Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ mɛtɛ, kaanga mbele ndooko efundelo wa Bible wa l’anya w’oma l’etatelo wa Hɛbɛru, w’Afundelo wa Arameyɛ a kana w’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ wele polo nshi yaso nyɛ. Ko laasɔ, ngande wakokaso monga l’eshikikelo ɔnɛ awui wele lo Bible kele la so ɛlɔ kɛnɛ wekɔ mɛtɛ la lokanyi laamɛ la efundelo w’oma l’etatelo wakasambiyama?

Lo kɛnɛ kendana la Afundelo wa lo Hɛbɛru, etenyi k’okadimwelo tanemaka lo mbekelo kɛmɔtshi k’edjedja kakashikikɛma oma le Nzambi, ɔnɛ lakate dia efundelo akɔ pombaka sangɔma. b Ɛnyɛlɔ, Jehowa akadjangɛ nkumi ya dikanga ya l’Isariyɛlɛ dia vɔ nsangola kɔpi yawɔ hita ya Ɛlɛmbɛ wakafundama. (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 17:18) Ndo nto, Nzambi akasha ase Lɛwi ɔkɛndɛ wa nkokɛ Ɛlɛmbɛ ndo mbaetshaka anto. (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 31:26; Nɛhɛmiya 8:7) L’ɔkɔngɔ w’ase Juda tɔlama lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, elui w’asangodi kana afundji (Sɔfɛrimɛ) wakafulanɛ. (Ɛzɛra 7:6, nɔtɛ) L’edjedja ka wonya, afundji asɔ wakasangola kɔpi efula y’abuku 39 w’Afundelo wa lo Hɛbɛru.

L’edja k’ɛnɔnyi nkama, afundji wakasangola abuku asɔ la yambalo tshɛ. Lo Moyen Âge, olui w’afundji w’ase Juda wakeyamaka oko waa Masɔrɛtɛ wakayasha lo mbekelo kɛsɔ. Kɔdɛksɛ Leningrad mbele efundelo wa l’anya woleki edja waki l’awui tshɛ wa waa Masɔrɛtɛ, vɔ waki oma ko 1008/1009 T.D. Koko, l’atei atei wa ntambe ka 20, efundelo wa Bible wa l’anya oko 220 kana bɛtshi di’efundelo  diakashɔma l’atei wa Wɛɔmbɔ wa lo Ndjale Kambovɔ. Efundelo wa Bible wa l’anya ɛsɔ wakaviya ndekana ɛnɔnyi kinunu oleki Kɔdɛksɛ Leningrad. Wɛdikelo wa Wɛɔmbɔ wa lo Ndjale Kambovɔ la Kɔdɛksɛ Leningrad shikikɛka dui di’ohomba nɛ: Kaanga mbele Wɛɔmbɔ wa lo Ndjale Kambovɔ wekɔ la weho wa tɔtɛkɛta totshikitanyi, tɔtɛkɛta totshikitanyi tɔsɔ hatotshikitanya losango.

Ko kayotota lo kɛnɛ kendana la abuku 27 w’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ? Abuku asɔ wakafundama ntondo oma le apɔstɔlɔ amɔtshi waki Yeso Kristo ndo oma le ambeki akina wa ntondo. Etena kakawayele mbekelo y’afundji w’ase Juda, Akristo wa lo ntambe ka ntondo wakasangola kɔpi y’abuku asɔ. (Kɔlɔsayi 4:16) Kaanga mbakahembaka owandji w’ase Rɔmɔ wakawelɛka Dioclétien ndo anto akina dia ndanya ekanda tshɛ w’Akristo wa lo ntambe ka ntondo, nunu dia bɛtshi di’efundelo ndo efundelo wa l’anya wakakokamɛ polo lo nshi yaso nyɛ.

Efundelo w’Akristo wakakadimɔma ndo l’ɛtɛkɛta ekina. Arménien, copte, éthiopique, géorgien, Latino ndo syriaque, wekɔ l’atei w’ɛtɛkɛta w’edjedja wele Bible kakakadimɔma lɔkɔ ntondo.

