Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

TSHAPITA 11

“Wakatetemala ndola l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la nyuma k’ekila”

“Wakatetemala ndola l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la nyuma k’ekila”

Kɛnɛ kakasale Pɔɔlɔ la ntondo k’anto wa ngala ndo waki la wendjudi

Lo ndjela Etsha 13:1-52

1, 2. Naa dui dia laande diendana la lɔkɛndɔ laki Barnabasɛ nde la Saolo suke la minda, ndo ngande wakakimanyiya olimu awɔ dia kotsha kɛnɛ kele l’Etsha 1:8?

 ƆSƆ aki lushi l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’etshumanelo ka l’Atiyɔka. Kaanga mbaki amvutshi ndo embetsha lɛkɔ, nyuma k’ekila kambɔsɔna Barnabasɛ la Saolo dia tosambisha lokumu l’ɔlɔlɔ l’ahole wa tale. a (Ets. 13:1, 2) Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, apami waki l’akoka asɔ wakashile sɔnama oko waa misiɔnɛrɛ ntondo. Koko misiɔnɛrɛ ɛsɔ wakatshɔka paka l’ahole wele Lokristo lamboshilaka mbika edo. (Ets. 8:14; 11:22) Etena kɛnɛ, Barnabasɛ la Saolo, kaamɛ ndo Joani Makɔ, ɔnɛ layotawakimanyiyaka, wayotomama l’ahole wele anto efula watokaka lokumu l’ɔlɔlɔ.

2 Ambeta ɛnɔnyi oko 14, Yeso akatɛ ambeki ande ɔnɛ: “Nyayoyala ɛmɛnyi ami la Jɛrusalɛma, lo Judeya y’otondo, la Samariya polo ndo l’ahole woleki etale wa lo nkɛtɛ.” (Ets. 1:8) Ɔsɔnamelo wa Barnabasɛ la Saolo oko waa misiɔnɛrɛ ayokimanyiya dia nkotsha ɛtɛkɛta wa prɔfɛsiya waki Yeso ɛsɔ! b

‘Nkitsha laande . . . dikambo dia olimu’ (Etsha 13:1-12)

3. Lande na kele minda nkɛndɔ y’etale aki paa efula lo ntambe ka ntondo?

3 Ɛlɔ kɛnɛ, diɛsɛ la dihomɔ diambotondja anto diele oko mituka ndo aviyɔ, anto wokoka minda lɔkɛndɔ l’etale ko nkoma l’ɔkɔngɔ wa wonya a ntango ɔtɔi kana ehende. Koko aha ngasɔ mbakidiɔ lo ntambe ka ntondo T.D. Lo nshi shɔ, yoho yakalekaka anto minda nkɛndɔ ele lo nkɛndakɛnda l’ekolo, mbala efula lo etadimbo wele l’akona ndo l’eholola. Kaanga lɔkɛndɔ la lushi ɔtɔi la kilɔmɛtrɛ 30 akalɛndjaka demba yɛkɛ! c Ɔnkɔnɛ, kaanga mbele aha la taamu Barnabasɛ la Saolo wakalomɔlomɔka dia nkotsha ɔkɛndɛ awɔ, vɔ wakeyaka dia dui sɔ mɛtɛ diayowalɔmba dia mbidja welo efula ndo ndjahondja awui amɔtshi.​​—Mat. 16:24.

4. a) Ngande wakasɔnama Barnabasɛ la Saolo ndo kakɔna kakasale asekawɔ ambetawudi l’ɔtɛ w’ɔsɔnamelo ɔsɔ? b) Ngande wakokaso nsukɛ wanɛ walongola ɛkɛndɛ wa teokrasi?

4 Ko lande na kele nyuma k’ekila kakasɔnɛ paka Barnabasɛ la Saolo dia ‘kitshama laande dikambo dia olimu’? (Ets. 13:2) Bible hatotɛ. Kɛnɛ keyaso ele ɔnɛ nyuma k’ekila mbakasɔnɛ apami asɔ. Ndooko kɛnya dia amvutshi la embetsha wa l’Atiyɔka kombetawɔ yɛdikɔ shɔ. Lo dihole dia vɔ nsala ngasɔ, vɔ wakasukɛ ɔsɔnamelo ɔsɔ tshɛ lo tshɛ. Ohokanyiya woho wakayaoke Barnabasɛ la Saolo etena kele anangɛwɔ wa lo nyuma waki komonga la ɔkɔmiya, wakakile mbo ya ndɛ ndo wakalɔmbɛ, vɔ ‘wakawawahɛ anya ndo wakaakɛndja.’ (Ets. 13:3) Ndo sho lawɔ pombaka nsukɛ wanɛ walongola ɛkɛndɛ wa teokrasi, ɛnyɛlɔ oko apami wasɔnama oko emendji lo etshumanelo. Lo dihole dia nkɔmiya wanɛ wakondja waɛsɛ wa ngasɔ, sho pombaka “ndeka mbasha nɛmɔ di’efula lo ngandji l’ɔtɛ w’olimu awɔ.”​​—1 Tɛs. 5:13.

5. Kakɔna kakalɔmbama dia tosambisha lo disɛnga dia Kupiro?

5 L’ɔkɔngɔ wa vɔ nkɛndakɛnda l’ekolo polo la Sɛlukiya, dibongo diaki suke l’Atiyɔka, Barnabasɛ la Saolo wakɔshi masuwa dia ntshɔ lo disɛnga dia Kupiro, lɔkɛndɔ la kilɔmɛtrɛ oko 200. d Lam’ele nde aki ose Kupiro, aha la taamu Barnabasɛ akalomɔlomɔka dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ lo ngelo kawɔ. Kam’akawakome la Salami, osomba wa l’omamu w’ashi lo ɛstɛ ka disɛnga, apami asɔ kombetsha wenya tshanana. Aha la ntshimbatshimba, “vɔ wakatatɛ nsambisha ɔtɛkɛta wa Nzambi lo toshinangɔnga t’ase Juda.” e (Ets. 13:5) Barnabasɛ nde la Saolo wakatenyanya Kupiro k’otondo, oma lo koma nyɛ polo lo koma kina, ondo lo tasambishaka l’esomba wa weke waki lo mboka. Oyadi lo mboka kakɔna kakawete, ondo waa misiɔnɛrɛ ɛsɔ wakakɛndakɛnda kilɔmɛtrɛ oko 160 l’ekolo!

6, 7. a) Sɛrɛngiyo Paolosɛ aakinde, ndo lande na kakahembe Bara-Yeso dia mboshimba diaha nde mpokamɛ lokumu l’ɔlɔlɔ? b) Kakɔna kakasale Saolo dia nshimba ɔlɔshamelo w’oma le Bara-Yeso?

6 La Kupiro ka lo ntambe ka ntondo, anto wakayasha tshavu l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. Kɛsɔ kakɛnama hwe djekoleko etena kakakome Barnabasɛ nde la Saolo la Pafo, lo lɛkɛ la owɛstɛ la disɛnga. Lɛkɔ, vɔ wakahomana “la pami kɛmɔtshi k’ose Juda kakawelɛka Bara-Yeso. Nde aki dɔka ndo omvutshi wa kashi. Nde aki kaamɛ la prɔnkɔsilɛ Sɛrɛngiyo Paolosɛ, pami ka yimba.” f Lo ntambe ka ntondo, ase Rɔmɔ efula wakɔtɔ kalasa, kaanga Sɛrɛngiyo Paolosɛ, “pami ka yimba” wakatshɔka le kanga dɔka kana ombeyi w’akambo wa tɔɔtɔ dia toyanga ekimanyielo ntondo ka mbɔsa tɛdikɔ t’ohomba. Koko, Sɛrɛngiyo Paolosɛ akakotɔma la losango la Diolelo ndo nde “akakombolaka l’otema ɔtɔi dia mpokamɛ ɔtɛkɛta wa Nzambi.” Kɛsɔ kɔngɛnyangɛnya Bara-Yeso, ɔnɛ lakawelɛka Elimasɛ l’ɔtɛ w’olimu wakandakambaka, lokombo lalembetshiya “Dɔka.”​​—Ets. 13:6-8.

7 Bara-Yeso akalɔshana la losango la Diolelo. Ɔnkɔnɛ, yoho yamɛ yakandakoke nkokɛ dihole diande dia nɛmɔ di’ondaki wa Sɛrɛngiyo Paolosɛ, aki lo “nshimba prɔnkɔsilɛ diaha nde monga la mbetawɔ.” (Ets. 13:8) Koko Saolo kombetawɔ di’osadi wa maji wa laka owandji mbekola yimba ya Sɛrɛngiyo Paolosɛ. Ko, kakɔna kakasale Saolo? Ɔkɔndɔ totɛka ɔnɛ: “Ko Saolo lelamɛ nto Pɔɔlɔ lakalodiama la nyuma k’ekila akawende tɛɛ [Bara-Yeso] ndo akate ate: ‘Wɛ pami koludi la weho tshɛ wa nkeso ndo weho tshɛ w’akambo wa kɔlɔ, wɛ ɔna Diabolo, wɛ otunyi wa dikambo tshɛ di’ɔlɔlɔ, onde wɛ hatotshika dia mengesola mboka yosembwe ya Jehowa? Eenda, lonya la Jehowa lambonga laadiko diayɛ ndo wɛ ayonga tshungu, wɛ hatɛna osase wa wonya l’etena kɛmɔtshi.’ Ko mbala kakɔ ɔtɔi loonge la wodjima lakoohotamɛ ko nde akatatɛ mamamba, ayanga onto la mbokimɛ lo lonya dia mbɔlɔmbɔla.” g Etombelo akɔna waki la dihindo sɔ? “Lam’akɛnyi prɔnkɔsilɛ kɛnɛ kakatombe, nde akakome ombetawudi, nɛ dia nde akanandema efula la wetshelo wa Jehowa.”​​—Ets. 13:9-12.

L’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ la Barnabasɛ, sho mamɛka akambo wa mɛtɛ la dihonga tshɛ la ntondo k’ɔlɔshamelo

8. Ngande wakokaso mbokoya ɛlɔ kɛnɛ dihonga diaki Pɔɔlɔ?

8 Pɔɔlɔ kombetawɔ dia Bara-Yeso mbotsha wɔma. Woho akɔ waamɛ mbele, sho hatohombe nsaka lokomba naka atunyi woyanga fukutanya mbetawɔ ka wanɛ wɛnya nsaki lo losango la Diolelo. Koko, sho pombaka nsala di’ɛtɛkɛta aso monga “ɛtɛkɛta w’amɛna, wɔsɔhanyemi la lɛɛhɔ.” (Kɔl. 4:6) L’etena kakɔ kaamɛ, hatohombe ntshika nkimanyiya lo nyuma onto layasha l’akambo wa mɛtɛ paka l’ɔtɛ wa mbewɔ owanu. Ndo nto, hatohombe mboka wɔma dia ntondja kashi k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi sɛkɛ, nɛ dia vɔ wekɔ lo ntetemala “mengesola mboka yosembwe ya Jehowa” oko wakasale Bara-Yeso. (Ets. 13:10) L’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, nyɛsɔ tewoya la dihonga tshɛ akambo wa mɛtɛ ndo tosale dia minanda etema w’anto w’ɛlɔlɔ. Ndo oyadi Nzambi hatosuke woho wakandasukɛ Pɔɔlɔ, sho koka monga l’eshikikelo dia Jehowa ayokamba la nyuma kande k’ekila dia nkutola anto w’ɛlɔlɔ oya l’akambo wa mɛtɛ.​​—Jni. 6:44.

