔna wakondjaso oma lo sawo dia Pɔɔlɔ lo Areopango?

24 Etena kakanaso yimba lo sawo dia Pɔɔlɔ, sho koka nkondja wetshelo efula lo kɛnɛ kendana la ntɛkɛta awui wakalɔngami dimɛna, woho wa mbetawoya anto ndo ndjaɔtɔnganyiya l’ampokami. Ndo nto, sho koka nkondja wetshelo l’ohomba wa monga la solo dia lotutsha ndo la ɔkɔmi otsha le wanɛ wambetɛma totshungu oma lo waetawɔ w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi. Sho koka nto nkondja wetshelo w’ohomba ɔnɛ: Hatohombe pondjo nsekola akambo wa mɛtɛ w’oma lo Bible dia ngɛnyangɛnya ampokami aso. Koko naka sho mbokoya ɛnyɛlɔ k’ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ, kete tayoleka monga embetsha wa tomanamana l’esambishelo. Laadiko dia laasɔ, emendji koka ndeka monga embetsha w’eshika l’etshumanelo. Lo nsala ngasɔ, tayonga la kɛnɛ tshɛ kahombama dia nkimanyiya anto akina dia vɔ “nyanga Nzambi . . . ndo mbotana.”​—Ets. 17:27.

a Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Atɛna​—Kapitalɛ k’awui wendana la mbekelo ya lo nshi y’edjedja.”

b Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Aseka Epikura la aseka Stɔa.”

c Areopango aki lo nɔrdɛ owɛstɛ ka Acropolis ndo aki dihole diakasanganaka ewandji wa tominadi ta l’Atɛna. Tshɛkɛta “Areopango” koka nembetshiya tominadi takɔ kana dikona dia lɛnɛ akitɔ. Nomb’ewo mɔtshi mbutaka dia wakatshu la Pɔɔlɔ lo dikona sɔ kana suke ladiɔ, koko nkina mbutaka dia wakatshu tolombosha dihole dikina, ondo lo agora.

d Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yakadimɔma ɔnɛ “andja” ekɔ koʹsmos, yele ase Ngirika wakakambaka layɔ dia ntɛkɛta diakambo dia andja wɛnama. Ondo Pɔɔlɔ akakambe layɔ lanɛ dia ntetemala nsanga lolemi l’ampokami ande w’ase Ngirika.

e Pɔɔlɔ akashile ɛtɛkɛta w’oma lo dibuku di’otale dielamɛ Phaenomena, dia pɔɛtɛ stoïque Aratus. Ɛtɛkɛta wa woho akɔ waamɛ tanemaka l’efundelo ekina wa lo Grɛkɛ, ɛnyɛlɔ lo Hymne à Zeus, diakafunde stoïque Cléanthe.