1-3. a) Ngande wakavu Eyutukɔ? b) Kakɔna kakasale Pɔɔlɔ, ndo kakɔna kɛnya dui sɔ lo dikambo dia Pɔɔlɔ?

 PƆƆLƆ ekɔ lo luudu lɔmɔtshi la la diko loludi l’anto efula la Tɔrɔa. Nde akasawola efula l’anangɛso nɛ dia ɔsɔ mbele dikɔlɔ di’ekomelo dia nde monga kaamɛ la wɔ. Aya midi k’otsho. Atala wekɔ lo mpɛta ndo wekɔ lo mbisha djungudungu lo luudu ndo ondo wekɔ lo ntondja yema y’edinga. Ɔlɔngɔ a pami ɔmɔtshi welɛwɔ Eyutukɔ akadjashi lo didishi dimɔtshi. Etena katɛkɛta Pɔɔlɔ, Eyutukɔ ambolala djɔ ndo ambɔkɔ oma lo didishi dia l’etajɛ wa sato!

² Oko dɔkɔtɛlɛ, ondo Luka aki l’atei w’anto wa ntondo wakalawɔ otsha l’andja dia tenda ɔlɔngɔ a pami ɔsɔ. Ndooko kɛnɛ kakawakoke nsala nto lo dikambo diande. Nɛ dia ‘wakayotanaka dia Eyutukɔ ambovɔ.’ (Ets. 20:9) Koko dihindo dimɔtshi diakasalema. Pɔɔlɔ aketama laadiko diande, akookumbatɛ ko akate ate: “Nyotshike mbida ekoko, nɛ dia nde ekɔ la lɔsɛnɔ.” Pɔɔlɔ akolola Eyutukɔ!​​—Ets. 20:10.

³ Kɛnɛ kakete kɛsɔ mɛnyaka wolo wele la nyuma k’ekila kaki Nzambi. Pɔɔlɔ kokoka mɛmba onongo wa nyɔi ka Eyutukɔ. Nde konanga nyɔi k’ɔlɔngɔ a pami ɔsɔ mfukutanya diaaso sɔ kana dia kitshɛ anto otamba wa ntakanya l’awui wa lo nyuma. Lo mbolola Eyutukɔ, Pɔɔlɔ akasambe etshumanelo ndo vɔ wakakondja wolo efula dia ntetemala l’olimu awɔ w’esambishelo. Mbokɛmaka hwe dia Pɔɔlɔ akɔsaka nsɛnɔ y’anto akina la nɛmɔ. Kɛsɔ toholaka ɛtɛkɛta ande w’ɔnɛ: “Dimi keema la onongo wa dikila di’onto kaanga ɔtɔi.” (Ets. 20:26) Nyɛsɔ tɔsɛdingole woho wakoka ɛnyɛlɔ kɛsɔ tokimanyiya lo dikambo sɔ.

4. Naa okakatanu wa wolo wakahomana la Pɔɔlɔ?

⁴ Oko wakatadiɛnyi lo tshapita y’etshi, Pɔɔlɔ aki oma la mpomana l’okakatanu wa wolo. Anto wakadje lofunge la mamba l’ɔtɛ wakandasambisha l’Ɛfɛsɔ. Lo mɛtɛ, l’atei w’anto wakadje lofunge mbele ndo  wanɛ wele ekondjelo kawɔ akalemanɛka l’ɔtɛmwɛlɔ w’Artɛmi! Etsha 20:1 mbutaka ɔnɛ: “Lam’akashile londjo, Pɔɔlɔ akelɛ ambeki ndo l’ɔkɔngɔ wa nde mbakeketsha, nde akalakana la wɔ ndo akatshu otsha la Makɛdɔniya.”

5, 6.  a) Edja ka ngande ondo kakatshikala Pɔɔlɔ la Makɛdɔniya, ndo kakɔna kakandasalɛ anangɛso lɛkɔ? b) Dionga diakɔna diakatetemala Pɔɔlɔ monga la diɔ otsha le asekande ambetawudi?

