Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

TSHAPITA 22

“Lolango la Jehowa latshame”

“Lolango la Jehowa latshame”

Pɔɔlɔ akayashikikɛ dia nsala lolango la Jehowa ndo akatshu la Jɛrusalɛma

Lo ndjela Etsha 21:1-17

1-4. Lande na kakatshu Pɔɔlɔ la Jɛrusalɛma ndo kakɔna kakookongɛka lɛkɔ?

 OKAKITƆNELO la dikumanyi la Milɛtɔ aki dui di’olengolengo efula. Komonga dui dia tshitshɛ dia Pɔɔlɔ la Luka kakitɔna la dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ sɔ diakawokaka ngandji! Waa misiɔnɛrɛ ehende ɛsɔ wotɔtɔ lo masuwa. Etshumu ndo diangɔ diele ohomba lo lɔkɛndɔ diakɔmbami dimɛna. Vɔ wekɔ lo tɛmbɛ weshasha dikambo di’Akristo wa la Judeya waki lo dihombo ndo wekɔ lo nomɔlomɔ dia konya weshasha ɛsɔ dimɛna.

2 Yema ya lɔpɛpɛ yekɔ lo mpɛpa lo apɛma wa masuwa ndo masuwa wekɔ lo tasɛmɛ oma lo dibongo yema yema. Apami ahende asɔ kaamɛ l’asekawɔ esambele wakatatshɔka la wɔ wekɔ lo menda anangɛwɔ wambotshikala lo dibongo la dungi di’ɔkɛtshi. (Ets. 20:4, 14, 15) Wanɛ watande lɔkɛndɔ asɔ wekɔ lo mpohiya angɛnyi awɔ anya polo hawoyowaɛna.

3 L’edja kele oko ɛnɔnyi esato, Pɔɔlɔ akakambe dihɛka lo dihɛka la dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ. Koko kakianɛ, l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila, nde otatshu la Jɛrusalɛma. Lo yɛdikɔ mɔtshi, nde mbeyaka kɛnɛ kawokongɛ lɛkɔ. Yema la ntondo, nde akatɛ dikumanyi sɔ ɔnɛ: “Dimi lambokelekama lo nyuma ndo lotatshu otsha la Jɛrusalɛma kaanga mbahameye kɛnɛ kayotokomɛ lɛkɔ, onyake kɛnɛ katetemala nyuma k’ekila mbutɛmi dia lo osomba l’osomba lokanu la asui wekɔ lo kongɛmi.” (Ets. 20:22, 23) Kaanga mbaki waale, Pɔɔlɔ akoke dia nde ‘ambokelekama lo nyuma’ mbuta ate nde akahombe ndo aki suke dia ndjela ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma dia ntshɔ la Jɛrusalɛma. Nde akɔsaka lɔsɛnɔ lande la nɛmɔ, koko nsala lolango la Nzambi mbaki dui diakaleke ohomba le nde.

4 Onde ngasɔ mbayaokayɛ? Etena kayakimɔso le Jehowa, sho mbolakaka ɔnɛ nsala lolango lande mbele dui dioleki ohomba lo lɔsɛnɔ laso. Sho koka nkondja wahɔ lo nsɛdingola ɛnyɛlɔ ka kɔlamelo k’ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ.

Ndekana “disɛnga dia Kupiro” (Etsha 21:1-3)

5. Mboka kakɔna kakete Pɔɔlɔ nde l’asekande lo lɔkɛndɔ lawɔ otsha la Tura?

5 Masuwa wakɔtɔ Pɔɔlɔ l’asekande wakatatshɔka lo ‘nsembɔ tɔɔ.’ Mbuta ate wakatshu la lowango nɛ dia lɔpɛpɛ lakapɛpaka oma l’ɔkɔngɔ awɔ, diakɔ diakawasembɔ tɔɔ ko wakakome la Kɔsɛ lushi lakɔ laamɛ. (Ets. 21:1) Mɛnamaka dia masuwa wakalale la Kɔsɛ, ko la wedi a pindju wakatshu otsha la Rodɛsɛ ndo la Patara. La Patara, lo lɛkɛ la sidɛ k’Asie Mieneure, anangɛso asɔ wakɔtɔ lo masuwa wa woke wɛmba diangɔ, wakatshu lawɔ mbala kakɔ ɔtɔi polo la Tura, la Fenikiya. Vɔ wakatshike “disɛnga dia Kupiro . . . lo lonya [lawɔ] la lɔmɔsɔ.” (Ets. 21:3) Lande na kakafunde Luka, ofundji wa dibuku di’Etsha dui sɔ?

6. a) Lande na kele mɛna Kupiro akakeketsha Pɔɔlɔ? b) Etena kakanayɛ yimba lo woho wakakɔtshɔkɔla ndo wakakokimanyiya Jehowa, kakɔna kakokayɛ mbuta?

6 Ondo Pɔɔlɔ akatshumɛ asekande disɛnga sɔ lohita ndo akawatɛ kɛnɛ kakandasale lɛkɔ. Lo lɔkɛndɔ lande la ntondo la misiɔnɛrɛ ambeta ɛnɔnyi divwa, Pɔɔlɔ, Barnabasɛ ndo Joani Makɔ wakahomana la kanga dɔka ɔmɔtshi lokombo lande Elimasɛ, ɔnɛ lakalɔshana la esambishelo kawɔ. (Ets. 13:4-12) Lam’akandɛnyi disɛnga sɔ ndo nkana yimba la kɛnɛ kakete, akakoke nkeketsha Pɔɔlɔ lo kɛnɛ kakookongɛka la ntondo. Sho la wɔ koka nkondja wahɔ lo nkana yimba lo woho wakatɔtshɔkɔla Nzambi ndo wakandatokimanyiya dia mbikikɛ ehemba. Ekanelo ka yimba ka ngasɔ koka tokimanyiya dia ndo sho la wɔ mbita kɛnɛ kakate Davidɛ ɔnɛ: “Asui w’onto ɔlɔlɔ mongaka efula, Koko Jehowa mbotshungolaka oma l’asui akɔ tshɛ.”​​—Os. 34:19.

“Sho takayange ambeki ndo takaatane” (Etsha 21:4-9)

7. Kakɔna kakasale amɛngɔdi etena kakawakome la Tura?

7 Lo mbeya ohomba wa monga kaamɛ l’asekaso Akristo, Pɔɔlɔ akalomɔlomɔka dia monga kaamɛ l’asekande ambetawudi. Luka akafunde ate kam’akatakome la Tura, “sho takayange ambeki ndo takaatane.” (Ets. 21:4) Etena kakaweye dia asekawɔ Akristo wekɔ la Tura, amɛngɔdi asɔ wakawayange ndo ondo wakahange lalewɔ. Ɔtshɔkɔ ɔmɔtshi wa woke waya lo mbeya akambo wa mɛtɛ ele, dihole tshɛ diayototshɔ, tayotana ambetawudi wosangi laso dietawɔ ndo wayotolongola. Wanɛ woka Nzambi ngandji ndo wele l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ wekɔ l’angɛnyi l’andja w’otondo.

8. Ngande wakokaso mboka divɛsa di’Etsha 21:4?

8 Lo nkɔndɔla kɛnɛ kakete lo nshi esambele yakawatshikala la Tura, Luka akate dui diakoka mɛnama ntondo oko heyama ɔtɛ l’ekolo ɔnɛ: “L’ekimanyielo ka nyuma, [anangɛso wa la Tura] wakatɛ Pɔɔlɔ la kiɔkɔmɛ tshɛ diaha nde mama ekolo la Jɛrusalɛma.” (Ets. 21:4) Onde Jehowa akatshikitanya kanyi yande? Onde l’etena kɛsɔ nde akatɛ Pɔɔlɔ diaha ntshɔ la Jɛrusalɛma? Ndooko. Nyuma kakɛnya dia Pɔɔlɔ ayotosoyama la Jɛrusalɛma, koko aha ɔnɛ nde hahombe nkoma l’osomba ɔsɔ. Mɛnamaka dia lo tshimbo ya nyuma k’ekila, anangɛso wa la Tura wakashihodia dimɛna dia Pɔɔlɔ ayotonga l’ekakatanu la Jɛrusalɛma. Ɔnkɔnɛ, lam’ele vɔ wakayakiyanyaka dikambo dia Pɔɔlɔ, vɔ wakɔɔlɔmbɛ la kiɔkɔmɛ diaha nde ntshɔ l’osomba. Nsaki kaki la wɔ ka kokɛ Pɔɔlɔ oma lo waale waki suke la mbokomɛ mbokɛmaka. Koko lam’ele nde akayashikikɛ dia nsala lolango la Jehowa, Pɔɔlɔ akatetemala la lɔkɛndɔ lande otsha la Jɛrusalɛma.​​—Ets. 21:12.