Aha kɔpi tshɛ ya efundelo wa Bible wa l’anya w’edjedja mbakafundama woho waamɛ. Ko ngande wakokaso mbeya ɔnɛ efundelo wa l’etatelo kapanda mbele amɛna?

Sho koka mbɛdika dui sɔ la ɛnyɛlɔ k’ombetsha ɔmɔtshi wambɔlɔmba ambeki 100 dia nsangola tshapita ya dibuku dimɔtshi. Kaanga naka tshapita yele l’efundelo wa ntondo koyoshishɔka, wɛdikelo wa kɔpi yakɔ 100 wayɛnya efundelo w’amɛna. Kaanga mbakoka ombeki l’ombeki nsala wandja amɔtshi, kɛsɔ hɛnya dia ambeki tshɛ wayosala wandja akɔ waamɛ. Woho akɔ waamɛ mbele, etena kɛdika waa nomb’ewo nunu dia bɛtshi di’efundelo ndo kɔpi y’abuku wa Bible w’edjedja wele la wɔ, vɔ koka mbishola wandja wakasale asangodi ndo nshikikɛ ɔnɛ nganɛ mbakafundama awui ntondo.

Ngande wakokaso monga l’eshikikelo ɔnɛ tokanyi taki lo efundelo wa Bible wa ntondo takakome le so aha la tɔ tshikitanyema? Lo kɛnɛ kendana la awui wa lo Afundelo wa lo Hɛbɛru, nomb’ewo William H. Green akate ate: “Sho koka mbuta aha la wɔma wa ndjakesa ɔnɛ ndooko olimu okina waki lo nshi y’edjedja wakakome le so lo yoho ya mɛtɛ ngasɔ.” Lo kɛnɛ kendana la Afundelo w’Akristo  wa lo Grɛkɛ kana welɛ anto amɔtshi ɔnɛ Daka di’Oyoyo, nomb’ewo k’awui wa lo Bible F.F. Bruce akafunde ate: “Tolembetelo tendana la mɛtɛ ka efundelo wa Daka di’Oyoyo tekɔ weke ndeka tolembetelo t’efundelo efula t’afundji w’edjedja, mɛtɛ kele ndooko onto lakoka kimvɔ tshɔdia.” Nde akate nto ɔnɛ: “Otondongaka Daka di’Oyoyo diekɔ osanga w’efundelo wa lo andja ɔnɛ, tshike mɛtɛ kadiɔ kotodjama taamu.”

Efundelo wa lo Hɛbɛru: Ekadimwelo k’andja w’oyoyo k’Afundelo wa lo Hɛbɛru (1953-1960) kakake etshina lo Biblia Hebraica kakafundama oma le Rudolf Kittel. Oma ko etena kɛsɔ, dikadimwelo di’Afundelo wa lo Hɛbɛru diaki l’etshikitanu w’eyoyo, ɛnyɛlɔ Biblia Hebraica Stuttgartensia ndo Biblia Hebraica Quinta, diakayonga ndo l’awui w’oma lo eyangelo weke kasalema lo Wɛɔmbɔ wa lo Ndjale Kambovɔ ndo w’oma l’efundelo ekina wa l’anya w’edjedja. Elimu ɛsɔ wakakimanyiya dia ntondja Kɔdɛksɛ Leningrad kele la nɔtɛ l’atei w’efundelo yaki l’ɛtɛkɛta w’oma l’ahole akina, mbidja ndo w’oma lo Pantatɛkɛ k’ase Samariya, w’oma lo Wɛɔmbɔ wa lo Ndjale Kambovɔ, w’oma lo Grɛkɛ ka La Septante, w’oma lo targoums ka lo Arameyɛ, Latino Vulgate, ndo syriaque Peshitta. Takoke sso lo Biblia Hebraica Stuttgartensia ndo lo Biblia Hebraica Quinta dia ntondja Bible kɛnɛ ka Ekadimwelo k’andja w’oyoyo.