⁵ Lam’akandatatshɔka otsha la Makɛdɔniya, Pɔɔlɔ akemala yema lo dibongo dia Tɔrɔa ndo aketsha etena kɛmɔtshi lɛkɔ. Pɔɔlɔ akalongamɛka dia Tito, ɔnɛ lakandatome la Kɔrɛtɔ ayoya ndjohomana la nde lɛkɔ. (2 Kɔr. 2:12, 13) Koko etena kakɛnama dia Tito hatoya, Pɔɔlɔ akatshu la Makɛdɔniya. Ondo nde akatshikala lɛkɔ ɔnɔnyi w’otondo lo “nkamba l’ɛtɛkɛta efula w’ekeketshelo” le anto waki lɛkɔ. a (Ets. 20:2) Tito akayoyaka le Pɔɔlɔ la Makɛdɔniya ndo nde akawɛmbɛ nkumu y’ɛlɔlɔ lo kɛnɛ kakasale ase Kɔrɛtɔ l’ɔkɔngɔ wa vɔ nongola mukanda ande wa ntondo. (2 Kɔr. 7:5-7) Kɛsɔ mbakatshutshuya Pɔɔlɔ dia mbafundɛ mukanda okina, mukanda akɔ mbelɛso nshi nyɛ ɔnɛ Kɔrɛtɔ ka hende.

⁶ Tolembete dia Luka akakambe la tɔtɛkɛta tele oko ‘nkeketsha’ ndo ‘ɛtɛkɛta w’ekeketshelo’ lo kɛnɛ kendana la woho wakembola Pɔɔlɔ anango wa l’Ɛfɛsɔ  ndo wa la Makɛdɔniya. Tɔtɛkɛta tɔsɔ takɛnya dionga diaki la Pɔɔlɔ otsha le asekande ambetawudi. Otshikitanyi la Afarisɛ wakendaka anto la sso dia kɔlɔ, Pɔɔlɔ akɔsaka anangɛso l’akadiyɛso oko asekande ekambi. (Jni. 7:47-49; 1 Kɔr. 3:9) Pɔɔlɔ akatetemala monga la dionga sɔ kaanga etena kakandahombaka mbasha alako wa wolo.​—2 Kɔr. 2:4.

7. Ngande wakoka emendji w’Akristo mbokoya ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ ɛlɔ kɛnɛ?

⁷ Ɛlɔ kɛnɛ, dikumanyi dia l’etshumanelo ndo emendji w’etshimbedi salaka la wolo dia mbokoya ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ. Kaanga etena kashawɔ onto lohango, oyango awɔ ele wa nkeketsha wanɛ wele l’ohomba w’ekimanyielo. La kɛtshi tshɛ, vɔ salaka la wolo dia nkeketsha lo dihole dia manya. Omendji w’otshimbedi ɔmɔtshi wa manamana akate lo kɛnɛ kendana la dui sɔ ate: “Anangɛso l’akadiyɛso efula nangaka nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ, koko mbala efula vɔ ndɔshanaka l’ekiyanu, wɔma, ndo ndjaokaka dia hawototondoya.” Emendji koka monga kiɔkɔ y’ekeketshelo le asekawɔ ambetawudi wa ngasɔ.​—Hɛb. 12:12, 13.

8, 9. a) Kakɔna kakayofukutanyaka lɔkɛndɔ la Pɔɔlɔ otsha la Suriya? b) Lande na ondo kakoke ase Juda Pɔɔlɔ kandjema?

⁸ Pɔɔlɔ akamɔ oma la Makɛdɔniya ko akatshu otsha la Kɔrɛtɔ. b L’ɔkɔngɔ wa nde nsala ngɔndɔ shato lɛkɔ, Pɔɔlɔ akalomɔlomɔ dia ntshɔ la Kɛnɛkɛrɛya, lɛkɔ nde akakongɛ dia totshɔ lo masuwa otsha la Suriya. Oma lɛkɔ, nde akakoke totshɔ la Jɛrusalɛma dia tokimɔ weshasha dikambo di’anango wa lɛkɔ waki lo dihombo. c (Ets. 24:17; Rɔmɔ 15:25, 26) Koko, dui dimɔtshi dia shashimoya diakafukutanya kɛnɛ kakakongɛ Pɔɔlɔ. Etsha 20:3 mbutaka ɔnɛ: “Ase Juda wakawɔtwɛ sheke”!

⁹ Komonga dui dia diambo di’ase Juda mboka Pɔɔlɔ kandjema, nɛ dia vɔ wakawɔshi oko ɔpɔsta. Yema la ntondo, esambishelo kande kakakonya dia Krispo nkoma ombetawudi, Krispo aki onto la woke efula la lo shinangɔnga y’ase Kɔrɛtɔ. (Ets. 18:7, 8; 1 Kɔr. 1:14) Lo diaaso dikina, ase Juda wa la Kɔrɛtɔ wakafunde Pɔɔlɔ le Ngaliyo, laki prɔnkɔsilɛ ka Akaya. Koko, Ngaliyo akɔnyɔla kɛnɛ kakawafunde Pɔɔlɔ ndo yɛdikɔ shɔ yakasha atunyi wa Pɔɔlɔ nkɛlɛ. (Ets. 18:12-17) Ondo ase Juda wa la Kɔrɛtɔ wakeye kana wakafɔnya dia kem’edja Pɔɔlɔ ayotshɔ lo masuwa la Kɛnɛkɛrɛya, diakɔ diakawatshu toholamɛ lo mboka. Kakɔna kakahombe Pɔɔlɔ nsala?

10. Onde aki kɔlɔ woho wakewɔ Pɔɔlɔ ntshɔ la Kɛnɛkɛrɛya? Lembetshiya.

¹⁰ L’oyango wa ndjakokɛ ndo kokɛ weshasha wakawawosha dia mɛmba, Pɔɔlɔ akɛnyi ɔlɔlɔ diaha nkoma la Kɛnɛkɛrɛya ndo nde akakalola lo mbeta oma la Makɛdɔniya. Eelo, minda lɔkɛndɔ l’otadimbo aki la waale ɛmɔtshi.  Waa bandi wakaholamaka l’emamu w’etadimbo lo nshi y’edjedja. Kaanga lo waa ɛtɛlɛ aki waale. Koko Pɔɔlɔ aketawɔ dia mbidja lɔsɛnɔ lande lo waale dia minda lɔkɛndɔ l’otadimbo lo dihole dia kɛnɛ kakakoke mbokomɛ la Kɛnɛkɛrɛya. Diɛsɛ ko nde kominda lɔkɛndɔ lɔsɔ ndamɛ. L’etenyi ka lɔkɛndɔ lande la misiɔnɛrɛ lɔsɔ Aristarako, Ngayo, Sekundo, Sopatɛrɛ, Timɔte, Tɔrɔfimo ndo Tishiko mbakatawotshindɛka.​​—Ets. 20:3, 4.

11. Ɛlɔ kɛnɛ, naa tɛdikɔ ta lomba tɔsa Akristo dia ndjakokɛ, ndo ɛnyɛlɔ kakɔna kakatotshikɛ Yeso lo dikambo sɔ?

¹¹ L’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, ɛlɔ kɛnɛ Akristo mbɔsaka tɛdikɔ ta ndjakokɛ etena kewɔ l’esambishelo. L’ahole amɔtshi, vɔ tshɔka l’elui, kana ahende ahende lo dihole dia ntshɔ onto ɔtɔi. Ko kakɔna kayotota lo dikambo di’ɛhɛnyɔhɛnyɔ? Akristo mbeyaka dia vɔ hawokoke mbewɔ ɛhɛnyɔhɛnyɔ. (Jni. 15:20; 2 Tim. 3:12) Koko, vɔ hawoyadje lo waale tshanana. Tɔshi ɛnyɛlɔ ka Yeso. Lo diaaso dimɔtshi, etena kakatɔngɔna atunyi ande wa la Jɛrusalɛma ave dia mbooka, “Yeso akayashɛ ndo akatombe oma lo tɛmpɛlɔ.” (Jni. 8:59) L’ɔkɔngɔ diko, etena kakɔtɔ ase Juda sheke dia mbodiaka, “Yeso kombetetaka nto lo sɛkɛ l’atei w’ase Juda. Nde akamɔ oma lɛkɔ ko akatshu l’ɛtshi ka nkɛtɛ kaki suke l’oswe.” (Jni. 11:54) Yeso akɔshi tɛdikɔ ta lomba dia ndjakokɛ etena kaki dui sɔ kɔndɔshanaka la lolango la Nzambi lo dikambo diande. Ngasɔ mbasala Akristo ɛlɔ kɛnɛ.​​—Mat. 10:16.

12, 13. a) Shɛngiya yakɔna yakonge la eolwelo ka Eyutukɔ l’etshumanelo? b) Elongamelo kakɔna kele lo Bible kasamba wanɛ wavusha wakiwɔ wa ngandji ɛlɔ kɛnɛ?

¹² Mɛnamaka dia l’ɔkɔngɔ wa vɔ tenyanya Makɛdɔniya, Pɔɔlɔ l’asekande wakakakitɔna, koko wakayohomanaka la Tɔrɔa. d Ɔkɔndɔ mbutaka ɔnɛ: “Takakome le wɔ la Tɔrɔa l’ɔkɔngɔ wa nshi 5.” e (Ets. 20:6) Lɛkɔ mbakolɔ ɔlɔngɔ a pami wakawelɛka Eyutukɔ, oko wakatɛnyi lo mbɔtwɛlɔ ka tshapita nyɛ. Ohokanyiya woho wakayaoke anangɛso dia mɛna dia Eyutukɔ osekawɔ ambolɔ! Oko wɛnya ɔkɔndɔ, vɔ “wakasambema lo yɛdikɔ yaheyama mbuta.”​​—Ets. 20:12.

¹³ Lo mɛtɛ, ahindo wa ngasɔ hawoyosalema nshi nyɛ. Koko, wanɛ wakavusha wakiwɔ wa ngandji ‘sambemaka lo yɛdikɔ yaheyama mbuta’ diɛsɛ l’elongamelo kele lo Bible ka eolwelo. (Jni. 5:28, 29) Tokanyiya dui nɛ: Lam’ele nde komonga kokele, Eyutukɔ akayovɔka nto. (Rɔmɔ 6:23) Koko, wanɛ wayolwama l’andja w’oyoyo wa Nzambi wayonga la diɛsɛ dia nsɛna pondjo pondjo! Ndo nto, wanɛ wolwama dia tolɛ kaamɛ la Yeso l’olongo ndɔtaka alemba wahavu. (1 Kɔr. 15:51-53) Ɛlɔ kɛnɛ, oyadi Akristo w’akitami kana  “ɛkɔkɔ ekina” vɔ tshɛ wekɔ l’ɔkɔkɔ w’oshika wa ‘sambema lo yɛdikɔ yaheyama mbuta.’​—Jni. 10:16.

14. Kakɔna kakatɛ Pɔɔlɔ dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ etena kakandahomana la wɔ la Milɛtɔ?

¹⁴ Pɔɔlɔ nde l’asekande wakande lɔkɛndɔ oma la Tɔrɔa otsha la Asosɛ, oma laasɔ ko vɔ koma la Mitilɛnɛ, la Kiyo, la Samɔsɛ ndo la Milɛtɔ. Oyango wa Pɔɔlɔ aki wa nkoma la Jɛrusalɛma la wonya dikambo dia Fɛtɛ ka Pɛntɛkɔsta. L’ɔtɛ wa nkoma la wonya la Jɛrusalɛma mbakandɔtɔ lo masuwa wahateta oma l’Ɛfɛsɔ l’okalwelo ande. Koko lam’ele nde akalange nsawola la dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ, nde akaalɔmbɛ dia vɔ pomana la nde la Milɛtɔ. (Ets. 20:13-17) Etena kakawakome, Pɔɔlɔ akawatɛ ɔnɛ: “Nyu mbeyaka dimɛna woho wakamasɛnɛ la nyu ntatɛ lushi la ntondo lakamakome lo prɔvɛnsɛ ka Aziya, lakambɛ Nkumadiɔndjɔ olimu l’okitshakitsha woleki tshɛ, la asɔyi lo washo kaamɛ la ehemba wakahomanaka la mi lo woho wakambɔtwɛ ase Juda sheke, koko dimi kotshika dia nyewoya akambo tshɛ waki ohomba ndo dia nyetsha lo sɛkɛ ndo lo luudu la luudu. Dimi lakasambisha dimɛna dimɛna oyadi ase Juda kana ase Ngirika dia vɔ ndjatshumoya lo nkadimɔ otsha le Nzambi ndo monga la mbetawɔ le Nkumadiɔndjɔ Yeso.”​​—Ets. 20:18-21.

15. Naa wahɔ ɛmɔtshi wele l’esambishelo ka lo luudu la luudu?

 ¹⁵ Ekɔ toho efula ta nsambisha anto lokumu l’ɔlɔlɔ ɛlɔ kɛnɛ. L’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, sho salaka la wolo dia ntshɔ lɛnɛ atanema anto, oyadi l’ahole wemala mituka, lo toshinga teteta anto efula kana lo waa bingu. Koko, ntshɔ lo luudu la luudu mbele yoho yoleki tshɛ yakamba l’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Lande na? Nɛ dia nsambisha lo luudu la luudu mbishaka anto tshɛ diaaso dia mboka losango la Diolelo mbala la mbala, ndo mɛnyaka dia Nzambi keema la shɔnɔdi. Yoho y’esambishelo shɔ kimanyiyaka nto anto w’etema ɛlɔlɔ dia nongola ekimanyielo kewɔ latɔ ohomba. Ndo nto, esambishelo ka lo luudu la luudu keketshaka mbetawɔ ndo ekikelo ka wanɛ wasala dui sɔ. Lo mɛtɛ, djembetelo mɔtshi yeyama Akristo wa mɛtɛ ele ohetoheto awɔ l’esambishelo ka “lo sɛkɛ ndo lo luudu la luudu.”

16, 17. Ngande wakɛnya Pɔɔlɔ dia nde komonga la wɔma ndo ngande wokoya Akristo ɛnyɛlɔ kande ɛlɔ kɛnɛ?

¹⁶ Pɔɔlɔ akalembetshiya dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ dia nde kombeyaka waale wakahombe tohomana la nde l’okalwelo ande la Jɛrusalɛma. Nde akawatɛ ɔnɛ: “Koko dimi halɔshi lɔsɛnɔ lami hita la nɛmɔ le mi wate kana oko lekɔ ohomba efula, dia dimi nshidiya ndawɔ lowango lami ndo olimu wakamalongola oma le Nkumadiɔndjɔ Yeso wa nsambisha dimɛna dimɛna lokumu l’ɔlɔlɔ lendana la ɔlɔlɔ waheyama mbɛdika waki Nzambi.” (Ets. 20:24) Aha la mboka wɔma, Pɔɔlɔ kombetawɔ dia kaanga dui, ɛnyɛlɔ oko yonge ya kɔlɔ kana ɔlɔshamelo wa wolo mboshimba dia nkotsha ɔkɛndɛ ande.

¹⁷ Ɛlɔ kɛnɛ, Akristo vɔ la wɔ wekɔ lo mbikikɛ ekakatanu wa weho la weho. Amɔtshi wekɔ lo diɛnɛ l’ɔtɛ wakashimbe lɛɛta olimu aso ndo wekɔ lo ndɔshama. Akina wekɔ lo ndɔshana la hemɔ ya lo demba kana ya lo yimba. Ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka w’Akristo wekɔ lo pomana la tɔsɛngiya t’oma le angɛnyi la kalasa. Oyadi ekakatanu wele la wɔ, Ɛmɛnyi wa Jehowa tshikalaka nge oko waki Pɔɔlɔ. Vɔ wakayashikikɛ dia “nsambisha dimɛna dimɛna lokumu l’ɔlɔlɔ.”

18. Ngande wakasale Pɔɔlɔ diaha monga l’onongo wa dikila, ndo ngande wakakoke dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ nsala woho akɔ waamɛ?

¹⁸ Oma laasɔ, Pɔɔlɔ akatetemala mbisha dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ ɛhɛmwɛlɔ wa wolo lo nkamba l’ɛnyɛlɔ kande ndamɛ. Ntondotondo, nde akawatɛ dia ondo ɔsɔ mbaki mbala k’ekomelo ka vɔ mbɛɛna. Ko nde akawatɛ ɔnɛ: “Dimi keema la onongo wa dikila di’onto kaanga ɔtɔi, nɛ dia dimi kotshika nyotɛ alako tshɛ wa Nzambi.” Ngande wakakoke dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ mbokoya Pɔɔlɔ, lo monga aha l’onongo wa dikila di’anto? Nde akawatɛ ɔnɛ: “Nyoyalame ndo nyolamake leemba tshɛ l’ɛkɔkɔ lele nyuma k’ekila kakanyɔsɔnɛ emendji dia namaka etshumanelo ka Nzambi kakandasombe la dikila dia Ɔnande.” (Ets. 20:26-28) Pɔɔlɔ akaahɛmɔla dia “ndjaondo ya ngala” yayɔtɔ  l’atei w’ɛkɔkɔ ndo “wayota akambo wele bu mɛtɛ dia nkonya ambeki dia vɔ mbayela.” Kakɔna kakahombe dikumanyi nsala? Pɔɔlɔ akaahɛmɔla ɔnɛ: “Nyɔsɛnake ndo nyohɔke dia l’edja k’ɛnɔnyi 3, l’otsho ndo la yanyi dimi kotshika dia ndaka ɔmɔmɔ la l’atei anyu la asɔyi lo washo.”​​—Ets. 20:29-31.

19. Apɔstazi akɔna wakonge oya l’ekomelo ka ntambe ka ntondo, ndo apɔstazi ɔsɔ akawayootaka lo ntambe yakayele?

¹⁹ “Ndjaondo ya ngala” yakɛnama oya l’ekomelo ka ntambe ka ntondo. Oya lo 98 T.D., ɔpɔstɔlɔ Joani akafunde ate: “Kaanga kakianɛ atunyi wa Kristo efula wambɛnama. . . . Vɔ wakatombe oma l’atei aso, koko vɔ komonga weho w’anto wele oko sho, nɛ dia otondonga vɔ waki weho w’anto wele oko sho, tshike wototshikala kaamɛ la so.” (1 Jni. 2:18, 19) Lo ntambe ka sato, apɔstazi wakayotaka Lokristokristo, ndo lo ntambe ka nɛi, nkumekanga Constatin akayota dia “Lokristokristo” lɔsɔ lambetawɔma le lɛɛta. Lo nsangola mbekelo y’apanganu ndo lo mɛnya dia yekɔ mbekelo ya “Akristo,” ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ‘wakate akambo wele bu mɛtɛ.’ Etombelo w’oma l’apɔstazi ɔsɔ wekɔ lo mɛnama lo wetshelo ndo lo mbekelo ya lo Lokristokristo.

20, 21. Ngande wakɛnya Pɔɔlɔ yimba ya ndjahondja, ndo ngande wakoka dikumanyi di’Akristo nsala woho akɔ waamɛ ɛlɔ kɛnɛ?

²⁰ Lɔsɛnɔ la Pɔɔlɔ tshikitana etale la wanɛ wele l’ɔkɔngɔ diko, wakayosalɛka ekambi wa Nzambi kɔlɔ. Nde akakambe dia ndjasɛnya diaha mɛndja etshumanelo wotsho. Welo wakandadje lo dikambo di’asekande ambetawudi komonga dia wahɔ ande hita. Pɔɔlɔ akalɔmbɛ dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ dia nkɛnɛmɔla yimba ya ndjahondja etena kakandawatɛ ɔnɛ: “[Nyu pombaka] nkimanyiya wanɛ wele wɔdu ndo nyu pombaka mbohɔ ɛtɛkɛta wa Nkumadiɔndjɔ Yeso lam’akandate ate: ‘Ɔngɛnɔngɛnɔ waya lo mbisha ndeka wa nongola.’”​—Ets. 20:35.

²¹ L’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, dikumanyi di’Akristo ɛlɔ kɛnɛ wekɔ la yimba ya ndjahondja. Otshikitanyi l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo Lokristokristo wanɛ walɛ falanga y’ɛkɔkɔ awɔ la lokeso, wanɛ wakalongola ɔkɛndɛ wa ‘namaka ɛkɔkɔ wa lo etshumanelo ka Nzambi’ kotshaka ɛkɛndɛ awɔ aha la lokaki. Otako ndo lokaki bu la dihole l’etshumanelo k’Akristo, nɛ dia wanɛ ‘wayayangɛ lotombo’ hawototondoya. (Tok. 25:27) Otako konyaka nshi tshɛ lo nsɔnyi.​​—Tok. 11:2.

22. Kakɔna kakakonya dia dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ nanga Pɔɔlɔ efula?

²² Ngandji k’oshika ka Pɔɔlɔ otsha le anango akakonya anango dia mbowoka ngandji k’efula. Lo mɛtɛ, lam’akakoke etena ka Pɔɔlɔ ntshɔ, “vɔ tshɛ wakalele efula, wakakumbatɛ Pɔɔlɔ ndo wakashana la nde bizɛ la ngandji tshɛ.” (Ets. 20:37, 38) Akristo ngɛnangɛnaka mɛtɛ ndo nangaka anto wele l’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, vɔ ndjashaka aha la lokaki lo wahɔ w’ɛkɔkɔ. L’ɔkɔngɔ wa nsɛdingola ɛnyɛlɔ ka dimɛna ka Pɔɔlɔ, onde wɛ hetawɔ dia nde kondjafuna kana kombidja oshimu esɔ etena kakandate ɔnɛ: “Dimi keema la onongo wa dikila di’onto kaanga ɔtɔi”?​​—Ets. 20:26.