9, 10. a) Lo mboka woho wakayakiyanyaka anango wa la Tura, naa dui dia woho akɔ ondo diakohɔ Pɔɔlɔ? b) Naa kanyi yambekɔnɛ le anto efula wa l’andja ɔnɛ ɛlɔ kɛnɛ, ndo ngande walɔshanayɔ l’ɛtɛkɛta wa Yeso?

9 Lam’akandoke woho wakayakiyanyaka anango, ondo Pɔɔlɔ akohɔ dia Yeso akahomana la dui diakɔ diaamɛ l’ɔkɔngɔ wa nde mbutɛ ambeki ande dia nde ayotshɔ la Jɛrusalɛma tosowa efula, ndo todiakema. Lo nsala awui l’esasesase, Petero akatɛ Yeso ate: “Nkumadiɔndjɔ, yaoka kandji, dikambo dia ngasɔ hadiotokokomɛ.” Yeso akokadimola ate: “Satana, tshimba l’ɔkɔngɔ ami! Wɛ ekɔ otamba wa ntakanya le mi, nɛ dia wɛ ekɔ la tokanyi t’anto, koko aha taki Nzambi.” (Mat. 16:21-23) Yeso akayashikikɛ dia nsɛna lɔsɛnɔ la ndjahondja lo ndjela lolango la Nzambi lo dikambo diande. Ngasɔ mbakayaoke ndo Pɔɔlɔ. Aha la taamu, l’ɛnyɛlɔ ka Petero, anangɛso wa la Tura waki l’eyango w’amɛna, koko vɔ koshihodia lolango la Nzambi.

Monga ombeki wa Yeso nɔmbaka dia monga la yimba ya ndjahondja

10 Kanyi ya ndjaoka kandji kana mbidja dɛwɔlɛwɔ l’olimu yambekɔnɛ le anto efula ɛlɔ kɛnɛ. Anto efula nyangaka ɔtɛmwɛlɔ wawangɛnyangɛnya ndo walɔmba anto wa lɔkɔ awui yema tshitshɛ. Koko Yeso akate dia monga la kanyi yotshikitanyi la shɔ. Nde akatɛ ambeki ande ate: “Naka onto nangaka ndjelami, nde ayasɛkɛ, ɛmbɛ otamba ande w’asui ndo atetemale ndjelami.” (Mat. 16:24) Ndjela Yeso ekɔ dui dia lomba, di’oshika koko bu ɔtɔmbɔ l’esɔ.

11. Ngande wakɛnya ambeki wa la Tura ngandji ndo osukɔ awɔ otsha le Pɔɔlɔ?

11 Etena kakakoke ka Pɔɔlɔ, Luka ndo wanɛ wakatatshɔka lawɔ ntetemala la lɔkɛndɔ lawɔ. Ɔkɔndɔ wa woho wakawonɛ minandaka otema. Vɔ mɛnyaka ngandji kaki l’anangɛso wa la Tura otsha le Pɔɔlɔ ndo woho wakawosukɛ l’olimu ande w’esambishelo. Apami, wamato ndo ana wakatshindɛ Pɔɔlɔ l’anto wakatatshɔka la nde polo lo dibongo. Vɔ tshɛ wakake adwe, wakalɔmbɛ ko wakalakana. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, Pɔɔlɔ, Luka ndo wanɛ wakatatshɔka lawɔ wakɔtɔ lo masuwa okina ko wakatetemala la lɔkɛndɔ la wɔ polo la Pɔtɔlɛmayi, lɛnɛ akawahomana l’anangɛso ndo wakatshikala la wɔ lushi ɔtɔi.​​—Ets. 21:5-7.

12, 13. a) Naa olimu wa kɔlamelo wakakambe Filipɛ? b) Ɛnyɛlɔ kakɔna kakatshikɛ Filipɛ ambutshi w’apami w’Akristo ɛlɔ kɛnɛ?

12 Luka mbutaka dia oma laasɔ, Pɔɔlɔ la wanɛ wakatɛngɔlaka la nde wakatshu otsha la Kayisariya. Etena kakawakome lɛkɔ, vɔ wakɔtɔ “lo luudu laki osambisha Filipɛ.” a (Ets. 21:8) Vɔ wakahombe ngɛnangɛna lam’akawɛnyi Filipɛ. Ɛnɔnyi oko 20 ntondo ka laasɔ, la Jɛrusalɛma, nde akasɔnama oma le apɔstɔlɔ dia nkimanyiya lo okahanyelo wa diangɔ dia ndɛ l’etshumanelo k’Akristo k’oyoyo. Filipɛ akeyamaka oko osambisha waki l’ohetoheto. Tohɔ di’etena kakawahɛnyahɛnya ambeki, Filipɛ akatshu la Samariya ndo akatotatɛ nsambisha lɛkɔ. L’ɔkɔngɔ diko, nde akayosambisha ndo akayobatiza ɔlɛnga w’ose Etiyɔpiya. (Ets. 6:2-6; 8:4-13, 26-38) Ɔsɔ mɛtɛ aki olimu wa la kɔlamelo tshɛ!

13 Filipɛ koshisha ohetoheto ande l’olimu w’esambishelo. Lam’akinde la Kayisariya, nde akatetemala monga l’awui efula wa nsala l’olimu w’esambishelo, diakɔ diawelɛ Luka ɔnɛ “osambisha.” Vɔ totɛka lanɛ dia l’etena kɛsɔ nde aki la ana wa wamato anɛi wakataka prɔfɛsiya, kɛsɔ mɛnyaka dia vɔ wakayele ɛnyɛlɔ kande. b (Ets. 21:9) Laasɔ, Filipɛ akadje welo efula di’ase nkumbo kande monga la lonyuma la dimɛna. Ayonga dui dia dimɛna di’ambutshi w’apami w’Akristo ɛlɔ kɛnɛ mbidja welo dia ndjela ɛnyɛlɔ kande, lo mbeta la ntondo l’olimu w’esambishelo ndo nkimanyiya ana awɔ dia ndeka nanga olimu w’esambishelo.

14. Etombelo akɔna wakonge lo woho wakembola Pɔɔlɔ asekande ambetawudi ndo waaso akɔna wa woho akɔ waamɛ wele nshi nyɛ?

14 Lo dihole tshɛ diakandatatshɔka, Pɔɔlɔ akayangaka asekande ambetawudi ndo aketshaka wenya kaamɛ la wɔ. Lo mɛtɛ anangɛso wa l’ahole asɔ wakalomɔlomɔka nongola misiɔnɛrɛ ɔsɔ ndo asekande. Aha la taamu, etombelo waki la wembwelo wa ngasɔ ele vɔ ‘wakakeketshana.’ (Rɔmɔ 1:11, 12) Waaso wa ngasɔ wekɔ ndo nshi nyɛ. Wahɔ efula ndjaaka lo mpangia omendji w’otshimbedi la wadɛnde, oyadi kaanga lo luudu la tshitshɛ.​​—Rɔmɔ 12:13.

“Dimi lekɔ suke . . . dia mvɔ” (Etsha 21:10-14)

15, 16. Losango lakɔna lakela Angabo, ndo shɛngiya yakɔna yaki la lɔ le wanɛ wakalioke?

15 Lo nshi yaki Pɔɔlɔ la Filipɛ, ɔngɛndangɛnda okina wakalɛmiyamaka akakome, lokombo lande Angabo. Wanɛ wakatshumana lo luudu la Filipɛ wakeyaka dia Angabo aki omvutshi, ndo lo nshi ya Klodiyo, nde akewoya dia ndjala ka kasha kakahombe ndja. (Ets. 11:27, 28) Ondo vɔ wakayambola ɔnɛ: ‘Lande na kamboya Angabo? Losango lakɔna layaye la nde?’ Etena kakawawendaka la yambalo tshɛ, nde akɔshi oya waki Pɔɔlɔ, mbuta ate oshinga wa dihɔndɔ wakawakokaka mbidja falanga l’etei ndo diangɔ dikina ndo wakawalɔtaka lo lokende. Angabo akɔshi oya ɔsɔ ko akayakeleka l’ekolo ndo l’anya. Oma laasɔ, nde akewoya losango la kɔlɔ ɔnɛ: “Nyuma k’ekila kekɔ lo mbuta ɔnɛ: ‘Nganɛ mbayokeleka ase Juda kanga oya ɔnɛ la Jɛrusalɛma ndo mbayondokimɔma l’anya w’ase wedja.’”​​—Ets. 21:11.

16 Prɔfɛsiya kɛsɔ kakashikikɛ dia Pɔɔlɔ ayotshɔ la Jɛrusalɛma. Tɔ kakɛnyaka nto ɔnɛ ase Juda wayoyokomɛ lo mbokimɔ “l’anya w’ase wedja.” Prɔfɛsiya kɛsɔ kaki la shɛngiya ya wolo le wanɛ waki laawɔ. Luka mbutaka ɔnɛ: “Lam’akatoke ngasɔ, sho la wanɛ waki lo dihole sɔ takatatɛ nsɛngasɛnga Pɔɔlɔ diaha nde ntshɔ la Jɛrusalɛma. Koko Pɔɔlɔ akate ate: ‘Lande na kalelanyu ndo kayanganyu ntɛwɔla yɛdikɔ yami? Nyeye dia dimi lekɔ suke dia mindama lo lokanu ndo dia mvɔ la Jɛrusalɛma lo lokombo la Nkumadiɔndjɔ Yeso.’”​​—Ets. 21:12, 13.

17, 18. Ngande wakɛnya Pɔɔlɔ yɛdikɔ ya wolo yakandɔshi, ndo kakɔna kakasale anangɛso?

17 Ohokanyiya dia wɛ ekɔ lo mɛna dui sɔ. Anangɛso, mbidja ndo Luka wambɔsɛngasɛnga Pɔɔlɔ diaha nde ntshɔ. Amɔtshi wambotatɛ ndela. Lo menda woho wayakiyanyawɔ la ngandji tshɛ lo dikambo diande, Pɔɔlɔ ambowatɛ la kɛtshi tshɛ dia vɔ wekɔ lo ‘nyanga ntɛwɔla otema ande’ kana lo ndjela dikadimwelo dikina, vɔ ‘wakawaate otema.’ Koko, yɛdikɔ yande yekɔ paka nge, oko lam’akinde l’anangɛso wa la Tura, nde hatetawɔ di’ɛsɛngɔsɛngɔ kana asɔyi mbokaloya ɛkɔngɔkɔngɔ. Koko, nde ambowalembetshiya lande na kahombande ntshɔ. Ande dihonga ndo eshikikelo kaki la nde lee! L’ɛnyɛlɔ ka Yeso laki la ntondo kande, Pɔɔlɔ akɛdiya elungi kande l’eshikikelo tshɛ dia ntshɔ otsha la Jɛrusalɛma. (Hɛb. 12:2) Pɔɔlɔ konyangaka ndjakema, koko naka kɛsɔ mbahomba salema, nde akɔshi di’ekɔ tshondo ya nɛmɔ dia mvɔ oko ombeki wa Yeso Kristo.

18 Kakɔna kakasale anangɛso? Vɔ wakalɛnya yɛdikɔ yande. Sho mbadiaka ɔnɛ: “Lam’ele nde kombetawɔ, sho takatshike mboshimba ndo takate shate: ‘Lolango la Jehowa latshame.’” (Ets. 21:14) Wanɛ wakayange mbetawoya Pɔɔlɔ diaha nde ntshɔ la Jɛrusalɛma kotshininala dia paka nde mbetawɔ kanyi yawɔ. Vɔ wakahokamɛ Pɔɔlɔ ndo waketawɔ yɛdikɔ yande, vɔ wakeye ndo waketawɔ lolango la Jehowa, kaanga mbele nsala dui sɔ aki wolo le wɔ. Pɔɔlɔ akɔshi yɛdikɔ yakahombe mbokonya lo nyɔi. Otonga dui dia wɔdu le Pɔɔlɔ otondonga wanɛ wakawokaka ngandji konyanga dia mboshimba.

19. Wetshelo akɔna w’ohomba wakondjaso oma lo kɛnɛ kakakomɛ Pɔɔlɔ?

19 Sho kondjaka wetshelo w’ohomba ɔnɛ oma lo kɛnɛ kakakomɛ Pɔɔlɔ: Hatokoke nyanga dia nshimba anto akina diaha vɔ ndjahondja dia kambɛ Nzambi. Sho koka nkamba la wetshelo ɔsɔ l’awui efula aha paka wendana la lɔsɛnɔ ndo nyɔi. Ɛnyɛlɔ, kaanga mbonga ambutshi efula w’Akristo la paa dia mɛna ana awɔ wamɔ la ngelo ko ntshɔ dia tokambɛ Jehowa l’ahole wa tale, vɔ salaka tshɛ diaha mbatɛwɔla. Kadiyɛso Phyllis ladjasɛ la Grande-Bretagne mbohɔka woho wakandayaoke etena kakatshu tshɔi yande y’ɔna la womoto l’Afrikɛ oko misiɔnɛrɛ. Nde mbutaka ate: “Lakatshimbe wɔɔngɔ. Aki paa lemi dia mbeya dia nde ayotshɔ etale. Lakayaoke kɔlɔ ndo laki l’ofunu l’etena kakɔ kaamɛ. Lakalɔmbɛ efula lo dikambo sɔ. Koko ɔsɔ aki yɛdikɔ yande, ndo dimi kosala pondjo dia mbokonya dia nde ntshikitanya yɛdikɔ yande. Ndo nto, lakawetsha dia nde mbetsha wahɔ wa Diolelo lo dihole dia ntondo! Nde akakambe lo wodja okina l’edja k’ɛnɔnyi 30, ndo lekɔ lo nkaloya Jehowa losaka lushi tshɛ l’ɔtɛ w’olimu ande wa kɔlamelo.” Mongaka mɛtɛ dimɛna etena kakeketshaso asekaso ambetawudi dia nsɛna lɔsɛnɔ la ndjahondja.

Ekɔ dimɛna nkeketsha asekaso ambetawudi dia monga la yimba ya ndjahondja

“Anangɛso wakatolongola l’ɔngɛnɔngɛnɔ” (Etsha 21:15-17)

20, 21. Kakɔna kɛnya dia Pɔɔlɔ aki la nsaki ka monga kaamɛ l’anango, ndo lande na kakandalangaka mɛnana l’asekande ambetawudi?

20 L’ɔkɔngɔ wa ndjalɔngɔsɔla, Pɔɔlɔ akatetemala la lɔkɛndɔ lande kaamɛ l’anango wakatawosukɛka l’otema ɔtɔi. Dihole tshɛ diakawemalaka lam’akawatatshɔka otsha la Jɛrusalɛma, Pɔɔlɔ la wanɛ wakatawotshindɛka wakayangaka dia mɛnana l’anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ w’Akristo. La Tura, vɔ wakatane ambeki ndo wakatshikala kaamɛ la wɔ nshi esambele. La Pɔtɔlɛmayi, vɔ wakasha akadiyɛwɔ l’anangɛwɔ mɔyɔ ndo waketsha lushi ɔtɔi kaamɛ la wɔ. La Kayisariya, vɔ wakatshikala nshi efula laka Filipɛ. Oma laasɔ, ambeki amɔtshi wa la Kayisariya wakatshindɛ Pɔɔlɔ l’asekande polo la Jɛrusalɛma, lɛnɛ akawahange laka Manasɔna, laki eke kakoma Okristo. L’ekomelo, lam’akawakome la Jɛrusalɛma, Luka mbutaka ɔnɛ “anangɛso wakatolongola l’ɔngɛnɔngɛnɔ.”​​—Ets. 21:17.

21 Mbokɛmaka hwe dia Pɔɔlɔ akalangaka monga kaamɛ l’asekande ambetawudi. Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akakeketshama oma le anango l’akadiyɛnde oko wakeketshamaso ndo sho ɛlɔ kɛnɛ. Aha la taamu, ekeketshelo kɛsɔ kakakimanyiya Pɔɔlɔ dia tokomɛ atunyi waki la nkɛlɛ wakayangaka mbodiaka.

a Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Kayisariya, ekɔ kapitalɛ ka prɔvɛnsɛ ka Rɔmɔ ka Judeya.”

b Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Onde wamato w’Akristo koka monga esambisha?