Efundelo wa lo Grɛkɛ: L’ɔkɔngɔ wa ntambe ka 19, nomb’ewo B. F. Westcott ndo F.J.A. Hort wakɛdika efundelo wa l’anya wa Bible wakikɔ ndo bɛtshi di’efundelo etena kakawalɔngɔsɔlaka efundelo wa lo Grɛkɛ wɛnɛ wakawokaka dia vɔ mbaleka ntondja lokanyi la lo efundelo wa ntondo. L’atei atei wa ntambe ka 20, Kɔmite k’Okadimwelo wa Bible k’andja w’oyoyo akakambe l’efundelo ɛsɔ dia nkadimola ekadimwelo kawɔ. Wakakambe ndo la papirusɛ y’edjedja yafɔnyawɔ dia yekɔ ya lo ntambe ka 2 ndo ka 3 T.D. Ntatɛ oma k’etena kɛsɔ, papirusɛ efula yakayonga. Laadiko dia laasɔ, efundelo wakaleke nkamba la wɔ, ɛnyɛlɔ wɛnɛ wakafunde Nestle, Aland ndo Osanga w’Atshunda wa Bible wa l’andja w’otondo wekɔ la eyangelo weke kasalema. Awui amɔtshi wakawashola lo eyangelo ɛsɔ wakadjama lo ekadimwelo kɛnɛ.

Lo nsɛdingola dimɛna efundelo wakataleke nkamba la wɔ ɛsɔ, amboyɛnama dia avɛsa amɔtshi wa lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ watanema lo dikadimwelo di’edjedja, ɛnyɛlɔ King James Version, wekɔ mɛtɛ etenyi k’Afundelo kaki kosambiyama kakayokotshaka asangodi. Koko, lam’ele okahanyelo w’avɛsa wetawɔma mbala efula lo okadimwelo wa Bible wakashile shikikɛma lo ntambe ka 16, wonyelo w’avɛsa asɔ salaka dia ahole wa hwe tshikala lam’asa avɛsa lo Bible efula. Avɛsa akɔ vɔanɛ: Mateo 17:21; 18:11; 23:14; Makɔ 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Joani 5:4; Etsha 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; ndo Rɔmɔ 16:24.  Lo ekadimwelo kɛnɛ, takadje nɔtɛ lo ahole tshɛ wakanyɛma avɛsa akɔ.

Lo kɛnɛ kendana la ndjihelo k’otale ka Makɔ 16 (divɛsa 9-20), ndjihelo ka mondo ka Makɔ 16, ndo ɛtɛkɛta watanema lo Joani 7:53–8:11, ambɛnama mɛtɛ dia ndooko divɛsa ɔtɔi lo avɛsa asɔ tshɛ diatanema lo efundelo wa ntondo wa l’anya. Diakɔ diele, avɛsa wa lokotsha asɔ hawotanema lo ekadimwelo kɛnɛ. c

Takayotshikitanya tɔtɛkɛta tɔmɔtshi dia mbidja kɛnɛ ketawɔ waa nomb’ewo ɔnɛ tɔ mbaleka nkɛnɛmɔla lokanyi la mɛtɛ la efundelo w’etatelo. Ɛnyɛlɔ, lo ndjela efundelo ɛmɔtshi wa l’anya, Mateo 7:13 mbutaka ɔnɛ: “Nyɔtɔ lo soko dia tshitshɛ, nɛ dia soko dia woke ndo di’enanɔnanɔ ekɔ mboka katɔla lo elanyelo.” Lo dikadimwelo dia ntondo dia Bible—Ekadimwelo k’andja w’oyoyo, (lo Angɛlɛ) etelo k’ɔnɛ “nɛ dia soko,” komongaka. Koko, ɔsɛdingwelo wa efundelo wa l’anya ambotokonya dia nshikikɛ dia etelo k’ɔnɛ “nɛ dia soko” kakatanemaka lo efundelo wa ntondo. Diakɔ diele takakidje lo ekadimwelo kɛnɛ. Awui wa ngasɔ wamboyɔlɔngɔswama wekɔ kambe. Koko, etshikitanu ɛsɔ wekɔ wa totshitshɛ ndo ndooko ɔmɔtshi l’atei awɔ watshikitanya losango l’oshika la l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi.