Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

TSHAPITA 4

“Haweye mukanda ndo wekɔ anto k’anto”

“Haweye mukanda ndo wekɔ anto k’anto”

Apɔstɔlɔ wambosala awui la dihonga ndo Jehowa ambaatshɔkɔla

Lo ndjela Etsha 3:1–5:11

1, 2. Dihindo diakɔna diakasale Petero la Joani suke la soko dia tɛmpɛlɔ?

 YANYI ya l’ɔkɔngɔ a midi yekɔ lo kɔmama olui a woke w’anto. Ase Juda wakayashaka l’ɔtɛmwɛlɔ ndo ambeki wa Kristo wekɔ lo mbɔtɔ lo tɛmpɛlɔ. “Wonya wa dɔmbɛlɔ” wayanga koka. a (Ets. 2:46; 3:1) Petero la Joani wekɔ lo teete l’atei w’olui w’anto dia mbɔtɔ lo soko dielamɛ Soko dia Dimɛna. L’atei wa mindjo y’elui w’anto ndo nkindo y’anto, dui di’ɔlɔngɔ a pami ɔmɔtshi wakotɔ ekuse lakalɔmbanaka diangɔ diambokɛma alɔmba weshasha wa kɛtshi.​—Ets. 3:2; 4:22.

2 Lam’akayasukanaka Petero la Joani, kanga djɔmbɔ ɔsɔ ambowelɛ paka woho wokondowelɛka dia nɔmba falanga. Apɔstɔlɔ wambemala lalende, wambowenda ndo nde ɔmɔnamɔna. Petero ambowotɛ ate: “Dimi bu la mfɛsa kana paonyi, koko layanga kosha kɛnɛ kele la mi. Lo lokombo la Yeso Kristo y’ose Nazarɛtɛ, kɛndakɛnda!” Ohokanyiya woho wakaambe anto lam’akawɛnyi Petero ambokimɛ kanga ekuse ɔsɔ lo lonya, ko mbala ka ntondo lo lɔsɛnɔ lande, nde ambemala! (Ets. 3:6, 7) Ohokanyiya dia wɛ ekɔ lo mɛna pami kɛsɔ eenda ekolo ande wambɔkɔnɔ, ndo ambotatɛ ntakola wanya wa ntondo dia nkɛndakɛnda! Diakɔ diakandafumbɔfumbɔ ndo diakandatombola Nzambi la dui dia wolo!

3. Naa woshasha woleki tshɛ wakakoke nkondja pami kaki ekuse ndo olui w’anto?

3 Olui w’anto wakandama la diambo wambolawɔ lɛnɛ aki Petero la Joani lo dɛfu dia Sɔlɔmɔna. Lanɛ, lo dihole diakemala Yeso mbala kɛmɔtshi dia mbetsha, Petero ambowatɛ kitshimudi ya kɛnɛ kotombi. (Jni. 10:23) Nde ambewoya anto waki lawɔ ndo pami kaki ekuse dia vɔ koka nkondja woshasha woleki mfɛsa kana paonyi. Woshasha ɔsɔ ndeka la fwa nkɔnɔ oma lo hemɔ kɛmɔtshi. Woshasha akɔ ko nkondja diaaso dia ndjatshumoya, dia pɛkato dimanyiyama ndo vɔ nkoma ambeki wa Yeso Kristo, “Owandji wa Woke wa lɔsɛnɔ.”​—Ets. 3:15.

4. a) Dihindo di’ɛkɔnwɛlɔ diakalɔngɔsɔla ambeki dia dikambo diakɔna? b) Naa ambola ahende wayangaso nkadimola?

4 Ɔsɔ mɛtɛ aki nyango lushi! Onto lakotɔ ekuse ambɔkɔnɔ ndo ɔɔkɛndakɛnda. Anto akina nunu efula wambokondja diaaso dia nkɔnɔ lo nyuma dia nkɛndakɛnda lo yoho ya dimɛna la Nzambi. (Kɔl. 1:9, 10) Laadiko dia laasɔ, awui wakete lushi lɔsɔ wakalɔngɔsɔla ambeki waki la kɔlamelo dia vɔ ndjeya kɛnɛ kasala lam’ayoyanga ewandji wa lɛɛta dia mbashimba diaha vɔ nkitanyiya didjango dia Yeso dia nsambisha losango la Diolelo. (Ets. 1:8) Wetshelo akɔna wakondjaso oma lo kɛnɛ kakasale Petero la Joani, apami waki ‘haweye mukanda ndo waki anto k’anto’ etena kakawasambisha olui w’anto? b (Ets. 4:13) Ndo ngande wakokaso mbokoya kɛnɛ kakawasale ndo kakasale ambeki akina etena kakawalɔshama?

Aha “oma lo wolo aso hita” (Etsha 3:11-26)

5. Wetshelo akɔna wakondjaso lo woho wakatɛkɛta Petero la olui w’anto?

5 Petero la Joani wakemala la ntondo k’olui w’anto, ndo wakeyaka dia atete edja, amɔtshi l’atei awɔ wakalɔmbɛ l’etete tshɛ dia Yeso ndjakema. (Makɔ 15:8-15; Ets. 3:13-15) Petero akahombe mɛtɛ monga la dihonga di’efula dia mbuta ɔnɛ pami kaki ekuse ambɔkɔnɔ lo lokombo la Yeso. Petero komutshɛmutshɛ onyɔ. Nde akɛnya olui w’anto ɔsɔ hwe munga kawɔ lo woho wakawasha lonya dia Kristo ndjakema. Koko Petero konamɛ anto asɔ kumbɛkumbɛ nɛ dia vɔ ‘wakasale dikambo sɔ aha la mbeya.’ (Ets. 3:17) Nde akawaelɛ ɔnɛ analengo ndo akaleke ndjasha l’awui w’amɛna wendana la losango la Diolelo. Nde akawatɛ dia ndjatshumoya ndo monga la mbetawɔ le Kristo, dia “tena di’ekeketshelo” ndja oma le Jehowa. (Ets. 3:19) Sho lawɔ pombaka monga la dihonga ndo aha mutshɛmutshɛ onyɔ etena kewoyaso dia kilombo kayoya oma le Nzambi. Koko l’etena kakɔ kaamɛ, hatohombe monga awui wolo ndo amɔnyɔdi. Tɔshi anto wasambishaso dia wayokoma Ɛmɛnyi wa Jehowa ndo l’ɛnyɛlɔ ka Petero, toyasha l’awui w’amɛna wendana la losango la Diolelo.

6. Ngande wakakɛnɛmɔla Petero la Joani okitshakitsha ndo wɛdimo?

6 Apɔstɔlɔ waki la wɛdimo. Vɔ kofuna dia l’akoka awɔ mbakawasale dihindo diakawasale sɔ. Petero akatɛ olui w’anto ɔnɛ: “Lande na katendanyu, wate kana oko oma lo wolo aso hita ko tete le lo woho wamamemaso Nzambi mbambotosala dia nde nkɛndakɛnda?” (Ets. 3:12) Petero ndo apɔstɔlɔ akina wakeyaka dia tshɛ kakawasalaka l’esambishelo aki oma l’ekimanyielo ka Nzambi aha la wolo awɔ hita. L’okitshakitsha tshɛ, vɔ wakɛnya dia Jehowa la Yeso mbahomba tombɔma l’ɔtɛ w’awui wakawasalaka.

7, 8. a) Diaasɔ diakɔna diakokaso mbisha anto? b) Ngande wakotshama daka ‘di’ɔlɔngɔswɛlɔ w’akambo tshɛ,’ ɛlɔ kɛnɛ?

7 Sho pombaka monga la woho w’okitshakitsha akɔ waamɛ etena kasambishaso losango la Diolelo. Ekɔ mɛtɛ di’ɛlɔ kɛnɛ, nyuma k’ekila hayosha Akristo dikoka dia nkɔnɔla anto lo dihindo. Ko kaanga mbediɔ ngasɔ, sho koka nkimanyiya anto dia vɔ monga la mbetawɔ le Nzambi ndo nongola woho wa woshasha wakasha Petero, mbuta ate mbisha anto diaaso dia pɛkato yawɔ dimanyiyama ndo dia vɔ keketshama oma le Jehowa. Ɔnɔnyi tshɛ, anto nunu nkama mbetawɔka woshasha ɔsɔ ndo batizamaka oko ambeki wa Kristo.

8 Tekɔ lo nsɛna lo nshi “yayɔlɔngɔsɔma akambo tshɛ” yakatɛkɛta Petero. Lo kotsha awui “wakatɛkɛta Nzambi l’enyɔ w’amvutshi ande w’ekila wa lo nshi y’edjedja,” Diolelo diakashikikɛma l’olongo lo 1914. (Ets. 3:21; Os. 110:1-3; Dan. 4:16, 17) Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, Kristo akatatɛ olimu w’ɔlɔngɔswɛlɔ wa lo nyuma la nkɛtɛ. L’ɔtɛ wa dui sɔ, miliyɔ y’anto wambɔtɔ lo paradiso ka lo nyuma ndo wambokoma ambolami wa Diolelo dia Nzambi. Vɔ wakakolola lonto l’edjedja, la kɔlɔ ko “ndɔta lonto l’oyoyo lakatongama lo ndjela lolango la Nzambi.” (Ɛf. 4:22-24) Oko woho wakakɔnɔ kanga djɔmbɔ lakotɔ ekuse, olimu wa diambo ɔsɔ wekɔ lo salema aha oma lo welo w’anto, koko oma lo wolo wa nyuma ka Nzambi. L’ɛnyɛlɔ ka Petero, sho pombaka nkamba l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi la dihonga tshɛ ndo lo yoho ya dimɛna dia mbetsha anto akina. Etena tshɛ kakonyaso onto ɔmɔtshi ombeki wa Kristo, ekɔ aha oma lo wolo aso hita, koko oma lo wolo w’oma le Nzambi.

“Sho hatototshika mbuta” (Etsha 4:1-22)

9-11. a) Kakɔna kakasale ewandji w’ase Juda la losango la Petero la Joani? b) Yɛdikɔ yakɔna yakɔshi apɔstɔlɔ?

9 Sawo diakasha Petero ndo woho wakafumbɔfumbɔka ndo wakadaka pami kaki ekuse ekoko akatondja lofunguso efula. Ko ɔnɔmbɔdi w’alami wa lo tɛmpɛlɔ ndo ɛlɔmbɛdi a laadiko wakalawɔ dia tenda ambotomba. Anto asɔ waki waa Asadukɛ, mbuta ate yaato y’ɔtɛmwɛlɔ yaki ase ɛngɔnyi ndo yaki la shɛngiya ya wolo l’awui wa pɔlitikɛ ndo yakakambaka kaamɛ l’ase Rɔmɔ. Vɔ kombetawɔka ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ wele Afarisɛ wakaangɛnangɛnaka efula ndo vɔ kombetawɔka dia eolwelo kayoyala. c Vɔ wakadunganɛ la nkɛlɛ lam’akawatane Petero la Joani wasambisha la dihonga tshɛ lo tɛmpɛlɔ ɔnɛ Yeso akolɔ!

10 La nkɛlɛ tshɛ atunyi wa Petero la Joani asɔ wakawadje lo lokanu ko la wedi a pindju, mbaatɔla le ase Tominadi ta laadiko t’ase Juda. Lo kanyi y’ewandji ɛsɔ wakayaɔsaka dia vɔ mboleki, Petero la Joani waki “haweye mukanda ndo wekɔ anto k’anto” ndo vɔ bu la lotshungɔ la mbetsha lo tɛmpɛlɔ. Vɔ kɔmbɔtɔ lo kalasa yakeyamaka y’ɔtɛmwɛlɔ. Koko woho wakawɛsaka lo lolemi ndo dietawɔ diaki lawɔ diakambiya ase tominadi. Lande na kaketshaka Petero la Joani dimɛna ngasɔ? Ɔkɔkɔ ɔmɔtshi ele vɔ “waki kaamɛ la Yeso.” (Ets. 4:13) Nkumɛwɔ aketshaka oko onto lele la lowandji, koko aha oko afundji.​—Mat. 7:28, 29.

11 Tominadi takadjangɛ apɔstɔlɔ dia vɔ ntshika nsambisha. L’etena kɛsɔ, ase tominadi waki la lowandji l’efula. Ambeta mingu ngana tsho, etena kaki Yeso la ntondo ka tominadi tɔsɔ, vɔ wakate ɔnɛ: “Nde pombaka ndjakema.” (Mat. 26:59-66) Koko Petero la Joani komboka wɔma. Lam’akawemala la ntondo k’apami waki ase ɛngɔnyi, wakɔtɔ kalasa efula, ndo wakanyanyemaka efula asɔ, Petero la Joani komboka wɔma koko wakate la dilɛmiɛlɔ tshɛ ɔnɛ: “Naka ekɔ dimɛna lo washo wa Nzambi dia sho nyohokamɛ lo dihole dia mpokamɛ Nzambi, nyuamɛ nyosambole. Koko le so, sho hatototshika mbuta akambo wakatɛnyi ndo wakatoke.”​—Ets. 4:19, 20.

12. Kakɔna kakoka tokimanyiya dia monga la dihonga ndo la dietawɔ?

12 Onde wɛ koka monga la dihonga dia ngasɔ? Ngande watoyoyaokaka lam’atoyokondjaka diaaso dia nsambisha kanga ɔngɔnyi, onto lakɔtɔ kalasa efula kana onto ɔmɔtshi la lokumu la lo ngelo kanyu? Ayoyosala naka ase nkumbo, asekayɛ wa la kalasa kana wa l’olimu wokɔnyɔla l’ɔtɛ wa dietawɔ diayɛ? Onde wɛ ayoka wɔma? Naka eelo, eya dia wɛ koka minya wɔma ɔsɔ. Lam’akinde la nkɛtɛ, Yeso aketsha apɔstɔlɔ woho wa mamɛ dietawɔ diawɔ l’eshikikelo tshɛ ndo la dilɛmiɛlɔ. (Mat. 10:11-18) L’ɔkɔngɔ wa eolwelo kande, Yeso akalake ambeki ande dia nde ayotetemala monga lawɔ nshi tshɛ “polo l’etena k’ekomelo ka dikongɛ di’akambo.” (Mat. 28:20) L’ɛlɔmbwɛlɔ ka Yeso, “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ” ekɔ lo tetsha woho wa mamɛ dietawɔ diaso. (Mat. 24:45-47; 1 Pe. 3:15) Tekɔ lo mbetshama lo nsanganya ya l’etshumanelo, ɛnyɛlɔ lo Losanganya la lɔsɛnɔ ndo olimu aso w’Okristo ndo oma l’ekanda walembetshiya Bible wele oko asawo Ekadimwelo lo ambola w’oma lo Bible wele lo sitɛ ka jw.org. Onde wɛ ekɔ lo nkamba dimɛna la dihomɔ sɔ? Lo nsala ngasɔ, wɛ ayoleka monga la dihonga ndo la dietawɔ. Ndo l’ɛnyɛlɔ k’apɔstɔlɔ, tetawɔke di’ɛngɔ tshɛ koshimba dia ntɛkɛta di’akambo wa diambo wa lo nyuma wakayɛnyi ndo wakayoke.

Tetawɔke di’ɛngɔ tshɛ koshimba dia ntɛkɛta di’akambo wa diambo wa lo nyuma wakayɛnyi ndo wakayoke

“Vɔ tshɛ kaamɛ wakalɔmbɛ Nzambi la dui dia wolo” (Etsha 4:23-31)

13, 14. Etena kahomanaso l’ɔlɔshamelo, ahombaso nsala ndo lande na?

13 Kam’akawatombe oma lo lokanu, Petero la Joani wakatohomana l’ase etshumanelo. Ko “vɔ tshɛ kaamɛ wakalɔmbɛ Nzambi la dui dia wolo” dia nkondja dihonga dia ntetemala nsambisha. (Ets. 4:24) Petero akeye di’ekɔ dui di’enginya dia ndjaɛkɛ lo wolo aso hita dia nsala lolango la Nzambi. Ambeta mingu ngana tsho, lo ndjaɛkɛ le nde ndamɛ, nde akatɛ Yeso ɔnɛ: “Oyadi kaanga anto akina tshɛ wayotakana lo dikambo diayɛ, dimi hatakanaki pondjo!” Koko oko wakate Yeso, esadi eto Petero akandama la wɔma w’onto ndo akanguna ɔngɛnyi ndo ombetsha ande. Koko Petero akakondja wetshelo oma lo munga kande.​—Mat. 26:33, 34, 69-75.

14 Mbɔsa tsho yɛdikɔ hokosukɛ dia nkotsha ɔkɛndɛ ayɛ wa monga ɔmɛnyi wa Kristo. Etena kayokɔlɔsha atunyi l’ɔtɛ wa mbetawɔ kayɛ kana kayowoyanga dia koshimba dia nsambisha, yela ɛnyɛlɔ ka Petero la Joani. Lɔmba Jehowa dia kosha wolo. Yanga ekimanyielo oma le ase etshumanelo. Ewoya dikumanyi ndo Akristo akina wambotshunda ekakatanu wahomana la yɛ. Alɔmbɛlɔ w’anto akina koka kosukɛ dimɛna.​—Ɛf. 6:18; Jak. 5:16.

15. Lande na kahahombe onto lakayotshika nsambisha l’etena kɛmɔtshi nkɔmɔ?

15 Naka ambokokomɛka dia l’ɔtɛ wa tɔsɛngiya tɔmɔtshi ko wɛ ndjotshika nsambisha l’etena kɛmɔtshi, tɔkɔmɔke. Ohɔ di’apɔstɔlɔ tshɛ wakayotshika nsambisha l’etena kɛmɔtshi l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Yeso, koko kombeta edja, vɔ wakayosambisha nto l’ohetoheto. (Mat. 26:56; 28:10, 16-20) Lo dihole dia mbetawɔ dia munga yakayasale lo nshi yakete kɔkɔmɔla, nkondja wetshelo oma lɔkɔ ndo nkamba la wɔ dia nkeketsha anto akina.

16, 17. Wetshelo akɔna wakondjaso oma lo dɔmbɛlɔ diakasale ambeki wa Kristo la Jɛrusalɛma?

16 Kakɔna kahombaso nɔmba etena katɔhɛnyahɛnya ewandji wa lɛɛta? Teye dia ambeki wa Yeso kɔnɔmba di’aha vɔ pomana l’ɔlɔshamelo. Vɔ wakohɔka dimɛna ɛtɛkɛta wa Yeso w’ɔnɛ: “Naka vɔ wakampɛnyahɛnya, kete wayonyɔhɛnyahɛnya ndo nyu.” (Jni. 15:20) Koko ambeki waki la kɔlamelo asɔ wakalɔmbɛ Jehowa ɔnɛ: “Ohokame” woho watanɛ atunyi aso. (Ets. 4:29) Lo mɛna l’edia ka kɛnɛ kakaakomɛ, ambeki wakashihodia dimɛna dia woho wakawahɛnyahɛnyamaka aki ekotshamelo ka prɔfɛsiya. Vɔ wakeyaka dia oko wakawatɛ Yeso dia nɔmba, lolango la Nzambi ‘layotshama la nkɛtɛ’ oyadi kakɔna kayota ewandji w’ana w’anto.​—Mat. 6:9, 10.

17 Dia nsala lolango la Nzambi, ambeki wakalɔmbɛ Jehowa ɔnɛ: “Kimanyiya ekambi ayɛ dia vɔ ntetemala nsambisha ɔtɛkɛta ayɛ la dihonga tshɛ.” Kakɔna kakasale Jehowa mbala kakɔ ɔtɔi? “Dihole diakawasangana diakasukasuka ndo vɔ tshɛ wakalodiama la nyuma k’ekila ndo wakewoyaka ɔtɛkɛta wa Nzambi la dihonga tshɛ.” (Ets. 4:29-31) Ndooko kakoka nshimba dia lolango la Nzambi salema. (Isa. 55:11) Oyadi wekamu wa ngande wayohomana laso, oyadi wolo wa ngande wele l’atunyi aso, etena kalɔmbaso Nzambi, tonge l’eshikikelo dia nde ayotosha wolo wa ntetemala nsambisha ɔtɛkɛta ande la dihonga tshɛ.

Wɛ ayokoya ‘aha l’anto, koko la Nzambi’ (Etsha 4:32–5:11)

18. Kakɔna kakasalanɛka ase etshumanelo ka la Jɛrusalɛma lam’asawɔ?

18 Etshumanelo k’oyoyo kakaatema la Jɛrusalɛma kakafule esadi polo l’anto ndekana 5000. d Kaanga mbakawaye oma l’ahole wotshikitanyi, ambeki wa Yeso waki “otema ndo anima 1.” Vɔ waki kaamɛ lo yimba ndo lo tokanyi. (Ets. 4:32; 1 Kɔr. 1:10) Ambeki wa Yeso kokomɛ tsho lo nɔmba Jehowa dia tshɔkɔla welo awɔ. Vɔ wakakeketshanaka lo mbetawɔ ndo etena kaki ohomba, wakakimanyiyanaka la diangɔ dia l’emunyi. (1 Jni. 3:16-18) Ɛnyɛlɔ, ombeki Yɔsɛfu, lele apɔstɔlɔ wakayowɔlɛka Barnabasɛ akasondja ɛkambɔ kande ko akakimɔ falanga tshɛ dia nkimanyiya di’anto wakaye oma l’ahole wa tale nyomotshikala la Jɛrusalɛma dia vɔ nyomeka awui efula wendana la mbetawɔ kawɔ k’oyoyo.

19. Lande na kakadiake Jehowa Ananiya la Safira?

19 Ananiya nde la wadɛnde Safira vɔ lawɔ wakasondja ekambɔ kawɔ ndo wakakimɔ woshasha. Vɔ wakasɛmɛ ɔnɛ wambokimɔ falanga tshɛ, ko tete le, ‘wakashɛ falanga mɔtshi.’ (Ets. 5:2) Jehowa akadiake wadi l’omi asɔ aha l’ɔtɛ wele woshasha awɔ waki tshitshɛ, koko nɛ dia vɔ wakakimɔ l’eyango wa kɔlɔ ndo wakate kashi. ‘Aha anto mbakawakese, koko Nzambi.’ (Ets. 5:4) L’ɛnyɛlɔ k’ase dungi pende wele Yeso akawaanya, Ananiya la Safira wakayasha efula dia nyanya lotombo oma le anto lo dihole dia nyanga dia mbetawɔma le Nzambi.​—Mat. 6:1-3.

20. Wetshelo akɔna wambotokondja lo weshasha washaso Jehowa?

20 L’ɛnyɛlɔ k’ambeki wa kɔlamelo wa lo ntambe ka ntondo waki la Jɛrusalɛma, miliyɔ y’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa nshi nyɛ wekɔ lo nsukɛ la lokaho tshɛ olimu w’esambishelo wasalema l’andja w’otondo lo kimɔka weshasha wa la lolango. Ndooko latshutshuyama la wolo dia nkamba la wenya ande kana dia nkimɔ falanga dia nsukɛ olimu ɔsɔ. Jehowa halange dia sho mbokambɛ la lonyangu kana oko onto latshutshuyawɔ la wolo. (2 Kɔr. 9:7) Etena kakimɔso weshasha, Jehowa ngɛnangɛnaka aha lofulo lakimɔso, koko l’ɔtɛ w’ɔkɔkɔ wakimɔso. (Makɔ 12:41-44) Tatongake pondjo oko Ananiya la Safira lo mbokambɛ l’ɔtɛ w’oyango ɔmɔtshi kana di’anto totombola. Koko l’ɛnyɛlɔ ka Petero, Joani ndo Barnabasɛ, tokambɛke nshi tshɛ Jehowa l’ɔtɛ wa ngandji k’oma k’ɛse otema kawokaso ndo kokaso anto akina.​—Mat. 22:37-40.

a Alɔmbɛlɔ wakasalemaka lo tɛmpɛlɔ etena kakalambɔmaka elambo wa pindju ndo wa dikɔlɔ. Elambo wa dikɔlɔ wakalambɔmaka “lo wonya wa 9,” kana eshidi esato wa dikɔlɔ.

c Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Ɔlɔmbɛdi a laadiko ndo ewandji w’ɛlɔmbɛdi.”

d Lo 33 T.D., la Jɛrusalɛma, Afarisɛ waki oko 6 000 ato ndo Asaduka yema l’ɛse ka laasɔ. Ɔsɔ mbele ɔkɔkɔ okina wele elui ehende ɛsɔ wakatalekaka mboka wɔma l’ɔtɛ wa wetshelo wa Yeso.