“Dui dimɔtshi dia nkeketsha anto” (Etsha 13:13-43)

9. Naa ɛnyɛlɔ ka dimɛna kakatshikɛ Pɔɔlɔ la Barnabasɛ wanɛ walɔmbɔla etshumanelo ɛlɔ kɛnɛ?

9 Mɛnamaka di’otshikitanu wakonge etena kakamɔ apami asɔ oma la Pafo ndo kakawatshu lo masuwa otsha la Pɛrɛnga, lo lɛkɛ la Asie-Mineure, lo kilɔmɛtrɛ oko 250. L’Etsha 13:13, olui w’anto ɔsɔ mbelamɛka ɔnɛ: “Pɔɔlɔ la asekande.” Ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛnyaka dia l’etena kɛsɔ Pɔɔlɔ mbakatalɔmbɔlaka awui l’olui awɔ. Koko, ndooko kɛnya dia Barnabasɛ akakɔmiya Pɔɔlɔ. Koko apami ahende asɔ wakatetemala nkamba kaamɛ dia nsala lolango la Nzambi. Pɔɔlɔ la Barnabasɛ wakatshikɛ wanɛ walɔmbɔla etshumanelo ɛnyɛlɔ ka dimɛna ɛlɔ kɛnɛ. Lo dihole dia nsusana dia monga la lokumu, Akristo mbohɔka ɛtɛkɛta wa Yeso w’ɔnɛ: “Nyu tshɛ nyekɔ onto l’ɔnango.” Yeso akate nto ɔnɛ: “Onto tshɛ layadiya wayowokitshakitsha ndo onto tshɛ layakitshakitsha wayowodiya.”​​—Mat. 23:8, 12.

10. Kɔndɔla woho wakete lɔkɛndɔ la Pɔɔlɔ l’asekande oma la Pɛrɛnga polo l’Atiyɔka wa la Pisidiya.

10 Lam’akawakome la Pɛrɛnga, Joani Makɔ akatshike Pɔɔlɔ la Barnabasɛ ko akakawola la Jɛrusalɛma. Hawototɛ lande na kakandatshike asekande la shashimoya ngasɔ. Pɔɔlɔ la Barnabasɛ wakatetemala la lɔkɛndɔ lawɔ, lo mbeta oma la Pɛrɛnga polo l’Atiyɔka wa la Pisidiya, osomba wa lo prɔvɛnsɛ ka Ngalatiya. Lɔkɛndɔ lɔsɔ komonga wɔdu, nɛ dia Atiyɔka wa la Pisidiya waki lo mɛtrɛ oko 1100 ladiko dia ndjale. Mbeteta lo akona, aki tshondo ya waale nɛ dia akeyamaka dia waa bandi wakakengɔnaka. Ndo laadiko dia laasɔ, ekɔ oko Pɔɔlɔ aki la hemɔ. h

11, 12. Etena kakandatɛkɛtaka lo shinangɔnga ya l’Atiyɔka wa la Pisidiya, ngande wakalomialomia Pɔɔlɔ nsaki k’ampokami ande?

11 Lushi la Sabato, Pɔɔlɔ la Barnabasɛ wakɔtɔ lo shinangɔnga ya l’Atiyɔka wa la Pisidiya. Ɔkɔndɔ totɛka ɔnɛ: “L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbadia Ɛlɛmbɛ la Amvutshi lo sɛkɛ, ewandji wa shinangɔnga wakaatomɛ dui ɔnɛ: ‘Anangɛso le, naka nyekɔ la dui dimɔtshi dia nkeketsha anto, nyodite.’” (Ets. 13:15) Pɔɔlɔ akemala ndo akɔshi ɔtɛkɛta.

12 Pɔɔlɔ akatatɛ ntɛkɛta lo mbutɛ ampokami ande ɔnɛ: “Nyu ase Isariyɛlɛ la anto akina woka Nzambi wɔma le.” (Ets. 13:16) Ase Juda ndo ase wedja wanɛ wakayokoma ambetawudi mbakahokamɛka Pɔɔlɔ. Ngande wakalomialomia Pɔɔlɔ nsaki k’ampokami waki kombetawɔka ɔkɛndɛ wa Yeso l’okotshamelo wa sangwelo dia Nzambi? Ntondo, Pɔɔlɔ akakɔndɔla lo tshena pe ɔkɔndɔ wa wodja w’ase Juda. Nde akalembetshiya woho wele Jehowa “akadiya anto ande lam’akiwɔ angɛndangɛnda lo wodja w’Edjibito,” ndo l’ɔkɔngɔ wa vɔ ntshungɔ Nzambi “akakikɛ lɔkɛwɔ laki la wɔ l’oswe wa shɛnga” l’edja k’ɛnɔnyi 40. Pɔɔlɔ akatɛkɛta ndo woho wakɔshi ase Isariyɛlɛ Nkɛtɛ ya Daka ndo woho wele Jehowa “akawasha ɛtshi kawɔ ka nkɛtɛ oko okitɔ.” (Ets. 13:17-19) Anto amɔtshi mbutaka dia ondo Pɔɔlɔ akatɛkɛta dikambo di’avɛsa wa l’Afundelo wakadiema yema la ntondo la dui dia wolo lo ndjela kɛnɛ kakasalemaka lo Sabato. Naka ngasɔ, kete ɔsɔ ekɔ ɛnyɛlɔ kekina kɛnya dia Pɔɔlɔ akeyaka woho wa ndjaala “akambo tshɛ le weho w’anto tshɛ.”​​—1 Kɔr. 9:22.

13. Ngande wakokaso minanda etema w’ampokami aso?

13 Sho la wɔ pombaka nsala la wolo dia nomialomia nsaki k’ampokami aso. Ɛnyɛlɔ, naka sho mbeya ɔtɛmwɛlɔ w’onto, kɛsɔ ayotokimanyiya dia nsɔna ɛtɛ w’awui wayoleka mbɔngɛnyangɛnya. Ndo nto, sho koka nshila avɛsa wa lo Bible wele ondo onto akɔ mbaeyaka dimɛna. Ondo ayoleka dimɛna nde mbadia lo Bible kande ndamɛ. Katoyangake toho ta minanda etema w’ampokami aso.

14. a) Ngande wakɔtshiya Pɔɔlɔ sawo diande dia lokumu l’ɔlɔlɔ l’endana la Yeso, ndo ɔhɛmwɛlɔ akɔna wakandasha? b) Kakɔna kakasale olui w’anto l’ɔkɔngɔ wa mpokamɛ sawo dia Pɔɔlɔ?

14 Pɔɔlɔ akɛnya oma laasɔ woho wakakonya ɔlɔndji wa nkumi ya dikanga ya l’Isariyɛlɛ le “Oshimbedi, Yeso,” ɔnɛ lele Joani Obatizanyi akasambisha dikambo diande. Ko Pɔɔlɔ akɛnya woho wakadiakema Yeso ndo wakandolɔ. (Ets. 13:20-37) Pɔɔlɔ akate ate: “Analengo, nyeye nyate, lo tshimbo y’onto ɔsɔ mbambowonyewoya edimanyielo ka pɛkato . . . lo tshimbo y’onto ɔsɔ, onto tshɛ lele la mbetawɔ ambɔsama oko onto ɔlɔlɔ.” Oma laasɔ, ɔpɔstɔlɔ akahɛmɔla ampokami ande ɔnɛ: “Nyoyalame diaha kɛnɛ kakatama lo Amvutshi nyokomɛ: ‘Nyende, nyu amɔnyɔdi, nyambe ndo nyoshishɔ nɛ dia dimi lekɔ lo nkamba olimu lo nshi yanyu, olimu wele, lo weho akɔ tshɛ nyu hanyotetawɔ oyadi kaanga onto nyɔkɔndɔlɛ kiambokambo tshɛ yendana la wɔ.’” Kɛnɛ kakasale anto l’ɔkɔngɔ wa mpokamɛ sawo dia Pɔɔlɔ aki diambo efula. Bible mbutaka ɔnɛ: “Anto wakaasɛngasɛnga dia vɔ ndjowatɛ akambo asɔ nto lo Sabato kayela. Ɔnkɔnɛ, l’ɔkɔngɔ w’anto wakasangana lo shinangɔnga mpandjɔ, ase Juda efula ndo ase wedja wakakome ambetawudi wakayele Pɔɔlɔ la Barnabasɛ.”​​—Ets. 13:38-43.

“Tambokadimɔ otsha le ase Wedja” (Etsha 13:44-52)

15. Kakɔna kakatombe lo Sabato kakayele l’ɔkɔngɔ wa Pɔɔlɔ mbisha sawo?

15 Lo Sabato kakayele, “suke l’osomba w’otondo” wakasangana dia mpokamɛ Pɔɔlɔ. Kɛsɔ kɔngɛnyangɛnya ase Juda amɔtshi, ko vɔ “wakatatɛ mɔnyɔla kɛnɛ kakataka Pɔɔlɔ.” Pɔɔlɔ la Barnabasɛ wakawatɛ la dihonga tshɛ ɔnɛ: “Aki ohomba dia ɔtɛkɛta wa Nzambi sambishama ntondo le nyu. Koko lam’ele nyu hanyetawɔ ɔtɛkɛta akɔ ndo nyambɛnya dia hanyosungana nkondja lɔsɛnɔ la pondjo, nyolonge, sho tambokadimɔ otsha le ase wedja. Nɛ dia Jehowa akatodjangɛ lo mbuta ate: ‘Dimi lakakɔsɔnɛ oko osase wa wedja dia wɛ monga panda polo lo tokoma ta nkɛtɛ.’”​​—Ets. 13:44-47; Isa. 49:6.

“Wakatshutshuya anto dia mpɛnyahɛnya Pɔɔlɔ la Barnabasɛ . . .  Ambeki wakatetemala ndola l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la nyuma k’ekila.”​—Etsha 13:50-52

16. Kakɔna kakasale ase Juda lo kɛnɛ kendana la ɛtɛkɛta wa wolo wa waa misiɔnɛrɛ, ndo kakɔna kakasale Pɔɔlɔ la Barnabasɛ la ntondo k’ɔlɔshamelo ɔsɔ?

16 Ase Wedja wakahokamɛka wakangɛnangɛna, ndo “wanɛ tshɛ waki suke dia mbetawɔ akambo wa mɛtɛ wakonya lo lɔsɛnɔ la pondjo wakakome ambetawudi.” (Ets. 13:48) Kombeta edja, ɔtɛkɛta wa Jehowa wakadiangana lo wodja w’otondo. Koko kɛnɛ kakasale ase Juda kakatshikitana la kɛnɛ kakasale anto akina. Waa misiɔnɛrɛ wakawatɛ ɔnɛ ɔtɛkɛta wa Nzambi wakaye lewɔ ntondo. Koko lam’ele vɔ wakatone Mɛsiya, vɔ wayanyema oma le Nzambi. Ase Juda wakatɔmbɔsha wamato wa lokumu wakokaka Nzambi wɔma ndo ɛnɛnɛ wa l’osomba, ko vɔ “[wakah]ɛnyahɛnya Pɔɔlɔ la Barnabasɛ ndo wakawatshanya oma lo nkɛtɛ yawɔ.” Kakɔna kakasale Pɔɔlɔ la Barnabasɛ? Vɔ “wakahomɛ ditshu dia l’ekolo awɔ ko wakatshu l’Ikɔniyo.” Onde laasɔ mbakakomɛ awui w’Akristo l’Atiyɔka wa la Pisidiya? Aha ngasɔ! Ambeki wakatshikala lɛkɔ “wakatetemala ndola l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la nyuma k’ekila.”​​—Ets. 13:50-52.

17-19. Lo toho takɔna takokaso mbokoya ɛnyɛlɔ ka dimɛna ka Pɔɔlɔ la Barnabasɛ, ndo lande na kele nsala ngasɔ ayotosha ɔngɛnɔngɛnɔ?

17 Kɛnɛ kakasale apami wa kɔlamelo asɔ la ntondo k’ɔlɔshamelo toshaka wetshelo w’ohomba efula. Hatototshika nsambisha oyadi anto wa lokumu wa l’andja ɔnɛ wambotoshimba di’aha sho nsambisha. Teye nto dia lam’akawɛnyi di’ase Atiyɔka wambotona losango lawɔ, Pɔɔlɔ nde la Barnabasɛ “wakahomɛ ditshu dia l’ekolo awɔ,” djembetelo yɛnya aha nkɛlɛ koko ɔnɛ wambanguna onongo. Waa misiɔnɛrɛ ɛsɔ wakashihodia di’aha vɔ mbakahombe nshikikɛ kɛnɛ kayosala anto la losango lawɔ. Kɛnɛ kakawakoke nsala ele nshikikɛ dia wayotetemala nsambisha kana bu. Ndo vɔ wakatotetemala nsambisha lam’akawonɔ l’Ikɔniyo!

18 Ko kayotota di’ambeki wakatshikala l’Atiyɔka? Vɔ waki l’ɛtshi ka nkɛtɛ kele anto waki la wendjudi. Koko ɔngɛnɔngɛnɔ awɔ konemanɛka l’anto mbetawɔ akambo wa mɛtɛ. Yeso akate ate: “Ɔngɛnɔngɛnɔ le wanɛ woka ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo wawokitanyiya!” (Luka 11:28) Kɛsɔ mbakayashikikɛ ambeki waki l’Atiyɔka wa la Pisidiya dia nsala.

19 L’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ la Barnabasɛ, katohɔke di’ɔkɛndɛ aso ekɔ wa nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ. Ampokami aso mbahomba mbɔsa yɛdikɔ ya mbetawɔ kana ntona losango laso. Naka wanɛ wasambishaso hawetawɔ losango laso, tokondja wetshelo oma le ambeki wa lo ntambe ka ntondo. Naka sho nanga akambo wa mɛtɛ ndo mbetawɔ nɔmbwama la nyuma k’ekila, kete ndo sho koka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ kaanga la ntondo k’ɔlɔshamelo.​​—Ngal. 5:18, 22.

a Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Barnabasɛ​—‘Ɔna Esambelo.’

b L’etena kɛsɔ, tshumanelo diakatanemaka polo l’Atiyɔka wa la Suriya, lo kilɔmɛtrɛ oko 550 lo nɔrdɛ ka Jɛrusalɛma.

c Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Minda lɔkɛndɔ l’otadimbo.”

d Lo ntambe ka ntondo, masuwa wakakokaka nsala kilɔmɛtrɛ oko 150 lo lushi naka ndooko mpɛpɛ. Lo tena dionga mpɛpɛ ya wolo, lɔkɛndɔ la ngasɔ lakɔsaka nshi efula.

e Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Lo toshinangɔnga t’ase Juda.”

f Kupiro aki l’ɛlɔmbwɛlɔ k’ase sena wa la Rɔmɔ. Ɔnɛ lakalɔmbɔlaka disɛnga sɔ aki nguvɛrnɛrɛ ka prɔvɛnsɛ laki la titrɛ ka prɔnkɔsilɛ.

g Ntatɛ lanɛ, Saolo ambotatɛ mbelamɛ Pɔɔlɔ. Anto amɔtshi mbutaka dia nde akɔshi lokombo l’ose Rɔmɔ lɔsɔ l’ɔtɛ wa Sɛrɛngiyo Paolosɛ. Koko, woho wakandatetemala nama lokombo lɔsɔ kaanga l’ɔkɔngɔ wa mimɔ oma la Kupiro konyaka dia mbisha elembetshielo ekina w’ɔnɛ: Pɔɔlɔ, “ɔpɔstɔlɔ w’ase wedja,” akɔshi yɛdikɔ dia ntatɛ nkamba la lokombo lande l’ose Rɔmɔ oma l’etena kɛsɔ. Ondo nde akakambe nto la lokombo Pɔɔlɔ lam’ele woho wakatɛkɛtamaka lokombo lande la lo Hɛbɛru Saolo l’ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ, akafɔnaka la tshɛkɛta mɔtshi ya lo Grɛkɛ yaki la kitshimudi ya kɔlɔ.​​—Rɔmɔ 11:13.

h Pɔɔlɔ akayofundɛka ase Ngalatiya mukanda ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ. Lo mukanda akɔ, Pɔɔlɔ akafunde ate: “Hemɔ kaki la mi lo demba kakambisha diaaso dia ntondo dia nyewoya lokumu l’ɔlɔlɔ.”​—Ngal. 4:13.