A B D E Ɛ F G H I J K L M N O Ɔ P R S T U V W Y Z

A

• Aamɛɛ.

  “Ayale ɔsɔku,” kana “lo mɛtɛ.” Tshɛkɛta shɔ ndja oma lo tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru ʼa·manʹ, yalembetshiya “monga la kɔlamelo, kana onto la mbɛkɛ otema.” “Aamɛɛ” akatamaka dia mbetawɔ dɔkɔlɔkɔ, dɔmbɛlɔ, kana etelo kɛmɔtshi. Lo Ɛnyɛlɔ, wakakambe la yɔ oko titrɛ lo dikambo dia Yeso.—Eoh 27:26; 1Ɛk 16:36; Ɛny 3:14.

• Abi.

  L’ɔkɔngɔ wa lɔhɔmbɔ la la Babilɔna, ɔsɔ mbaki lokombo la ngɔndɔ ka 5 lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo lokombo la ngɔndɔ ka 11 lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ k’esambele polo l’atei atei wa Ngɔndɔ k’enanɛi. Hawodimudi lokombo la ngɔndɔ kɛsɔ lo Bible; tɔ mbelamɛka tsho ɔnɛ “ngɔndɔ ka tanu.” (Wal 33:38; Ɛzr 7:9)—Enda Ap. B15.

• Abiba.

  Lokombo la ntondotondo la ngɔndɔ ka ntondo ka lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo lokombo la ngɔndɔ k’esambele lo alamanaka w’ase andja. Tɔ nembetshiyaka “Washa w’ɛlɛsɛlɛsɛ (wa ntɔngɔ)” ndo tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka sato polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka nɛi. L’ɔkɔngɔ w’okalwelo w’ase Juda oma la Babilɔna, tɔ kakayelamɛka ɔnɛ Nisana. (Eoh 16:1)—Enda Ap. B15.

• Adara.

  L’ɔkɔngɔ wa lɔhɔmbɔ la la Babilɔna, ɔsɔ mbaki lokombo la ngɔndɔ ka 12 lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo lokombo la ngɔndɔ ka 6 lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka hende polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka sato. (Ɛst 3:7)—Enda Ap. B15..

• Afarisɛ.

  Yaato y’ɔtɛmwɛlɔ y’ase Juda yakeyamaka efula lo ntambe ka ntondo T.D. Vɔ komonga lo dioho di’ɛlɔmbɛdi, koko vɔ wakayelaka Ɛlɛmbɛ nna lo nna lo tokambokambo ta totshitshɛ, ndo vɔ wakayosala dia mbekelo y’ashidi mbɔsama la nɛmɔ diaamɛ la Ɛlɛmbɛ. (Mat 23:23) Vɔ wakatonaka shɛngiya tshɛ y’oma lo mbekelo y’ase Ngirika ndo oko wakaweyaka dimɛna Ɛlɛmbɛ la mbekelo y’ashidi, vɔ waki la lowandji l’efula laadiko di’anto. (Mat 23:2-6) Amɔtshi l’atei awɔ waki ase Tominadi ta laadiko t’ase Juda. Mbala efula vɔ wakadjanaka la Yeso taamu lo kɛnɛ kendana la osalelo wa Sabato, la mbekelo y’ashidi ndo lo monga kaamɛ la atshi wa pɛkato ndo afutshanyi w’elambo. Amɔtshi wakayokoma Akristo, ɛnyɛlɔ Saolo ka la Taraso.—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Ets 26:5.

• Afundelo.

  Efundelo w’ekila w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Etelo kɛnɛ tanemaka paka lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Afundji.

  Asangodi w’Afundelo wa lo Hɛbɛru. Etena kakaye Yeso la nkɛtɛ, ɔsɔ aki olui w’apami wakeke Ɛlɛmbɛ. Vɔ wakalɔshanaka la Yeso.—Ɛzr 7:6, nɔtɛ; Mak 12:38, 39; 14:1.

• Aha la wodoya.

  Mendanaka la mapa wasalema aha la wodoya.—Eoh 16:3; Mak 14:12; 1Kɔ 5:8.

• Ahindo; Akambo wa diambo.

  Akambo kana awui woleki welo tshɛ weya anto ndo wɔsama oko oma lo wolo woleki w’anto. Lo Bible, vɔ nkamba la tɔtɛkɛta tokina tele oko “tolembetelo,” “akambo wɛnya kɛnɛ kayosalema lo nshi yayaye,” “akambo wa mamba.”—Eto 4:21; Ets 4:22; Hɛb 2:4.

• Akata w’ɛndjɔ.

  Woho ɔmɔtshi w’akata wafumbɔ lo leemba. Lo ndjela Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, vɔ wakɔsamaka oko pudipudi dia ndɛma. Nyemba yawɔ yafumbɔ ndo yalanya ɛngɔ tshɛ lo mboka, akɔsamaka oko mpokoso.—Eto 10:14; Mat 3:4.

• Akaya.

  L’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, ekɔ ɛtshi ka nkɛtɛ ka prɔvɛnsɛ ka Rɔmɔ ka lo sidɛ ka Ngirika kele kapitalɛ katɔ la Kɔrɛtɔ. Akaya mbɔsaka ɛtshi k’otondo ka pélonnèse polo l’atei atei wa dihonda dia Ngirika. (Ets 18:12)—Enda App. B13.

• Akɛruba.

  Andjelo wa lo dihole dia laadiko wele la ɛkɛndɛ wa laande. Vɔ tshikitana la  asarafu.—Eta 3:24; Eto 25:20; Isa 37:16; Hɛb 9:5.

• Alabatrɛ.

  Lokombo la tɔlɔndɔ ta malashi tatotshitshɛ takasalema ntondo la dive diakatanema suke la Alabastrɔ, l’Edjibito. Mbala tshɛ wakawasalaka la enyɔ wa totshitshɛ wakawakokaka mbifɛ diaha malashi w’oshinga wolo ɔsɔ nsela. Dive diakɔ diakayeyama nto lo lokombo lakɔ laamɛ.—Mak 14:3.

• Alami wa nkumekanga k’ase Rɔmɔ.

  Olui w’asɔlayi w’ase Rɔmɔ wakawakitsha dia namaka nkumekanga k’ase Rɔmɔ. Alami wakayonga la wolo efula lo awui wa pɔlitikɛ lo nsukɛ kana mbahola nkumekanga oma lo lowandji.—Flp 1:13.

• Alamɔtɛ.

  Ekɔ tshɛkɛta ya lo mishiki yalembetshiya “emuma; esekaseka,” ondo lo ntɛkɛta dikambo dia wendjo w’amɛna w’awui w’esekaseka. Ondo wakakambaka la yɔ dia mɛnya dia mishiki wembama kana ehomɔ ka mishiki pombaka pomama lo yoho ya dimɛna efula.—1Ɛk 15:20; Os 46:Efu.

• Alfa la Omega.

  Nkombo ya dɛta dia ntondo la di’ekomelo lo alfabɛtɛ wa lo Grɛkɛ; vɔ nkamba la yɔ kaamɛ mbala shato lo Ɛnyɛlɔ oko titrɛ dikambo dia Nzambi. Lo ahole asɔ, etelo kɛsɔ kekɔ la kitshimudi yaamɛ la “la ntondo ndo la ndjihelo” ndo “etatelo la ekomelo.”—Ɛny 1:8; 21:6; 22:13.

• Ambeyi wa filozofi w’aseka Epikura.

  Ambeki waki Epikura, ombeyi wa filozofi w’ose Ngirika (341-270 N.T.D.). Filozofi kawɔ kakahikama lo kanyi y’ɔnɛ ɔngɛnɔngɛnɔ w’onto mbele oyango woleki lo lɔsɛnɔ.—Ets 17:18.

• Ambeyi wa filozofi w’aseka Stɔa.

  Kalasa k’ambeyi wa filozofi k’ase Grɛkɛ waketawɔka dia ɔngɛnɔngɛnɔ kɛdikɛdi nsɛna lo ndjela dikoka diele la onto dia nkana yimba ndo etongelo. Le wɔ, onto mɛtɛ lele la lomba hadje yimba lo paa kana l’ɔngɛnɔngɛnɔ.—Ets 17:18

• Ana w’apami w’Arɔna.

  Ana waki Arɔna w’okana waki Lɛwi, ɔnɛ lakasɔnama oko ɔlɔmbɛdi a laadiko wa ntondo lo ndjela Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ. Ana w’apami w’Arɔna mbakasalaka tumu yendana l’olimu w’ɔlɔmbɛdi lo tabɛrnaklɛ ndo lo tɛmpɛlɔ.—1Ɛk 23:28.

• Andjelo.

  Ndja oma lo tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru mal·ʼakhʹ ndo lo Grɛkɛ agʹge·los. Tɔtɛkɛta takɔ tohende nembetshiyaka “dikɛndji,” koko tɔ kadimɔmaka ɔnɛ “ondjelo” etena katɛkɛtawɔ di’akɛndji wa lo nyuma. (Eta 16:7; 32:3; Jak 2:25; Ɛny 22:8) Andjelo wekɔ ditongami dia lo nyuma diele la wolo efula, vɔ wakatongama oma le Nzambi edja efula la ntondo ka nde ndjotonga anto. Vɔ mbelamɛka nto lo Bible ɔnɛ “nunu akumi akumi di’ekilami,” “ana wa Nzambi,” “tɔɔtɔ ta pindju.” (Eoh 33:2; Jɔb 1:6; 38:7) Vɔ kotongama la dikoka dia mbota andjelo akina, koko vɔ wakatongama ondjelo l’ondjelo lo onto ndamɛ. Lofulo lawɔ ndekana miliyɔ lokama. (Dan 7:10) Bible mɛnyaka dia vɔ wekɔ la nkombo yawɔ hita ndo wekɔ la waonga wotshikitanyi, koko l’okitshakitsha tshɛ vɔ tonaka tɛmɔma ndo kaanga amɔtshi l’atei awɔ mbewɔka mbuta nkombo yawɔ. (Eta 32:29; Luk 1:26; Ɛny 22:8, 9) Vɔ wekɔ lo ɛnɔngɔ wotshikitanyi ndo wekɔ l’ɛkɛndɛ wotshikitanyi, ɛnyɛlɔ nkamba la ntondo ka kiti ka lowandji ka Jehowa, mbewoya nsango yande, mbekɛ lonya dia nkimanyiya ekambi wa Jehowa wa la nkɛtɛ, mbela dombwelo diaki Nzambi ndo nsukɛ olimu w’esambishelo ka lokumu l’ɔlɔlɔ. (2Ku 19:35; Osa 34:7; Luk 1:30, 31; Ɛny 5:11; 14:6) Lo nshi yayaye, vɔ wayosukɛ Yeso dia ndɔsha ta di’Aramangɛdɔna.—Ɛny 19:14, 15.

• Anima.

  Tshɛkɛta yoye oma lo tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru neʹphesh ndo oma lo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ psy·kheʹ. Naka sho nsɛdingola woho wakambema tɔtɛkɛta tɔnɛ lo Bible, kete mɛnamaka dia tɔ mendanaka ntondotondo la 1) anto, 2) nyama, kana 3) lɔsɛnɔ lele la onto kana la nyama. (Eta 1:20; 2:7; Wal 31:28; 1Pe 3:20; ndo lo nɔtɛ) Otshikitanyi la woho wakamba ɛtɛmwɛlɔ efula la tshɛkɛta “anima,” Bible mɛnyaka dia oyadi neʹphesh kana psy·kheʹ, lo dikambo dia ditongami dia la nkɛtɛ, yɔ mendanaka la kɛnɛ kele la demba, kanandema, kɛnama ndo kavɔ. Lo ekadimwelo kɛnɛ, tɔtɛkɛta tɔsɔ ta lo ɛtɛkɛta wakafundama Bible ntondo takakadimɔma mbala efula lo ndjela tokitshimudi tatɔ lo dihole tshɛ diatanematɔ, lo nkamba la tɔtɛkɛta tele oko “lɔsɛnɔ,” “etongami,” “onto,” “tshondo  y’onto” kana tsho oko okitɔ wa lokombo (ɛnyɛlɔ “dimi” lo dikambo dia “anima ami”). Lo ahole efula nɔtɛ ya l’ɛse ka dikatshi kadimolaka ɔnɛ “anima.” Etena kakambawɔ la tshɛkɛta “anima,” oyadi lo avɛsa wa lo Bible kana lo nɔtɛ ya l’ɛse ka dikatshi, pombaka mboyoka lo ndjela elembetshielo woshami la diko engo. Lo kɛnɛ kendana la nsala dui dimɔtshi l’anima tshɛ, kɛsɔ nembetshiyaka disala la tshondo tshɛ, la otema ɔtɔi, kana la lɔsɛnɔ laso tshɛ. (Eoh 6:5; Mat 22:37) Lo ahole amɔtshi, vɔ koka nkamba la tɔtɛkɛta tɔsɔ t’oma l’ɛtɛkɛta wa ntondo wakafundama Bible dia nembetshiya nsaki kana mposa kele la etongami kele la lɔsɛnɔ. Tɔ koka nembetshiya nto onto lambovɔ kana odo.—Wal 6:6; Tok 23:2; Isa 56:11; Han 2:13.

• Apɔstazi.

  Tshɛkɛta nyɛ ya lo Grɛkɛ (a·po·sta·siʹa) ndja oma lo vɛrbɛ yalembetshiya tshɛkɛta lo tshɛkɛta ɔnɛ “nkakitɔna etale la.” Lokombo lɔsɔ mbelaka kanyi ya “ntɔlɔkɔ, ntona, kana ntɔmbɔkɔ.” Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, vɔ kambaka ntondotondo la “apɔstazi” lo kɛnɛ kendana la wanɛ wamɔ oma l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ.—Tok 11:9; Ets 21:21; 2Tɛ 2:3.

• Arama; Ase Arama.

  Tokanula taki Arama ɔnaki Shɛmɛ wanɛ wakalekaka mbidjasɛ lo lɛkɛ la akona wa Lɛbanɔna latenyanya otsha lo Mezɔpɔtamiya ndo oma lo akona wa Taurusɛ lo lɛkɛ la nɔrdɛ ka Damasɛkɛ polo la wedi lo sidɛ. Ɛtshi ka nkɛtɛ kɛnɛ kelamɛ ɔnɛ Arama lo Hɛbɛru, kakayelamɛka l’ɔkɔngɔ diko ɔnɛ Suriya, ndo wanɛ wakadjasɛka lɛkɔ wakawaelɛka ɔnɛ ase Suriya.—Eta 25:20; Eoh 26:5; Hɔs 12:12.

• Aramangɛdɔna.

  Oma lo tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru Har Meghid·dohnʹ, yalembetshiya “Dikona dia Mengido.” Tshɛkɛta shɔ kakatanyema la “ta dia lushi la woke la Nzambi Kanga-Wolo-Tshɛ,” ta diele “nkumi ya dikanga ya lo nkɛtɛ k’otondo” wayosangana dia ndɔ la Jehowa. (Ɛny 16:14, 16; 19:11-21)—Enda MFƆNU KA WOKE.

• Arameyɛ.

  Ɔtɛkɛta wa Semitɛ wafɔna la Hɛbɛru, woye oma lo ɛtɛkɛta w’ase Arabiya, vɔ tshɛ wekɔ la alfabɛtɛ akɔ waamɛ. Vɔ wakatɛkɛtamaka ntondo oma le ase Arama, koko l’ɔkɔngɔ diko vɔ wakayonga ɔtɛkɛta wakatɛkɛtamaka lo wedja efula dikambo di’awui w’okanda ndo lo tita nsango lo diolelo di’ase Asuriya ndo di’ase Babilɔna. Vɔ waki nto ɔtɛkɛta wakakambaka la aseka lɛɛta lo diolelo di’ase Pɛrɛsiya. (Ɛzr 4:7) Tenyi dia dibuku dia Ɛzɛra, Jɛrɛmiya ndo Danyɛlɛ diakafundama lo Arameyɛ.—Ɛzr 4:8–6:18; 7:12-26; Jɛr 10:11; Dan 2:4b–7:28.

• Areopango.

  Dikona di’otale dia l’Atɛna diele lo nɔrdɛ owɛstɛ ka Akrɔpɔlɛ. Ɔsɔ aki nto lokombo la tominadi ta laadiko takasanganaka lɛkɔ. Ambeyi wa filozofi w’aseka Epikura ndo w’aseka Stɔa wakatɔlɛ Pɔɔlɔ l’Areopango dia nde tolembetshiya dietawɔ diande.—Ets 17:19.

• Arkandjelo.

  Kitshimudi ate “owandji w’andjelo.” Tshenyi ya ntondo “ark” nembetshiyaka “owandji” kana “ɔnɛ loleki.” Kitshimudi shɔ mbɔtɔnɛka la woho wele Bible kambaka la “arkandjelo” paka l’ɔtɔi, kɛsɔ mɛnyaka dia ekɔ paka arkandjelo ɔtɔi oto. Bible tɛkɛtaka dia lokombo laki arkandjelo, lo mɛnya dia nde kele Mikayɛlɛ.—Dan 12:1; Jud 9; Ɛny 12:7.

• Asadukɛ.

  Yaato y’ɔtɛmwɛlɔ y’ase Juda ya lokumu yakakengama la ɛlɔhɛ waki ɛngɔnyi ndo ɛlɔmbɛdi waki la lowandji la mamba lo elimu wa lo tɛmpɛlɔ. Vɔ kombetawɔka mbekelo efula ya l’onyɔ yakayelaka Afarisɛ ndo waetawɔ akina waki Afarisɛ. Vɔ kombetawɔka dia eolwelo kana andjelo wekɔ. Vɔ wakalɔshana la Yeso.—Mat 16:1; Ets 23:8.

• Asambodi.

  Lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Babilɔna, asambodi waki ewandji waki komonga asɔlayi lo adistrikɛ, wanɛ wakeyaka ɛlɛmbɛ ndo waki la yema ya lowandji tshitshɛ. Lo bɛtshi dia nkɛtɛ diakalɔmbɔlaka Rɔmɔ, asambodi waki ewandji wa lɛɛta. Ɛkɛndɛ awɔ waki, nsala diaha ofukutanu monga, menda akambo wa falanga, nsandja wanɛ wakasekolaka ɛlɛmbɛ ndo mbisha dilanya.—Dan 3:2; Ets 16:20.

• Asarafu.

  Ditongami dia lo nyuma diadinga kiti ka lowandji ka Jehowa l’olongo. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru sera·phimʹ nembetshiyaka tshɛkɛta lo tshɛkɛta ɔnɛ “wanɛ wahɛta.”—Isa 6:2, 6.

• Ase Mediya; Mediya.

  Anto wakaye oma lo dioho dia Madai, ɔna Jafɛta; vɔ wakadjasɛka  l’akona wa la Irani wakayokoma wodja wa Mediya. Ase Mediya wakete lo wedi w’ase Babilɔna dia nɛndja Asuriya. L’etena kɛsɔ, Pɛrɛsiya aki prɔvɛnsɛ kakalɔmbɔmaka oma le Mediya, koko Kurɔ akayɔtɔmbɔkɔ ndo Mediya akayosangana la Pɛrɛsiya dia nkenga diolelo dia Mediya la Pɛrɛsiya diakayɔlɛndjaka Neo-Babilɔna lo 539 N.T.D. Ase Mediya waki la Jɛrusalɛma lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D. (Dan 5:28, 31; Ets 2:9)—Enda Ap. B9.

• Ase Samariya.

  Tshɛkɛta shɔ mendanaka ntondotondo la ase Isariyɛlɛ wa lo waoho dikumi wa diolelo dia lo nɔrdɛ, koko l’ɔkɔngɔ wa Samariya nɛndjama oma le ase Asuriya lo 740 N.T.D., yɔ yakayendana ndo la angɛndangɛnda wakatɔlama lɛkɔ oma le ase Asuriya. Lo nshi ya Yeso, lo dihole dia mendana la awui wa lokoho la demba kana wa pɔlitikɛ, lokombo lɔsɔ lakendanaka la wanɛ waki lo yaato y’ɔtɛmwɛlɔ ya lo ngelo kaki suke la Shɛkɛmɛ y’edjedja ndo Samariya. Wanɛ waki lo yaato y’ɔtɛmwɛlɔ shɔ waki la waetawɔ amɔtshi wakatshikitana tshɛ lo tshɛ la wa l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda.—Jni 8:48

• Aseka Hɛrɔdɛ.

  —Enda HƐRƆDƐ; ASEKA

• Aselgeia.

  —Enda LƆKƐWƆ LA FUMBƆ NSƆNYI

• Ashitɔrɛtɛ.

  Jambizambi ya womoto y’ase Kanana ya ta ndo y’ɛtɛtɔ, wadi aki Baala.—1Sa 7:3

• Awui w’alɔka.

  Okambelo wa la wolo weyama ɔnɛ vɔ ndja oma le ɛdiɛngɛ.—2Ɛk 33:6

• Awui wa mindo wa dieyanelo.

  Oma lo Grɛkɛ por·neiʹa, etelo kakambawɔ la tɔ lʼAfundelo dia ntɛkɛta dia weho ɛmɔtshi wa dieyanelo diatona Nzambi. Mbidja ndo loseka, kinumba, dieyanelo lam’asa wanɛ wele bu wadi l’omi, lam’asa pami la pami kana womoto la womoto, ndo dieyanelo dia lam’asa onto la nyama. Vɔ kamba layɔ lo yoho ya didjidji lo Ɛnyɛlɔ lo dikambo dia numba ka l’ɔtɛmwɛlɔ kelamɛ “Babilɔna ka Woke” dia mɛnya diɔtɔnganelo diasande la emboledi wa l’andja ɔnɛ dia nkondja wolo ndo diangɔ dia l’emunyi. (Ɛny 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Ets 15:29; Nga 5:19)—Enda NUMBA

• Azazɛlɛ.

  Lokombo la lo Hɛbɛru lalembetshiya ondo “Mbudi kashishɔ.” Lo Lushi la ekombelo ka pɛkato, wakatomaka mbudi kakawasɔnaka dikambo dia Azazɛlɛ l’oswe, dia tɔ mɛmba lo yoho ya didjidji pɛkato yakasale wodja lo ɔnɔnyi wetshi.—Lɛw 16:8, 10

• Aziya.

  Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, ɔsɔ aki lokombo la prɔvɛnsɛ k’ase Rɔmɔ mbidja ndo lɛkɛ la owɛstɛ la Turquie nshi nyɛ, kaamɛ ndo asɛnga wele oko Samɔsɛ ndo Patɛmɔsɛ. Ɛfɛsɔ mbaki kapitalɛ. (Ets 20:16; Ɛny 1:4)—Enda App. B13.

B

• Baala.

  Jambizambi y’ase Kanana yakɔsamaka oko kanga olongo ndo ombishi wa mvula ndo ɛtɛtɔ. “Baala” aki nto lokombo la tozambizambi toleki l’ɛse. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yalembetshiya “Kanga; Owandji.”—1Ku 18:21; Rɔm 11:4

• Bata.

  Yɛdikɔ ya diangɔ di’ɔkɛlɛngɔ yɔtɔ ondo yɛdikɔ ya litrɛ oko 22, lo emindo wa mbaka wakawashola wakatane bɛtshi dia mbaka diele la lokombo lɔsɔ. Tɛdikɔ efula ta diangɔ dia womu ndo di’ɔkɛlɛngɔ tatɛkɛtama lo Bible kambemaka lo yoho yɔtɔnɛ la yɛdikɔ ya bata. (1Ku 7:38; Ɛzk 45:14)—Enda App. B14.

• Batisimu; Batiza.

  Vɛrbɛ yalembetshiya “dindja,” kana ntambiya l’etei k’ashi. Yeso akadjangɛ ambeki ande dia batizama. Afundelo tɛkɛtaka nto dia batismu ka Joani, batisimu ka la nyuma k’ekila, batisimu ka la dja ndo nkina.—Mat 3:11, 16; 28:19; Jni 3:23; 1Pe 3:21

• Bɛlɛzɛbubɛ.

  Lokombo lɔmɔtshi lelamɛ Satana lele owandji kana omboledi w’ɛdiɛngɛ. Ondo ɔsɔ ekɔ otshikitanu woye oma lo lokombo Baala-Zɛbubɛ, Baala kakatɛmɔlaka ase Filistiya l’Ɛkɛrɔna.—2Ku 1:3; Mat 12:24

• Bulu.

  Lokombo la ngɔndɔ k’enanɛi lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo lokombo la ngɔndɔ ka hende lo alamanaka w’ase andja. Lɔ ndja oma lo tshɛkɛta yalembetshiya “ntɔsha; ntondja” ndo tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka dikumi polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi. (1Ku 6:38)—Enda Ap. B15.

D

• Dambo dia dikɔlɔ dia Nkumadiɔndjɔ.

  Dambo dia mɛtɛ mɛtɛ diasalema la mapa  waha la wodoya ndo vinyɔ yele didjidji dia demba la dikila dia Kristo; Eohwelo ka nyɔi ka Yeso. Lam’ele ɔsɔ ekɔ dui diahomba Akristo salaka lo ndjela Afundelo, diɔ kokaka mɛtɛ mbelamɛ ɔnɛ “Eohwelo.”—1Kɔ 11:20, 23-26

• Danga.

  Tshenyi y’osongo yatokimɛka nkumekanga oko didjidji dia lowandji.—Eta 49:10; Hɛb 1:8

• Dangɔna.

  Jambizambi y’ase Filistiya. Tshɛkɛta nyɛ heyama oma lɛnɛ oyeyɔ, koko waa nombewɔ mɔtshi ndjikakatanyaka la tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru dagh (lose).—Emb 16:23; 1Sa 5:4

• Darika.

  Falanga y’ekenga ya paonyi y’ase Pɛrɛsiya yaki la wotsho wa gramɛ 8,4. (1Ɛk 29:7)—Enda Ap. B14

• Dekapɔli.

  Olui w’esomba w’ase Ngirika, wakakengama ntondo la esomba dikumi (ndja oma lo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ deʹka, yalembetshiya “dikumi,” ndo poʹlis, “osomba”). Ɔsɔ aki nto lokombo la lɛkɛ la lo ɛstɛ ka Ndjale ka Ngalileya ndo Ɔkɛdi wa Jɔrdana, lɛnɛ akatanemaka esomba efula l’atei w’esomba ɛsɔ. Vɔ mbaki atshina wa mbekelo y’ase Ngirika ndo awui w’okanda. Yeso akete l’ɛtshi ka kɛtɛ kɛsɔ, koko ndooko ɔkɔndɔ wɛnya dia nde akatshu dia tembola esomba ɛsɔ. (Mat 4:25; Mak 5:20)—Enda Ap. A7 ndo B10

• Delo.

  Ɔkɛnɛmwɛlɔ wa lɔkɔnyɔ l’ɔtɛ wa nyɔi k’onto ɔmɔtshi kana wa mpokoso kɛmɔtshi. Lo nshi yakafundamaka Bible, anto waki la mbekelo ka ndela l’edja k’etena k’otale. Laadiko dia ndela la dui dia wolo, anto wakalelaka wakalɔtaka ahɔndɔ wa laande, wakatɛka otoko l’ɛtɛ awɔ, wakatshatshaka ahɔndɔ ndo wakayakɔmɔlaka lo ntolo. Wakelɛka mbala mɔtshi andedi wa tomanamana lo etanda.—Eta 23:2; Ɛst 4:3; Ɛny 21:4

• Dɛfu dia Sɔlɔmɔna.

  Lo tɛmpɛlɔ ka lo nshi ya Yeso, ɔsɔ aki ɔsɛsɛ wakakombama la diko waki lo ɛstɛ ka sɛkɛ dia l’andja, anto efula fɔnyaka dia dɛfu sɔ diakatshikala oma lo tɛmpɛlɔ ka Sɔlɔmɔna. Yeso akakɛndakɛndaka lɛkɔ “lo nshi ya tshitshi,” ndo Akristo wa lo ntambe ka ntondo wakasanganaka lɛkɔ dia ntɛmɔla. (Jni 10:22, 23; Ets 5:12)—Enda Ap. B11

• Dɛnariyo.

  Okenga wa lofalanga l’ase Rɔmɔ laki la wotsho wa gramɛ oko 3,85 ndo laki la osato wa Kayisa lo wedi ɔmɔtshi. Ɔsɔ aki yɛdikɔ ya difuto di’ose olimu dia lushi l’otondo ndo ‘olambo w’onto l’onto’ wakalɔmbaka ase Rɔmɔ oma le ase Juda. (Mat 22:17; Luk 20:24)—Enda Ap. B14

• Diabolo.

  Ɔsɔ ekɔ lokombo laki Satana lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, lalembetshiya “Omamanyishi.” Wakasha Satana lokombo Diabolo nɛ dia nde mbele owandji, omamanyishi woleki tshɛ ndo ɔnɛ lata kashi lo dikambo dia Jehowa, ɔtɛkɛta Ande wa dimɛna ndo dia lokombo Lande l’ekila.—Mat 4:1; Jni 8:44; Ɛny 12:9

• Diamula dia vinyɔ.

  Mbala efula ɔsɔ aki afuku 2 wakawatshimaka lo dive diamɛ, dimɔtshi yema la diko, dikina yema l’ɛse, ndo vɔ 2 kakatanyema la ɔlɔnda wa tshitshɛ. Etena kakaminɔmaka elowa wa vinyɔ lo difuku dia la diko, ashi awɔ wakɔtɔka lo difuku dia l’ɛse. Tshɛkɛta nyɛ kambema lo yoho ya didjidji dia ntɛkɛta dikambo dia kilombo ka Nzambi.—Isa 5:2; Ɛny 19:15

• Diangɔ dia dimaka dja.

  Dihomɔ diakawakambaka la diɔ lo tabɛrnaklɛ ndo lo tɛmpɛlɔ, diɔ diakasalema la paonyi ndo la nkonga. Ondo dihomɔ sɔ diaki oko tɔshɔlɔ takawahembolaka ntambi ya l’atala.—2Ku 25:14

• Diangɔ dia dimbo.

  Diangɔ di’onto kana dia lo luudu, dongalonga, kana diangɔ dikina dia nɛmɔ diɔsama oko dimbo oma le atunyi wakalɛndjama.—Jas 7:21; 22:8; Hɛb 7:4

• Diangɔ dia mɛmbaka dja.

  Dihomɔ diakasalema la paonyi, la mfɛsa kana la nkonga diakawakambaka la diɔ lo tabɛrnaklɛ la lo tɛmpɛlɔ dia tshumbaka tshɔ, dia minyaka akalanga oma lo elambwelo ndo dia minyaka ntambi oma l’ekundji ka tala ka paonyi. Vɔ wakadielɛka nto ɔnɛ mpanu.—Eto 37:23; 2Ɛk 26:19; Hɛb 9:4

• Difuku diaha l’ekomelo.

  Ndja oma lo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ aʹbys·sos, kitshimudi ate “ɔhɔngɔ woleki tshɛ” kana “enanɔnanɔ, bu l’elelo.” Vɔ kambaka la yɔ lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ dia nembetshiya dihole kana eongelo ka lo shasa. Yɔ koka nembetshiya nto diombo koko hayokomɛ lo diombo.—Luk 8:31; Rɔm 10:7; Ɛny 20:3

•  Dihole dia kilombo.

  Mbala efula lɔyɛnga lele yema la diko ladɛwɔ otsha lɛkɔ lo wadelo, lele ewandji wodjashi lɔkɔ koka ntɛkɛta la anto kana mbewoya tɛdikɔ tɔmɔtshi. Ditelo di’ɔnɛ “dihole dia kilombo diaki Nzambi” la “dihole dia kilombo diaki Kristo” ekɔ didjidji dia yɛdikɔ yaki Jehowa ya nombosha anto.—Rɔm 14:10; 2Kɔ 5:10; Jni 19:13

• Dihole dia la diko.

  Dihole di’ɔtɛmwɛlɔ diaki mbala efula la shɔdi ya konakona, dikona, kana lɔyɛnga lakake onto. Kaanga mbele mbala mɔtshi wakakambaka l’ahole wa laadiko dia ntɛmɔla Nzambi, mbala efula apanganu wakakambaka l’ahole asɔ dia ntɛmɔla tozambizambi ta kashi.—Wal 33:52; 1Ku 3:2; Jɛr 19:5

• Dihole di’ekila.

  Etenyi ka ntondo ndo koleki woke ka lo tabɛrnaklɛ kana lo tɛmpɛlɔ, etenyi kakatshikitanaka l’etenyi koleki l’etei, Dihole dioleki Ekila. Lo tabɛrnaklɛ, diangɔ nɛ mbaki lo Dihole di’Ekila: Ekundji ka tala ka paonyi, elambwelo ka tshɔ ka paonyi, mɛsa wa mapa wa lɛɛnya ndo diangɔ dia paonyi; lo tɛmpɛlɔ diɔ diaki la diangɔ nɛ: Elambwelo ka paonyi, ekundji ka tala ka paonyi dikundji di’atala dikumi dia paonyi ndo mɛsa dikumi wa mapa wa lɛɛnya. (Eto 26:33; Hɛb 9:2)—Enda Ap. B5 ndo B8

• Dihole dioleki Ekila.

  Etenyi koleki l’etei ka lo tabɛrnaklɛ ndo lo tɛmpɛlɔ, lɛnɛ akalamemaka ɔshɛtɛ wa sheke; tɔ mbelamɛka nto ɔnɛ Ekila ka Ekila. Lo ndjela Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, paka ɔlɔmbɛdi a laadiko mbaketawɔmaka dia mbɔtɔ lo Dihole dioleki Ekila, ndo nde akakokaka mbɔtɔ paka Lushi la l’ɔnɔnyi la Ekombelo ka pɛkato.—Eto 26:33; Lɛw 16:2, 17; 1Ku 6:16; Hɛb 9:3

• Dihɔndɔ diadingawɔ l’ɔtɛ.

  Dihɔndɔ diadingawɔ l’ɔtɛ oko ɔlɔtɔ wa l’ɔtɛ. Ɔlɔmbɛdi a laadiko akalɔtaka dihɔndɔ diadingawɔ l’ɔtɛ dia linɛnɛ la dimɛna diaki la lokaka la paonyi lokelekami l’oshinga wa bule. Nkumekanga akalɔtaka dihɔndɔ diadingawɔ l’ɔtɛ l’ɛse ka dɛmbɔ diande dia nkoso. Jɔbɔ akakambe la etelo kɛsɔ lo yoho ya didjidji etena kakandɛdika losembwe lande la dihɔndɔ diadingawɔ l’ɔtɛ.—Eto 28:36, 37; Jɔb 29:14; Ɛzk 21:26

• Dihɔndɔ di’okombɔ.

  Dihɔndɔ dia lɛla dia dimɛna diakawasange dungi di’akɛruba, diakakakitolaka Dihole di’Ekila la Dihole Dioleki Ekila, oyadi lo tabɛrnaklɛ kana lo tɛmpɛlɔ. (Eto 26:31; 2Ɛk 3:14; Mat 27:51; Hɛb 9:3)—Enda Ap. B5

• Dikoho.

  Lokoho l’ɔkɔkɔ, la mbudi kana la yana ya ngɔmbɛ lakawalɔngɔsɔlaka dia nkamba la lɔ oko ɛngɔ ka mfunda lɔkɔ. Lɔ lakaviyaka ndeka papirusɛ ndo wakakambaka la lɔ oko wɛɔmbɔ wa Bible. Dikoho diakalɔmbɛ Pɔɔlɔ dia Timɔte mbɔtɔlɛ aki ondo la tenyi di’Afundelo wa lo Hɛbɛru. Wɛɔmbɔ ɛmɔtshi w’oma lo Ndjale kambovɔ wakafundama lo dikoho dia nyama.—2Ti 4:13

• Dikongɛ di’akambo (akongɛ w’akambo).

  Ekadimwelo ka tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ ai·onʹ etena kendanayɔ la woho weta akambo nshi nyɛ kana awui watshikitanya nshi mɔtshi, tena, kana deko. Bible tɛkɛtaka dia “dikongɛ nɛ di’akambo,” dia mɛnya yoho yoleka awui salema lo andja lo tshɛ kawɔ ndo yoho ya lɔsɛnɔ ya lo andja ɔnɛ. (2Ti 4:10) Lo tshimbo ya sheke y’Ɛlɛmbɛ, Nzambi akatondja dikongɛ dimɔtshi di’akambo diakoka anto amɔtshi mbelɛ ɔnɛ etena k’ase Isariyɛlɛ kana k’ase Juda. Lo tshimbo y’oshinga w’etshungwelo, Nzambi akakambe la Yeso Kristo dia ntondja dikongɛ dikina di’akambo diendana ntondotondo la etshumanelo k’Akristo w’akitami w’esɔ. Kɛsɔ akɔtshiya etatelo k’etena k’oyoyo, etena kakɛnama oma lo akambo wakatatami lo sheke y’Ɛlɛmbɛ. Etena kele etelo kɛsɔ l’efula, tɔ nembetshiyaka weho efula w’akongɛ, kana yoho yamboleka akambo salema l’andja, yamboyala kana yayoyala.—Mat 24:3; Mak 4:19; Rɔm 12:2; 1Kɔ 10:11

• Dikoto.

  Dihɔndɔ dia nkeka diakawakambaka la diɔ dia nsala mpaya, kana esoke, ɛnyɛlɔ wadjawɔ ntɔngɔ. Mbala efula wakadisalaka la wɛɔsa w’edima wa mbudi ndo waki la mbekelo ka dilɔtaka lo otanda.—Eta 37:34; Luk 10:13

• Dimama.

  Ehomɔ ka lɔpɛpɛ kakasalema la mbolo, wakakambaka la tɔ dia mbewoya dui dimɔtshi ndo lo mishiki. Lo ndjela Walelo 10:2, Jehowa akasha atɔndɔ dia nsala amama ahende wa mfɛsa wakawahombe nkamba la wɔ dia ntondja wondjo wa laande dia mbelɛ anto lo losanganya, dia  monɔ oma lo mpango kana dia mbewoya ta. Ondo ɔsɔ aki amama wosembwe tɔɔ, wakatshikitana la amama wa “nseke” ya nyama waki akɔtɛ akɔtɛ. Amama waki kombeyamaka la na akawasalema waki l’atei wa dihomɔ dia mishiki dia lo tɛmpɛlɔ. Mbala efula londjo la amama laki didjidji ndo lɔ lakayelanaka la diewoyelo dia dombwelo diaki Jehowa kana awui akina w’ohomba w’oma le Nzambi.—2Ɛk 29:26; Ɛzr 3:10; 1Kɔ 15:52; Ɛny 8:7–11:15

• Diolelo dia Nzambi.

  Etelo kakambema djekoleko lo kɛnɛ kendana la lowandji laki Nzambi lɛnyami oma lo diolelo dia Ɔnande, Kristo Yeso.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Kɔ 15:50

• Diombo.

  Etena kafundamadiɔ la dɛta dia tshitshɛ, diɔ mendanaka la diombo di’onto l’onto, etena kafundamadiɔ la dɛta dia woke diɔ mendanaka la odimu a pɛngando, tshɛkɛta yele woho ɔtɔi la tshɛkɛta “Sheɔlɛ” ya lo Hɛbɛru ndo “Hadɛsɛ” lo Grɛkɛ. Yɔ mɛnyama lo Bible oko djembetelo ya dihole kana eongelo, kele lɔkɔ akambo tshɛ wakasalaka onto ndo nkum’otema kande hayokamba olimu.—Eta 47:30; Ond 9:10; Ets 2:31

• Diɔtɔnganelo la ɛdiɛngɛ.

  Dietawɔ di’ɔnɛ nyuma y’anto wambovɔ sɛnaka l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka demba ndo ɔnɛ yɔ koka ndo yekɔ lo ntɛkɛta l’anto wasɛna, djekoleko lo tshimbo y’onto (latɛkɛtsha dimu) lele la shɛngiya y’efula le wɔ. Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yendana la “mbekelo ka monga la diɔtɔnganelo la ɛdiɛngɛ” ekɔ phar·ma·kiʹa, yalembetshiya tshɛkɛta lo tshɛkɛta ɔnɛ “ekanga.” Tshɛkɛta shɔ yakayonga la diɔtɔnganelo la ɛdiɛngɛ nɛ dia lo nshi y’edjedja, wakakambaka la ekanga etena kakawatɛndɛka wolo w’oma le ɛdiɛngɛ dia nsala awui w’alɔka.—Nga 5:20; Ɛny 21:8

• Dive dia tshuku.

  Dive diakitshawɔ lo tshuku dia luudu lɛnɛ ahomana mpele pende, diɔ diekɔ ohomba dia dikakatanya ndo disukɛ. Dive dia woke dia tshuku mbaki etshina ka dive dia tshuku, mbala efula wakasɔnaka dive dia wolo dia mbika mvudu ya weke ndo mpele di’osomba. Wakakambe la tshɛkɛta nyɛ lo yoho ya didjidji dikambo dia etshina ka nkɛtɛ, ndo Yeso mbelamɛka “dive dia tshuku di’etshina” k’etshumanelo k’Akristo kɛdikama la luudu la lo nyuma.—Ɛf 2:20; Jɔb 38:6

• Dive di’ɔhɛlɔ.

  Dive di’obolonga diakitshawɔ la diko dia dive dikina dia ntɔ ntɔngɔ dia ntondja ofushi. Ɛngɔ kakakatanya kakitshawɔ l’atei wa dive dia l’ɛse kimanyiyaka dia dive dia la diko ntshimba. Lo nshi yakafundamaka Bible, wamato wakakambaka lo mvudu efula la ave w’ɛhɛlɔ wa l’anya. Lam’ele nkumbo k’otondo wakahombaka ndɛ diangɔ diɔtɔmi lo dive di’ɔhɛlɔ dia l’anya, Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakasekɛka dia mbɔsa dive sɔ ɔkɔlɛ. Ɛhɛlɔ wa weke wa ngasɔ wakawake loka wakatshindjamaka oma le waa nyama.—Eoh 24:6; Mak 9:42

• Diwala di’okitɔ.

  Mbekelo kɛmɔtshi, kakayɔtɔka l’ɔkɔngɔ diko lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, mbekelo kele pami akakokaka ntshuka wadi aki diɛwɔ di’ɔnango laki kombota l’oyango wa ndjota la nde ana dia mbolola lohanga l’ɔnango.—Eta 38:8; Eoh 25:5

• Djamu.

  Onto lalama anto kana nkombo, mbala efula l’otsho, ndo lakoka mbida ombeka dia mbewola anto naka waale ɔmɔtshi woyaye. Mbala efula alami wakemalaka lo mpele di’osomba ndo lo totshoto dia sɛdingolaka wanɛ wayaye la ntondo ka vɔ nsukana. Le asɔlayi, djamu akelamɛka mbala efula olami kana sɛtɛdi. Lo yoho ya didjidji, amvutshi wakakambaka oko todjamu ta wodja w’Isariyɛlɛ, dia mbaewola dikambo dia elanyelo kaki k’emembe.—2Ku 9:20; Ɛzk 3:17

• Djembetelo.

  Ɛngɔ, tshelo, dikambo dimɔtshi kana ɔkɛnɛmwɛlɔ ɔmɔtshi wele kitshimudi yawɔ mɛnyaka dui dikina, diele kakiye kana diokoya.—Eta 9:12, 13; 2Ku 20:9; Mat 24:3; Ɛny 1:1

• Dɔkɔlɔkɔ.

  Daka dia l’otema ɔtɔi diosalemi otsha le Nzambi dia nsala dui dimɔtshi, nkimɔ olambo kana woshasha ɔmɔtshi, nsala elimu ɛmɔtshi, kana ndjahombia diangɔ dimɔtshi diahasekɛmi. Dɔkɔlɔkɔ aki woho ɔtɔi la etshibelo.—Wal 6:2; Ond 5:4; Mat 5:33

• Drakimɛ.

  Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, tshɛkɛta nyɛ mendanaka la okenga wa mfɛsa wa falanga y’ase Ngirika, wele lo nshi shɔ, waki la wotsho wa gramɛ 3,4. Lo Afundelo wa lo Hɛbɛru, vɔ tɛkɛtaka dia drakimɛ dia paonyi di’oma lo nshi y’ase  Pɛrɛsiya diakɛdimaka la darika. (Nɛh 7:70; Mat 17:24)—App. B14.

E

• Efa.

  Yɛdikɔ ya diangɔ dia womu ndo ɛngɔ kɔtɔ diangɔ diakɔ, kakawɛdikaka ntɔngɔ. Tɔ kakɛdimaka la bata ka yɛdikɔ ya diangɔ di’ɔkɛlɛngɔ, laasɔ, tɔ kaki la litrɛ 22. (Eto 16:36; Ɛzk 45:10)—Enda Ap. B14

• Efaratɛ.

  Ɔkɛdi woleki otale ndo woleki ohomba lo sidɛ owɛstɛ k’Aziya, ndo ɔsɔ ekɔ ɔkɛdi ɔmɔtshi l’atei w’ɛkɛdi 2 woleki weke la Mezɔpɔtamiya. Vɔ tɛkɛtaka dikambo diawɔ mbala ka ntondo lo Etatelo 2:14 oko ɔkɛdi ɔmɔtshi wa l’atei w’ɛkɛdi 4 wa lo Ɛdɛna. Mbala efula vɔ mbelɛka tsho “Ɔkɛdi.” (Eta 31:21) Vɔ mbaki olelo wa lo nɔrdɛ lo ɛtshi ka nkɛtɛ kakawasha ase Isariyɛlɛ. (Eta 15:18; Ɛny 16:12)—Enda Ap. B2

• Efodɛ.

  Dihɔndɔ dimɔtshi diele oko dihɔndɔ di’olimu diakalɔtaka ɛlɔmbɛdi. Ɔlɔmbɛdi a laadiko akalɔtaka efodɛ wa laande, la tshina dia ɛngɔ kalɔtawɔ lo ntolo kaki la mbɔkɔ 12 y’oshinga wolo. (Eto 28:4, 6)—Enda Ap. B5

• Efrayimɛ.

  Lokombo la ɔna Yɔsɛfu la pami la hende, lɔ lakayongaka lokombo la dioho dimɔtshi dia l’Isariyɛlɛ. L’ɔkɔngɔ w’Isariyɛlɛ mbatɔna, Efrayimɛ akayonga dioho diakaleke lokumu, ndo diɔ diakayonga ɔtɛ wa waoho dikumi tshɛ wa lo diolelo.—Eta 41:52; Jɛr 7:15

• Efundelo wa la diko dia tshapita.

  Efundelo watanema l’etatelo k’osambo wɛnya ofundji, oma lɛnɛ akɔsama awui akɔ, washa atɔndɔ wendana la mishiki w’osambo akɔ, kana wɛnya woho wa nkamba l’osambo akɔ kana oyango awɔ.—Enda efundelo wele la diko dia Osambo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102

• Ekesanelo.

  —Enda EKOMBELO KA PƐKATO

• Ekila; Monga ekila.

  Dionga diele paka Jehowa mbele la diɔ; wongelo wa lɔkɛwɔ la pudipudi tshɛ lo tshɛ ndo ekila. (Eto 28:36; 1Sa 2:2; Tok 9:10; Isa 6:3) Lo ntɛkɛta dikambo di’anto (Eto 19:6; 2Ku 4:9), nyama (Emb 18:17), diangɔ (Eto 28:38; 30:25; Lɛw 27:14), ahole (Eto 3:5; Is 27:13), tena (Eto 16:23; Lɛw 25:12), ndo elimu (Eto 36:4), tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru ka ntondotondo mbelaka kanyi ya ndjanganya, ndjasha tshɛ kana ndjakidia le Nzambi k’ekila; eongelo ka monga laande dikambo di’olimu wa Jehowa. Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, tɔtɛkɛta “ekila” ndo “monga ekila” mbelaka nto kanyi ya ndjakakitola lo dikambo dia Nzambi. Tɔtɛkɛta tɔsɔ mendanaka nto la pudipudi kele la onto lo lɔkɛwɔ lande.—Mak 6:20; 2Kɔ 7:1; 1Pe 1:15, 16

• Ekishi; Ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi.

  Ekishi ekɔ efanelo k’oseka ɛngɔ tshɛ, ka mɛtɛ kana ka lokanyiya kakoka anto nkamba la tɔ l’ɔtɛmwɛlɔ. Ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi ele ntɛmɔla, nanga, nkusamɛ kana ntɛmɔla ekishi.—Os 115:4; Ets 17:16; 1Kɔ 10:14

• Ekumanyi; Opalanga w’onto.

  Onto laya opalanga, koko lo Afundelo, ɔsɔ nembetshiyaka ntondotondo onto lele la yema ya lowandji ndo lele l’ɛkɛndɛ lo tshunda kana lo wodja ɔmɔtshi. Lo dibuku di’Ɛnyɛlɔ, vɔ kambaka nto la tshɛkɛta nyɛ dikambo dia ditongami dia l’olongo. Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ pre·sbyʹte·ros kadimɔmaka ɔnɛ “ekumanyi” etena kendanayɔ la wanɛ wele l’ɔkɛndɛ wa nɔmbɔla etshumanelo.—Eto 4:29; Tok 31:23; 1Ti 5:17; Ɛny 4:4

• Ekundji.

  Osukɔ wosembwe tɔɔ kana ɛkɔhɔ, kana ɛngɔ kɛmɔtshi kele oko ɛkɔhɔ. Dimɔtshi diakakamaka dia mbohɔ ɛkɔndɔ kana awui amɔtshi wakete. Wakakambe la dikundji lo tɛmpɛlɔ ndo lo mvudu ya nkumekanga yakake Sɔlɔmɔna. Apanganu wakake dikundji dielamɛ dimɛta lo kɛnɛ kendana la ɔtɛmwɛlɔ awɔ wa kashi ndo lo tena dimɔtshi, ase Isariyɛlɛ wakayoyelaka mbekelo kɛsɔ. (Emb 16:29; 1Ku 7:21; 14:23)—Enda ƆTƐ WA L’EKUNDJI

• Elambwelo.

  Ekɔ lɔyɛnga losalemi la ditshu, ave, bɛtshi di’ave, kana la abaya wofame la mbolo lɛnɛ akalambɔmaka elambo kana tshɔ ya lo ɔtɛmwɛlɔ. Lo etenyi ka ntondo ka lo tabɛrnakɛlɛ ndo tɛmpɛlɔ, “elambwelo ka paonyi” ka tshitshɛ kaki lɔkɔ dia nambolaka tshɔ. Tɔ kakasalema la esongo wakakitama paonyi. “Elambwelo ka nkonga” ka woke ka tshumbaka elambo kaki l’andja wa lokombo. (Eto 27:1; 39:38, 39; Eta 8:20; 1Ku 6:20; 2Ɛk 4:1; Luk 1:11)—Enda Ap. B5 ndo B8

• Elekanelo.

  Fɛtɛ ka l’ɔnɔnyi kakasalemaka lushi la 14 la ngɔndɔ ka Abiba (akayelamɛka  l’ɔkɔngɔ Nisana) dia mbohɔ etshungwelo k’ase Isariyɛlɛ oma l’Edjibito. Tɔ kakasalemaka lo ndjaka ko ntshumba ɔsɔngɔ w’ɔkɔkɔ (kana mbudi), wakalɛmaka la akatshi w’ololo ndo mapa waha la wodoya.—Eto 12:27; Jni 6:4; 1Kɔ 5:7

• Elulu.

  L’ɔkɔngɔ wa lɔhɔmbɔ la la Babilɔna, ɔsɔ mbaki lokombo la ngɔndɔ ka 6 lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo ngɔndɔ ka 12 lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka l’atei atei wa Ngɔndɔ ka 8 polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka 9. (Nɛh 6:15)—Enda Ap. B15.

• Eolwelo.

  Memɔ oma lo nyɔi. Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ a·naʹsta·sis nembetshiyaka tshɛkɛta lo tshɛkɛta ɔnɛ “memɔ; memala.” Eolwelo 9 tɛkɛtama lo Bible, mbidja ndo eolwelo ka Yeso oma le Jehowa Nzambi. Kaanga mbele Elidja, Elisha, Yeso, Petero, ndo Pɔɔlɔ wakolola anto, ahindo asɔ tshɛ mɛnyaka hwe dia wakasalema lo wolo wa Nzambi. Eolwelo ka la nkɛtɛ “k’anto w’ɛlɔlɔ ndo k’anto wa kɔlɔ” kekɔ ohomba lo sangwelo diaki Nzambi. (Ets 24:15) Bible mɛnyaka nto dia eolwelo ka l’olongo kekɔ, lo nkamba la tshɛkɛta eolwelo “ka ntondo,” kendana la anango Yeso w’akitami wa nyuma.—Flp 3:11; Ɛny 20:5, 6; Jni 5:28, 29; 11:25

• Esomba w’eshamelo.

  Esomba w’ase Lɛwi wele naka onto ambodiaka onto aha l’okonda nde akakokaka ndawɔ lɛkɔ diaha ɔsɔmbɔyishi wa dikila mbosalɛ kɔlɔ. Aki esomba esamalo, lo Nkɛtɛ ya Daka, wakasɔnama oma le Mɔsɛ ndo l’ɔkɔngɔ diko oma le Jashua lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa. Etena kakandakomaka lo osomba w’eshamelo, onto lakatalawɔka akatɛka dikumanyi dia la soko di’osomba ɔkɔkɔ wayandalawɔ ndo nde akalongɔmaka dimɛna. Dia nshimba wanɛ wakadiakaka anto la lolango la wɔ diaha vɔ nkondja wahɔ lo yɛdikɔ nyɛ, ondjakanyi akahombaka mbidjama l’ohemba lo osomba wakandadiaki onto l’oyango wa mbeya kana nde mɛtɛ hadiaki onto l’okonda. Naka nde hadiaki onto l’okonda, nde akakalolaka l’osomba w’eshamelo, lɛnɛ akandahombaka ntshikala lo elelo wa osomba akɔ l’edja tshɛ ka lɔsɛnɔ lande kana polo lo nyɔi ka ɔlɔmbɛdi a laadiko.—Wal 35:6, 11-15, 22-29; Jas 20:2-8

• Esuswelo, Dihole di’esuswelo.

  Yoho yakawanyaka ntɔngɔ oma lo nɛngɛsɛ ndo oma lo fufudi; dihole diakasalemaka olimu ɔsɔ. Osuswelo wakasalemaka l’anya l’ekimanyielo ka etenyi k’osongo, kana naka diangɔ dia nsusola diamboleka efula, wakasusolaka la ehomɔ ka laande kaki l’etshimbi, kana kaki oko pusupusu kakakotɔmaka oma le nyama. Dihomɔ sɔ diaketaka laadiko dia ntɔngɔ yakahandjɔnɛka lo dihole di’esuswelo, mbala efula dihole sɔ aki dihole di’otshimbedi diakadiyama lɛnɛ aketaka lɔpɛpɛ.—Lɛw 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12

• Etanima.

  Lokombo la ngɔndɔ k’esambele lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo ngɔndɔ ka ntondo lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka divwa polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka dikumi. L’ɔkɔngɔ w’ase Juda nkalola oma la Babilɔna, vɔ wakayokielɛ Tishiri. (1Ku 8:2)—Enda Ap. B15.

• Etena k’ekomelo ka dikongɛ dia akambo.

  Etena katɔla otsha lo ekomelo ka dikongɛ di’akambo, kana woho weta akambo walɔmbɔma oma le Satana. Tɔ kakatatɛ l’etena ka woongelo wa Kristo. Lo ɛlɔmbwɛlɔ kaki Yeso, andjelo “wayokakitola anto wa kɔlɔ oma l’atei w’anto w’ɛlɔlɔ” ndo wayowalanya. (Mat 13:40-42, 49) Ambeki waki Yeso wakayangaka dia mbeya “etena k’ekomelo” kɛsɔ. (Mat 24:3) Ntondo ka Yeso nkalola l’olongo, nde akalake ambeki ande dia nde ayongaka lawɔ polo l’etena kɛsɔ.—Mat 28:20

• Etenyi ka dikumi.

  Etenyi ka dikumi, kana pursa 10, yakakimɔmaka kana yakafutamaka oko olambo, djekoleko lo dikambo di’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. (Mal 3:10; Eoh 26:12; Mat 23:23) Lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, etenyi ka dikumi k’oma lo dikambɔ ndo etenyi ka dikumi k’oma lo dongalonga kakakimɔmaka le ase Lɛwi ɔnɔnyi tshɛ dia mbasukɛ. Ase Lɛwi wakashaka dioho di’ɛlɔmbɛdi dia ana wa Arɔna etenyi ka dikumi k’oma lo tenyi dia dikumi sɔ dia mbasukɛ. Aki tenyi dia dikumi dikina dia laadiko diakakimɔmaka nto. Akristo hawɔlɔmbama dia nkimɔ etenyi ka dikumi

• Etiyɔpiya.

  Wodja ɔmɔtshi w’edjedja wa lo sidɛ k’Edjibito. Vɔ mbɔsaka etenyi ka woke  ka lo sidɛ ka Edjibito wa nshi nyɛ ndo etenyi kɛmɔtshi ka lo nɔrdɛ ka wodja wa Soudan wa nshi nyɛ. Vɔ kambaka mbala mɔtshi la lokombo lɔsɔ dikambo dia “Kusha” ka lo Hɛbɛru.—Ɛst 1:1

• Etshibelo.

  Ɛtɛkɛta w’etshibelo dia nshikikɛ ɔnɛ dui dimɔtshi diekɔ mɛtɛ, kana daka dia l’otema ɔtɔi diɛnya dia onto ayosala kana hatosala dui dimɔtshi. Ɔsɔ ekɔ dɔkɔlɔkɔ diasalema mbala efula otsha le onto la laadiko, djekoleko le Nzambi. Jehowa akashikikɛ sheke yakandadje l’Abrahama oma lo etshibelo.—Eta 14:22; Hɛb 6:16, 17

• Etshumanelo.

  Olui w’anto watshumana kaamɛ l’oyango ɔmɔtshi wa laande kana dia nsala dikambo dimɔtshi. Lo Afundelo wa lo Hɛbɛru, tshɛkɛta shɔ mendanaka la wodja w’Isariyɛlɛ. Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, yɔ mendanaka la etshumanelo l’etshumanelo k’Akristo koko mbala efula la etshumanelo k’Akristo lo tshɛ.—1Ku 8:22; Ets 9:31; Rɔm 16:5

Ɛ

• Ɛdiɛngɛ.

  Ditongami dia lo nyuma diahɛnama dia kɔlɔ, diele la wolo woleki anto. Vɔ mbelamɛka “ana wa Nzambi ka mɛtɛ” lo Etatelo 6:2 ndo “andjelo” lo Judɛ 6, vɔ kotongama kɔlɔ, koko vɔ waki andjelo wakayaetɛ vɔamɛ atunyi wa Nzambi lo mbohindolɛ lo nshi ya Nɔa ndo lo mbeta lo wedi wa Satana dia tɔmbɔkwɛ Jehowa.—Eoh 32:17; Luk 8:30; Ets 16:16; Jak 2:19

• Ɛdɔmɛ.

  Lokombo lokina laki Esao, ɔna Isaka. Tokanula taki Esao (Ɛdɔmɛ) wakɔshi ɛtshi ka nkɛtɛ ka Seirɛ, lɛkɛ l’akona lele lam’asa Ndjale kambovɔ ndo diɛngɔ dia ‘Akaba. Tɔ kakeyamaka nto oko Ɛdɔmɛ. (Eta 25:30; 36:8)—Enda Ap. B3 ndo B4.

• Ɛlɛmbɛ.

  Etena kafundamayɔ la dɛta dia woke, tshɛkɛta shɔ mendanaka mbala efula la Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ kana la abuku atanu wa ntondo wa lo Bible. Etena kafundamayɔ la dɛta dia tshitshɛ, yɔ koka mendana la ɔlɛmbɛ l’ɔlɛmbɛ wa l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ kana tɔndɔ dimɔtshi dia l’ɛlɛmbɛ.—Wal 15:16; Eoh 4:8; Mat 7:12; Nga 3:24

• Ɛlɔtɔ wa ta.

  Ɛlɔtɔ w’ekokelo walɔta asɔlayi, ɛnyɛlɔ lofulɛ, dikɔti dia mbolo dia mposo mposo, oya, ekombɔ ndo engawo.—1Sa 31:9; Ɛf 6:13-17

• Ɛngɔ kalɔtawɔ lo ntolo.

  Ɛngɔ kɛmɔtshi kele oko dibenga kakalɔtaka ɔlɔmbɛdi a laadiko wa l’Isariyɛlɛ la diko di’otema ande etena tshɛ kakandɔtɔka lo Dihole di’Ekila. Tɔ kakelamɛka ɔnɛ “ɛngɔ kalɔtawɔ lo ntolo ka kilombo” nɛ dia tɔ kaki la Urimɛ ndo Tumimɛ, wakawakambaka la wɔ dia mbeya dombwelo dia Jehowa. (Eto 28:15-30)—Enda App. B5

F

• Farawɔ.

  Titrɛ kakawashaka nkumi ya dikanga ya l’Edjibito. Farawɔ tshanu mboshidiwɔ nkombo lo Bible (Shishakɛ, So, Tirihaka, Neko, ndo Hɔfara), koko nkina nkombo yawɔ hayoshilami, mbidja ndo nyɛ yaki la diɔtɔnganelo dia wolo la Abrahama, Mɔsɛ, ndo la Yɔsɛfu.—Eto 15:4; Rɔm 9:17

• Fatomɛ.

  Yɛdikɔ yɛdikawɔ dingunda di’ashi, yɔ yekɔ la mɛtrɛ 1,8. (Ets 27:28)—Enda App. B14.

• Fɛtɛ ka dinela; Fɛtɛ ka mingu.

  —Enda PƐNTƐKƆSTA.

• Fɛtɛ ka mapa waha la wodoya.

  Fɛtɛ ka ntondo l’atei wa fɛtɛ shato ya weke ya l’ɔnɔnyi yakasalaka ase Isariyɛlɛ. Tɔ kakatatɛka lo Nisana 15, lushi la l’ɔkɔngɔ w’Elekanelo ndo tɔ kakatetemalaka l’edja ka nshi esambele. Paka mapa waha la wodoya oto mbakakokaka ndɛma, dia mbohɔ Otombelo w’oma l’Edjibito.—Eto 23:15; Mak 14:1

• Fɛtɛ ka totombotombo.

  Tɔ kakelamɛka nto ɔnɛ Fɛtɛ ka Tabɛrnaklɛ kana Fɛtɛ k’otshumanyelo. Tɔ kakasalemaka lo Etanima nshi 15-21. Tɔ kakasalemaka lo nshi ya dinela l’ekomelo k’ɔnɔnyi wakakambaka ase Isariyɛlɛ ndo aki etena k’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo kakawashaka Jehowa losaka lo menda ɛtshɔkɔ ande lo woho wakandaangɔnyiyɛ diangɔ. Lo nshi ya fɛtɛ, anto wakadjasɛka lo totombotombo kana lo tohombo dia mbaohola Otombelo awɔ oma l’Edjibito. Tɔ kaki l’atei wa fɛtɛ 3 yakalɔmbamaka dia apami tshɛ ntshɔ la Jɛrusalɛma dia tokisala.—Lɛw 23:34; Ɛzr 3:4

• Fɛtɛ k’osapwelo.

  Lushi la l’ɔnɔnyi lakawohɔka wɛdiɛlɔ wa tɛmpɛlɔ l’ɔkɔngɔ wa tɔ ndanyema oma le Antiochus Épiphane. Wakatatɛka kisala lo Kislɛvɛ nshi 25 ndo kakaviyaka nshi 8.—Jni 10:22

•  Filistiya, ase Filistiya.

  Wodja wa lo lɛkɛ la sidɛ l’omamu w’ashi lo Isariyɛlɛ wakayelamɛka Filistiya. Wanɛ wakonɔ oma la Kɛrɛtɛ wakayodjasɛka lɛkɔ wakawaelɛka ɔnɛ ase Filistiya. Davidɛ akawawahemɛ, koko vɔ wakatshikala lo dipanda ndo waki atunyi w’ase Isariyɛlɛ tena tshɛ. (Eto 13:17; 1Sa 17:4; Amɔ 9:7)—Enda Ap. B4.

• Fufudi.

  Mposo yamamitɔ oma lo etondo wa ntɔngɔ wonya watɔwɔ ndo wafufolawɔ. Vɔ kambaka la fufudi lo yoho ya didjidji oko djembetelo ya ɛngɔ kɛmɔtshi kele bu la nɛmɔ ndo ka kɔlɔ.—Os 1:4; Mat 3:12

G

• Grɛkɛ.

  Ɔtɛkɛta wakatɛkɛtaka ase Ngirika

H

• Hadɛsɛ.

  Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yafɔna la tshɛkɛta “Sheɔlɛ” ya lo Hɛbɛru. Yɔ kadimɔma ɔnɛ “Diombo” (la dɛta dia woke), dia ndjitshikitanya la odimu a pɛngando.—Enda DIOMBO

• Hɛbɛru.

  Lokombo lakawasha ntondo Abrama (Abrahama), dia mbotshikitanya l’ase Amɔra wakadjasɛka suke la nde. Wakayokambaka la lɔ l’ɔkɔngɔ dikambo dia tokanula ta Abrahama oma lo tshimbo ya okana ande Jakɔbɔ ndo dia ɔtɛkɛta awɔ. Lo nshi ya Yeso, ɔtɛkɛta wa Hɛbɛru wakayonga la ditelo efula di’oma l’ɔtɛkɛta wa Arameyɛ ndo ɔtɛkɛta ɔsɔ mbakatɛkɛtaka Kristo nde l’ambeki ande.—Eta 14:13; Eto 5:3; Ets 26:14

• Hɛrɔdɛ.

  Lokombo la lowandji la l’ɔlɔndji wa nkumbo kakolɛka ase Juda kakasɔnama oma le ase Rɔmɔ. Hɛrɔdɛ wa Woke akeyama efula lo woho wakandayoka tɛmpɛlɔ nto la Jɛrusalɛma ndo woho wakandasha didjango dia ndjaka ana w’akɛnda l’oyango wa ndjaka Yeso. (Mat 2:16; Luk 1:5) Hɛrɔdɛ Arakɛlawo ndo Hɛrɔdɛ Atipa, ana waki Hɛrɔdɛ wa Woke, wakasɔnama lo ndjela elimu wakakambaka shɛwɔ. (Mat 2:22) Atipa aki nguvɛrnɛrɛ lo etenyi ka nɛi ka prɔvɛnsɛ, anto efula wakawɔsaka oko “nkumekanga,” nde akolɛ l’edja k’ɛnɔnyi esato l’etenyi wakasambisha Kristo ndo polo l’etena katɛkɛtama lo Etsha tshapita 12. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Ets 4:27; 13:1) L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, Hɛrɔdɛ Angripa I, okana waki Hɛrɔdɛ wa Woke, akadiakema oma le ondjelo wa Nzambi l’ɔkɔngɔ wa nde mbolɛ l’etena ka mondo. (Ets 12:1-6, 18-23) Ɔnande, Hɛrɔdɛ Angripa II, akayokoma ɔnɔmbɔdi ndo akolɛ polo l’etena kakayɔtɔmbɔkwɛ ase Juda ase Rɔmɔ.—Ets 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32

• Hɛrɔdɛ, aseka.

  Wakeyamaka nto oko anto waki Hɛrɔdɛ. Vɔ waki l’olui w’anangi wa wodja wanɛ wakasukɛka eyango wa pɔlitikɛ waki waa Hɛrɔdɛ etena kakawolɛka l’ɛlɔmbwɛlɔ k’ase Rɔmɔ. Ondo asadukɛ amɔtshi wakikɔ lo olui ɔsɔ. Aseka Hɛrɔdɛ wakasangana l’Afarisɛ dia ndɔsha Yeso.—Mak 3:6

• Hɛrɛmɛsɛ.

  Jambizambi y’ase Ngirika, ɔna Zeusɛ. La Lustɛra, wakelɛ Pɔɔlɔ lo yoho ya kɔlɔ ɔnɛ Hɛrɛmɛsɛ lo menda ɔkɛndɛ waki la nde, vɔ wakayɔfɔnyaka la jambizambi shɔ oko ɔmɛmbi wa sango wa tozambizambi ndo jambizambi yele l’akoka wa ntɛkɛta dimɛna.—Ets 14:12

• Hina.

  Yɛdikɔ ya diangɔ di’ɔkɛlɛngɔ ndo ɛngɔ kadjawɔ l’etei. Yɔ yekɔ la litrɛ 3,67, lo ndjela kɛnɛ kakate Josèphe ombeyi w’ɛkɔndɔ ate hina ɔtɔi kekɔ la conges 2 y’ase Atɛna. (Eto 29:40)—Enda Ap. B14

• Hingayɔnɛ.

  Tshɛkɛta yendana l’awui wa nɔmbɔla mishiki. Oko wokambiwɔ layɔ lo Osambo 9:16, tshɛkɛta nyɛ koka nembetshiya ngɛngu ka wolo ka lɔsɛsɛ kana diomuyelo diatoma onto dia nkana yimba

• Hizɔpɛ.

  Shongo mɔtshi yele la ntahe ndo akatshi w’amɛna yakawakambaka layɔ dia mɔnga dikila kana ashi lo sɛlɛmɔnyi ya wɛdiɛlɔ. Ondo aki marjoramɛ (Origanum maru; Origanum syriacum). Kɛnɛ kotami lo Joani 19:29 mbeyaka monga ondo marjoramɛ mbakawahanɛ lo lotahe kana dura, woho ɔmɔtshi wa sorgume waleka mbeyama (Sorghum vulgare), lam’ele osongo ɔsɔ wakakokaka monga la lɔsɔlɔ l’otale lakakoke nkonya dimbo dia wanu w’okayi l’onyɔ wa Yeso.—Eto 12:22; Os 51:7

• Hɔmɛra.

  Yɛdikɔ ya diangɔ dia womu yɛdimi la kɔra. Lo ndjela wɛdikelo wa diangɔ di’ɔkɛlɛngɔ lo bata, tɔ kekɔ la litrɛ 220. (Lɛw 27:16)—Enda Ap. B14.

• Hɔrɛbɛ, Dikona dia Hɔrɛbɛ.

  Ɛtshi ka nkɛtɛ k’akona kakadinge Dikona dia Sinayi.  Lokombo lokina la dikona dia Sinayi. (Eta 3:1; Eoh 5:2)—Enda Ap. B3.

I

• Iluriko.

  Prɔvɛnsɛ kɛmɔtshi ka Rɔmɔ lo nɔrdɛ-owɛstɛ ka Ngirika. Pɔɔlɔ akande lɔkɛndɔ polo lɛkɔ l’olimu ande w’esambishelo, koko eshikikelo bu kana nde akasambisha la Iluriko kana akakome tsho lɛkɔ. (Rɔm 15:19)—Enda App. B13.

• Isariyɛlɛ.

  Lokombo lakɔlɛ Nzambi Jakɔbɔ. Wakayokambaka lalɔ dia ntɛkɛta dikambo dia tokanula tande lo tshɛ kawɔ, l’etena kakɔna tshɛ. Ana w’ana wa Jakɔbɔ 12 w’apami wakelamɛka mbala efula ɔnɛ ana w’Isariyɛlɛ, luudu l’Isariyɛlɛ, wodja (anto) w’Isariyɛlɛ kana ase Isariyɛlɛ. Wakakambaka nto la Isariyɛlɛ oko lokombo la waoho 10 wa lo diolelo dia lo nɔrdɛ wanɛ wakakakitɔna la diolelo dia sidɛ ndo wakayokamba l’ɔkɔngɔ la lokombo lɔsɔ dia ntɛkɛta dikambo di’Akristo w’akitami w’esɔ, “Isariyɛlɛ wa Nzambi.”—Nga 6:16; Eta 32:28; 2Sa 7:23; Rɔm 9:6

J

• Jakɔbɔ.

  Ɔna Isaka lakandote la Rɛbɛka. L’ɔkɔngɔ diko, Nzambi akayowɔlɛ lokombo Isariyɛlɛ ndo akayokoma owandji wa nkumbo wa wodja w’Isariyɛlɛ (wakayelamɛ nto ɔnɛ ase Isariyɛlɛ ndo l’ɔkɔngɔ ase Juda). Nde mbaki she ana 12 w’apami wele kaamɛ la tokanula tawɔ, wakayokenga waoho 12 wa wodja w’Isariyɛlɛ. Wakatetemala nkamba la lokombo Jakɔbɔ lo dikambo dia wodja w’Isariyɛlɛ kana ase Isariyɛlɛ.—Eta 32:28; Mat 22:32

• Jedutuna.

  Etelo kaheyama kitshimudi yatɔ katanema lo efundelo wa la diko wa Osambo 39, 62, ndo 77. Efundelo wa la diko ɛsɔ wekɔ oko alako wendana la woho wa memba osambo dimɛna, ondo lo mɛnya yoho yokengamiwɔ kana dihomɔ dia mishiki diakawakambe ladiɔ. Opomi wa mishiki ɔmɔtshi w’ose Lɛwi lokombo lande aki Jedutuna, laasɔ woho wahomba esambo membama ɔsɔ, kana ehomɔ ka mishiki mbeyaka mendana la nde kana la anande w’apami

• Jehowa.

  Yoho yoleki yakadimɔma l’Ɔtɛtɛla Tetragramɛ (alɛta 4 wa lo Hɛbɛru wa lokombo l’oshika laki Nzambi), latanema mbala ndekana 7 000 l’ekadimwelo ka Bible kɛnɛ.—Enda Ap. B4 ndo App. B5.

• Juda.

  Ɔna Jakɔbɔ la nɛi lakandote la Lea. Lo prɔfɛsiya kakandate la ntondo ka nyɔi, Jakɔbɔ akatatshi dia ɔnɔmbɔdi wa woke ndo wayotshikala edja wakahombe ntomba oma l’ɔlɔndji wa nkumbo ka Juda. Etena kakinde onto, Yeso akatombe oma lo dioho dia Juda. Lokombo Juda mendanaka nto la dioho dimɔtshi ndo l’ɔkɔngɔ diko la diolelo diakawayosha lokombo lɔsɔ l’ɔkɔngɔ wa Juda. Oko wakidiɔ diolelo dia lo sidɛ, Juda akakengama la dioho dia Juda la dia Bɛnjamina mbidja ndo ɛlɔmbɛdi ndo ase Lɛwi. Juda aki l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka sidɛ ka wodja kele lɛkɔ mbaki ndo Jɛrusalɛma ndo tɛmpɛlɔ.—Eta 29:35; 49:10; 1Ku 4:20; Hɛb 7:14

K

• Kabɛ.

  Yɛdikɔ ya diangɔ dia womu yɔtɔ litrɛ 1,22 lo ndjela woke wafɔnyawɔ wa yɛdikɔ ya bata. (2Ku 6:25)—Enda Ap. B14.

• Kaladiya; Ase Kaladiya.

  Ntondontondo ɔsɔ aki wodja ndo anto wakadjasɛka lo lɛkɛ latɔna ɔkɛdi wa Tigrɛ la w’Efaratɛ; l’edjedja ka wonya wakayokambaka la tɔtɛkɛta tɔsɔ dikambo dia Babilɔna k’otondo ndo di’anto wadjasɛ lɔkɔ. “Ase Kaladiya” nembetshiyaka nto anto wakɔtɔ kalasa wakeke awui wa siansɛ, ɛkɔndɔ, ɛtɛkɛta ndo awui wa tɔɔtɔ koko wakasalaka awui wa maji ndo awui wa diendja.—Ɛzr 5:12; Dan 4:7; Ets 7:4

• Kanana.

  Okana waki Nɔa ndo ɔna la nɛi laki Hama. Waoho 11 w’oma lo ɔlɔndji waki Kanana wakayodjasɛka lo lɛkɛ la ɛstɛ ka Mediteraneya lam’asa Edjibito la Suriya. Ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ kakelamɛka “nkɛtɛ ya Kanana.” (Lɛw 18:3; Eta 9:18; Ets 13:19)—Enda Ap. B4

• Kanga kɔlɔ.

  Lokombo laki Satana Diabolo, otunyi waki Nzambi ndo w’ɛlɛmbɛ ande wosembwe.—Mat 6:13; 1Jn 5:19

• Kasia.

  Ɛngɔ kɛmɔtshi k’oma l’osongo wa kasia (Cinnamomum cassia), osongo ɔmɔtshi wele oko osongo wa lokumu. Wakakambaka la kasia oko malashi ndo oko ɛngɔ kɛmɔtshi ka lo esɔ k’ekila k’okitelo.—Eto 30:24; Os 45:8; Ɛzk 27:19

•  Kayisa.

  Lokombo la nkumbo kɛmɔtshi ka la Rɔmɔ lakayokomaka titrɛ ka nkumi ya dikanga ya la Rɔmɔ. Lo Bible, Ogistɛ, Tibɛriyo ndo Klodiyo wakelamɛka Kayisa, ndo Nɛrɔ kaanga mbele Bible hate dia ndo nde mbakelamɛka lo lokombo lɔsɔ. Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, vɔ kambaka nto la “Kayisa” dia mɛnya lowandji l’aseka lɛɛta, kana la wodja.—Mak 12:17; Ets 25:12

• Kɛmɔshɛ.

  Jambizambi yoleki tshɛ y’ase Mɔaba.—1Ku 11:33

• Kimɛta ka l’ave.

  Ekundji kosembwe, mbala efula aki ekundji ka l’ave ndo ondo ɔsɔ aki djembetelo ya demba dia pami dia Baala kana dia tozambizambi tokina ta kashi.—Eto 23:24

• Kimɛta ka l’osongo.

  Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru (ʼashe·rahʹ) mendanaka la 1) kimɛta ka l’osongo kele didjidji dia Ashɛra, jambizambi ya womoto y’ɛtɛtɔ y’ase Kanana, kana 2) osato wa jambizambi ya womoto Ashɛra. Ondo aki dikundji diakemala tɔɔ ndo diakasalema suke la tshɛ la esongo. Ondo diɔ diaki esembe kana esongo waha lɔkɔlɔnga.—Eoh 16:21; Emb 6:26; 1Ku 15:13

• Kislɛvɛ.

  L’ɔkɔngɔ w’ase Juda nkalola oma la Babilɔna, ɔsɔ aki lokombo la ngɔndɔ ka 9 lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo ngɔndɔ ka 3 lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka 11 polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka 12. (Nɛh 1:1; Zɛk 7:1)—Enda Ap. B15.

• Kɔra.

  Yɛdikɔ ya diangɔ dia womu ndo di’ɔkɛlɛngɔ. Lo ndjela wɛdikelo wa la bata, tɔ kekɔ la litrɛ 220. (1Ku 5:11)—Enda Ap. B14.

• Kɔrai.

  Ɛngɔ kɛmɔtshi ka wolo, kele oko dive kasalema oma lo akandja wa tonyamanyama ta lo ndjale. Tɔ tanemaka lo ndjale lo alangi wotshikitanyi, beela, wɛma ndo odima. Kɔrai yakatanemaka tshavutshavu lo Ndjale ka Beela. Lo nshi yakafundamaka Bible, kɔrai ka beela kaki oshinga wolo ndo wakakambaka la tɔ lo adidi ndo lo dɛngalɛnga dikina.—Tok 8:11

• Kristo.

  Titrɛ ka Yeso, tɔ ndja oma lo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ Khri·stosʹ, yele woho ɔtɔi la tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimɔmi ɔnɛ “Mɛsiya,” kana “Okitami w’esɔ.”—Mat 1:16; Jni 1:41

• Kubita.

  Yɛdikɔ y’otale yele suke la mbɛdima l’otale wele lam’asa wɔdu wa lonya la shɔdi ya lohita la l’atei. Ase Isariyɛlɛ wakalekaka nkamba la kubita kaki la satimɛtrɛ oko 44,5 koko vɔ wakakambaka ndo la kubita k’otale kakawakotshaka etambe ka lonya, satimɛtrɛ oko 51,8. (Eta 6:15; Luk 12:25)—Enda Ap. B14.

L

• Lembo l’otanda.

  Osambo kana lembo lɛnya kandji k’efula, kele oko kandji konga l’onto lambovusha ɔngɛnyi ande kana onto l’okande ngandji; delo.—2Sa 1:17; Os 7:Efu

• Leviatana.

  Mbala tshɛ katɛkɛtawɔ dia nyama kɛsɔ, vɔ dimolaka ndo ashi, ondo ekɔ woho ɔmɔtshi w’etongami ka l’ashi. Lo Jɔbɔ 3:8 ndo 41:1, mbeyaka monga nkɔndɛ kana nyama kekina ka l’ashi ka woke efula ndo kele la wolo efula. Lo Osambo 104:26, tɔ mbeyaka monga woho ɔmɔtshi wa balɛnɛ. Lo ahole akina, vɔ nkamba la lokombo lɔsɔ lo yoho ya didjidji ndo aha dia woho ɔmɔtshi wa nyama.—Os 74:14; Isa 27:1

• Lɛpta.

  Lo nshi yakafundamaka Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, ɔsɔ mbele okenga woleki tshitshɛ wa nkonga kana wa wodjolo w’ase Juda. Kadimɔmaka ɔnɛ “mite” lo dikadimwelo dimɔtshi dia Bible. (Mak 12:42; Luk 21:2; nɔtɛ.)—Enda Ap. B14.

• Lɛwi; Ose Lɛwi.

  Ɔna Jakɔbɔ la sato lakandote la Lea; ndo dioho diakayelamɛka lokombo lɔsɔ l’ɔkɔngɔ ande. Anande 3 mbakayokoma akengi wa elui 3 woleki wa ase Lɛwi. L’edjedja ka wonya tshɛkɛta “ase Lɛwi” yakayendana la dioho di’otondo, koko mbala efula aha la mbidja nkumbo k’Arɔna k’ɛlɔmbɛdi. Dioho dia Lɛwi konongola ɛtshi ka nkɛtɛ lo Nkɛtɛ ya Daka, koko wakalongola esomba 48 l’etei k’elelo w’ɛtshi ka nkɛtɛ kakawasha waoho akina.—Eoh 10:8; 1Ɛk 6:1; Hɛb 7:11

• Lokumu l’ɔlɔlɔ.

  Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, ɔsɔ ekɔ lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo diaki Nzambi ndo la panda kaya lo monga la mbetawɔ le Yeso Kristo.—Luk 4:18, 43; Ets 5:42; Ɛny 14:6

• Loseka.

  Dieyanelo dia la lolango diasala pami kana womoto lotshukami la onto  okina lele bu olonganyi ande.—Eto 20:14; Mat 5:27; 19:9

• Loseke.

  Loseke la nyama lakawakambaka lalɔ oko akɔhɔ wa mbidjaka esɔ, mukubu ndo bisɔ dia nkita ndo oko ehomɔ ka mishiki kana ka mbewoyaka awui amɔtshi. (1Sa 16:1, 13; 1Ku 1:39; Ɛzk 9:2) “Loseke” kambemaka lo yoho ya didjidji mbala efula dia mɛnya wolo, ɔlɛndjɛlɔ ndo edjelo k’otshumba.—Eoh 33:17; Mik 4:13; Zɛk 1:19

• Losembwe.

  Lo Afundelo, ɔsɔ ekɔ kɛnɛ kosembwe lo ndjela atɔndɔ wa Nzambi wendana la ɔlɔlɔ la kɔlɔ.—Eta 15:6; Eoh 6:25; Tok 11:4; Zɛf 2:3; Mat 6:33

• Lowete.

  Ehomɔ kɛmɔtshi kakimɛ onto dia mbosha dilanya. Dihomɔ dimɔtshi diakakimɛka paka ekolo eto, etena kele dikina diakakotanyaka demba ondo lo kimɛ onto l’ekolo, l’anya ndo lo nkingo.—Jɛr 20:2; Ets 16:24

• Lɔhɔmbɔ.

  Wotshanyelo w’oma lo wodja kana ngelo ka lootɔ, mbala efula oma le ɔnɛ lambonyɔlɛndja. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yalembetshiya “otshwelo.” Ase Isariyɛlɛ wakatshu lo lɔhɔmbɔ mbala hiende y’etondo. Diolelo dia lo nɔrdɛ diaki la waoho 10 wakatɔlama lo lɔhɔmbɔ oma le ase Asuriya, ndo l’ɔkɔngɔ diko diolelo dia lo sidɛ diaki la waoho ahende wakatɔlama lo lɔhɔmbɔ oma le ase Babilɔna. Wanɛ wakatshikala mbala yakɔ hiende wakakalola lo wodja awɔ wa lootɔ l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Kurɔ, nkumekanga k’ase Pɛrɛsiya.—2Ku 17:6; 24:16; Ɛzr 6:21

• Lɔkɛwɔ la fumbɔ nsɔnyi.

  Ndja oma lo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ a·selʹgei·a, etelo kɛnya etsha wasekola la wolo tshɛ ɛlɛmbɛ waki Nzambi ndo dionga diahoke nsɔnyi ndo diɔnyɔla ɛlɛmbɛ l’otako tshɛ; dionga diaha la dilɛmiɛlɔ kana diɔnyɔla la lotamanya tshɛ lowandji, ɛlɛmbɛ ndo atɔndɔ. Etelo kɛnɛ hendana la lɔkɛwɔ la kɔlɔ la munga yatotshitshɛ.—Nga 5:19; 2Pe 2:7

• Lɔngi.

  Yɛdikɔ yoleki tshitshɛ ya diangɔ di’ɔkɛlɛngɔ yatɛkɛtama lo Bible. Talamudɛ k’ase Juda mɛnyaka dia lɔ lekɔ la hina 1/12, laasɔ lo nkamba la tɔ oko yɛdikɔ, lɔngi akɔtɔka litrɛ 0,31. (Lɛw 14:10)—Enda Ap. B14.

• Lushi la Ɛlɔngɔswɛlɔ.

  Lushi la la ntondo ka Sabato, lo lushi lɔsɔ ase Juda wakasalaka ɛlɔngɔswɛlɔ w’ohomba. Lushi lakɔ lakakomɛka lo ɛɔtwɛlɔ ka wonya ka lushi lelɛso ɛlɔ ɔnɛ Lushi la tanu, lo wonya ɔsɔ mbakatatɛka Sabato. Lushi l’ase Juda lakatatɛka oma lo dikɔlɔ polo dikɔlɔ dikina.—Mak 15:42; Luk 23:54

• Lushi la Kilombo.

  Lushi shikaa, kana etena kele elui w’anto, wedja kana anto lo tshɛ kawɔ wayoyokoya la Nzambi. Mbeyaka monga lushi lele wanɛ wahomba ndjakema, wayodiakema, kana kilombo koka mbisha anto amɔtshi diaaso dia shimbamɛ ndo nkondja lɔsɛnɔ la pondjo. Yeso Kristo ndo apɔstɔlɔ ande wakatɛkɛta dikambo dia “Lushi la Kilombo” layaye layendana aha tsho la wanɛ wasɛna koko ndo wanɛ wakavu lo nshi yakete.—Mat 12:36

• Lushi l’ekombelo ka pɛkato.

  Lushi lakaleke ekila le ase Isariyɛlɛ, lakelamɛka nto ɔnɛ Yom Kippur (oma lo tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yohm hak·kip·pu·rimʹ, “lushi la ekombelo”), kakasalema lushi la 10 la Etanima. Lushi la l’ɔnɔnyi lɔsɔ loto mbakɔtɔka ɔlɔmbɛdi a laadiko lo Dihole dioleki Ekila dia lo tabɛrnaklɛ ndo lʼɔkɔngɔ diko, dia lo tɛmpɛlɔ. Lɛkɔ nde akalambolaka dikila di’elambo lo dikambo dia pɛkato yande, pɛkato y’ase Lɛwi akina ndo pɛkato y’anto. Ɔsɔ aki etena ka losanganya l’ekila ndo kaki kondɛmaka ɛngɔ, ɔsɔ aki nto sabato, etena kaha nkamba olimu wa lo demba.—Lɛw 23:27, 28

• Luudu la dipɛma l’esanganelo.

  Etelo kɛsɔ mendanaka la luudu la dipɛma la Mɔsɛ ndo la tabɛrnaklɛ k’ekila kakakama ntondo l’oswe wa shɛnga.—Eto 33:7; 39:32

M

• Mahalata.

  Tshɛkɛta ondo yendana la mishiki yatanema l’efundelo wa la diko w’Osambo 53 la wa 88. Ondo yɔ ndja oma lo vɛrbɛ ya lo Hɛbɛru yalembetshiya “monga wɔdu; ntata hemɔ,” lanɛ yɔ mɛnyaka wondjo wa dui w’ɔkɛyi ndo wa kandji wɔtɔnɛ l’awui wa lonyangu wele l’esambo ɛsɔ ehende

• Makɛdɔniya.

  Ɛtshi ka nkɛtɛ ka lo nɔrdɛ ka Ngirika kakayonga ɛtshi ka nkɛtɛ ka lokumu l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Alɛksandrɛ wa Woke ndo kakatshikala aha nɔmbɔma oma le  wodja okina polo lam’akatalɛndjama oma le ase Rɔmɔ. Makɛdɔniya aki prɔvɛnsɛ k’ase Rɔmɔ etena kakande Pɔɔlɔ lɔkɛndɔ lande la ntondo lo Erɔpɛ. Pɔɔlɔ akembola dihole sɔ mbala shato. (Ets 16:9)—Enda App. B13.

• Malakama.

  Ondo woho ɔtɔi la Mɔlɛka, nzambi koleki k’ase Amɔra. (Zɛf 1:5)—Enda MƆLƐKA

• Mana.

  Diangɔ diakalekaka ase Isariyɛlɛ ndɛ lo ɛnɔnyi 40 wakiwɔ l’oswe wa shɛnga. Jehowa mbakawashakayɔ. Yɔ yakakɔka la nkɛtɛ lo yoho ya dihindo la lɔpɔpɔ la pindju tshɛ, onyake lo Sabato. Lam’akayɛnyi ase Isariyɛlɛ mbala ka ntondo, vɔ wakambola vate: “Diangɔ diakɔna nɛ?” kana lo Hɛbɛru ɔnɛ: “man huʼ?” (Eto 16:13-15, 35) Lo ahole akina, yɔ mbelamɛka ɔnɛ “ntɔngɔ ya l’olongo” (Os 78:24), “mapa w’oma l’olongo” (Os 105:40), ndo “mapa w’akanga wa wolo” (Os 78:25). Yeso nde lawɔ akatɛkɛta dia mana lo yoho ya didjidji.—Jni 6:49, 50

• Mananu.

  Manɛ kana mbuta di’onto kana ɛngɔ kɛmɔtshi salemɛ kɔlɔ. Dui sɔ ntshikitana la mɔnyɔla awui wa l’ɔtɛmwɛlɔ kana nkɛlɛ ka wolo. Mbala efula, mananu ekɔ wotelo wa mbewoya kana mbita la ntondo awui wa kɔlɔ, ndo etena kakewoyamaka mananu oma le Nzambi kana lo tshimbo y’onto lakandasha lotshungɔ, tɔ kakɔsamaka oko prɔfɛsiya ndo kaki la wolo.—Eta 12:3; Wal 22:12; Ngal 3:10

• Manu.

  Dihomɔ diakasalema la paonyi, diafɔna la tɔshɔlɔ diakawakambaka la diɔ lo tabɛrnaklɛ ndo lo tɛmpɛlɔ dia nima atala.—Eto 37:23

• Mapa wa lɛɛnya.

  Mapa 12 wakawakitshaka lo ɛnɔngɔ ehende wele ɔnɔngɔ tshɛ waki la mapa 6 lo mɛsa wa lo etenyi k’Ekila ka lo tabɛrnaklɛ ndo ka lo tɛmpɛlɔ. Vɔ mbelamɛka nto ɔnɛ “mapa wa lahatanya” ndo “mapa wa wɛnyanyu.” Wakanyaka mapa wa woshasha le Nzambi ɛsɔ lo Sabato tshɛ dia mbidja ekina w’eyoyo. Paka ɛlɔmbɛdi mbaki la lotshungɔ la ndɛ mapa wakanyɛmaka ɛsɔ. (2Ɛk 2:4; Mat 12:4; Eto 25:30; Lɛw 24:5-9; Hɛb 9:2)—Enda Ap. B5

• Mapa wa wɛnyanyu.

  —Enda MAPA WA LƐƐNYA

• Maskilɛ.

  Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yaheyama kitshimudi yayɔ yatanema lo efundelo wa la diko wa esambo 13. Ondo yɔ nembetshiyaka “ɛtɛkɛta wa lɔlɛnga w’ekanelo ka yimba ka wolo.” Amɔtshi mbɔsaka dia tshɛkɛta yele oko yɔ yakadimɔma ɔnɛ ‘nkamba la yewo,’ mbeyaka mbɔtɔnɛ layɔ lo kitshimudi.—2Ɛk 30:22; Os 32:Efu

• Mbahɛ anya.

  Wakahɛka onto anya dia mbɔsɔna l’olimu ɔmɔtshi wa laande kana dia nde nkondja ɔtshɔkɔ ɔmɔtshi, nkɔnɔ, kana woshasha wa nyuma k’ekila. Mbala mɔtshi wakahɛka nyama anya la ntondo ka yɔ kimɔma oko olambo.—Eto 29:15; Wal 27:18; Ets 19:6; 1Ti 5:22

• Mboka.

  Lo Afundelo, tshɛkɛta shɔ mbɔsamaka lo yoho ya didjidji dia nembetshiya yoho mɔtshi ya tshelo kana lɔkɛwɔ letawɔma kana lahetawɔma le Jehowa. Wakataka lo dikambo dia wanɛ wakakomaka ambeki wa Yeso Kristo oko vɔ wekɔ lo “Mboka,” mbuta ate, vɔ wakalamaka yoho ya lɔsɛnɔ lohikami lo mbetawɔ kawɔ le Yeso Kristo, dia ndjelaka ɛnyɛlɔ kande.—Ets 19:9

• Merɔdaka.

  Jambizambi yoleki ya l’osomba wa Babilɔna. L’ɔkɔngɔ wa nkumekanga k’ose Babilɔna la ombidji w’ɛlɛmbɛ Hammurabiya mbetɛ Babilɔna kapitalɛ ka Babilɔniya, nɛmɔ dia Merɔdaka (kana Maraduka) diakaleke mfula, l’ekomelo wakayonya tozambizambi efula taki ntondo ndo yɔ yakayokomaka Panteona, jambizambi yoleki y’ase Babilɔna. L’ɔkɔngɔ diko, lokombo Merɔdaka (kana Maraduka) lakayɔhɛnyama la titrɛ “Belu” (“Nkanga”), ndo Merɔdaka akayokoma lo mbelamɛ Bɛlɛ.—Jɛr 50:2

• Mɛsiya.

  Tshɛkɛta yoye oma lo tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru “okitami w’esɔ” kana “onto lambokitama esɔ.” “Kristo” mbele tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yɔtɔnɛ la yɔ.—Dan 9:25; Jni 1:41

• Mfɔnu ka woke.

  Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ “mfɔnu,” mbelaka kanyi ya paa kana sui dioye oma lo shɛngiya y’awui amɔtshi. Yeso akatɛkɛta dikambo dia “mfɔnu ka woke” kahatasalemaka kakahombe komɛ Jɛrusalɛma ndo djekoleko dia kɛnɛ kayohomba ndja l’ɔkɔngɔ diko le anto tshɛ kokakatanyi la ‘oyelo ande wa la lotombo.’ (Mat 24:21, 29-31) Pɔɔlɔ akɛnya dikambo dia mfɔnu  kɛsɔ oko tshelo ya losembwe yaki Nzambi otsha le “wanɛ waheye Nzambi ndo wanɛ wahakitanyiya lokumu l’ɔlɔlɔ” lendana la Yeso Kristo. Ɛnyɛlɔ tshapita 19 mɛnyaka Yeso oko ɔnɛ lalɔmbɔla alembe wa l’olongo dia ndɔsha “nyama ka ngala la nkumi ya dikanga ya la nkɛtɛ ndo alembe awɔ.” (2Tɛ 1:6-8; Ɛny 19:11-21) “Olui a woke w’anto” mɛnyamaka oko wanɛ wambohandɔ lo mfɔnu kɛsɔ. (Ɛny 7:9, 14)—Enda ARAMANGƐDƆNA

• Mfuta olambo.

  Nkimɔ difuto diahika Wodja kana omboledi ɔmɔtshi oma le okina oko djembetelo yɛnya dia nde mbaahemɛ, l’oyango wa nama wɔladi kana dia nkondja ekokelo. (2Ku 3:4; 18:14-16; 2Ɛk 17:11) Vɔ kambaka nto la tshɛkɛta nyɛ dikambo dia mfuta olambo w’onto ndamɛ kana w’anto tshɛ.—Nɛh 5:4; Rɔm 13:7

• Mikitama.

  Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yakambawɔ la yɔ lo efundelo wa la diko dia esambo 6 (Os 16, 56-60). Yɔ yekɔ tshɛkɛta ya tɛkinikɛ yele kitshimudi yayɔ hayeyama shikaa, kaanga mbakokayɔ mbɔtɔnɛ la tshɛkɛta “ofundelo.”

• Mil.

  Yɛdikɔ yɛdikawɔ otale yatanema paka mbala ɔtɔi lo efundelo wa ntondo wa Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ lo Mateo 5:41, ondo dia ntɛkɛta dikambo dia milɛ k’ase Rɔmɔ kakɛdimaka la mɛtrɛ 1479,5. Ahole akina 3 watɛkɛtawɔ dia “milɛ” ele lo Luka 24:13, Joani 6:19, ndo Joani 11:18 dia ntɛkɛta woho wakɛnya stadia k’edjedja ka lo efundelo wa ntondo ɔnɛ milɛ mbɛdima la lofulo la mɛtrɛ kapanda.—Enda App. B14.

• Milikɔmɛ.

  Jambizambi yakatɛmɔlaka ase Amɔna, ondo yɔ mbele jambizambi Mɔlɛka. (1Ku 11:5, 7) Oya l’ekomelo k’ɛlɔmbwɛlɔ kande, Sɔlɔmɔna akake ahole wa la diko dikambo dia jambizambi ya kashi shɔ.—Enda MƆLƐKA

• Milo.

  Lo Hɛbɛru, “Milo” ndja oma lo tshɛkɛta yalembetshiya “ndodia.” Ekadimwelo ka la Septante ndjikadimolaka ɔnɛ “dihole di’eshamelo.” Ondo aki okundjikundji kana ɛngɔ kɛmɔtshi kakawake l’Osomba wa Davidɛ, koko woho wakitɔ shikaa heyama.—2Sa 5:9; 1Ku 11:27

• Mina.

  Mbelamɛka nto ɔnɛ manɛ lo Ɛzɛkiyɛlɛ. Ɛngɔ kɛdikawɔ oyadi wotsho kana nɛmɔ dia falanga. Lo ndjela emindo wakashɔma, mina ɔtɔi ekɔ la tɔshɛkɛlɛ 50, ndo shɛkɛlɛ ɔtɔi ekɔ la wotsho wa gramɛ 11,4, mina ka l’Afundelo wa lo Hɛbɛru kaki la wotsho wa gramɛ 570. Ondo aki nto mina ka nkumekanga oko wakidiɔ lo dikambo dia kubita. Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, mina ɔtɔi ekɔ la nɛmɔ dia drakimɛ 100. Tɔ kekɔ la wotsho wa gramɛ 340. Mina 60 ekɔ lotalata ɔtɔi. (Ɛzr 2:69; Luk 19:13)—Enda App. B14.

• Mindo.

  Koka mendana la mindo ya lo demba kana nsekola ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ. Koko lo Bible, tshɛkɛta nyɛ nembetshiyaka mbala efula kɛnɛ kahetawɔma, kana kele bu pudipudi lo ndjela Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ. (Lɛw 5:2; 13:45; Mat 10:1; Ets 10:14; Ɛf 5:5)—Enda PUDIPUDI

• Mirɛ.

  Olembo ɔmɔtshi w’opomu wakɔsamaka oma l’adiyo amɔtshi w’atɛndɛ kana tosongosongo ta woho ɔtɔi la Commiphora. Mirɛ aki ɛngɔ kɛmɔtshi l’atei wa diangɔ diakawasalaka esɔ k’ekila k’okitelo. Wakakambaka la tɔ lo ahɔndɔ kana lo mbeto dia mbimpola solo ka dimɛna ndo wakakidjaka lo esɔ kakitawɔ ndo kashinolawɔ lo demba. Wakakambaka nto la Mirɛ dia nɔngɔsɔla okundelo w’onto.—Eto 30:23; Tok 7:17; Jni 19:39

• Mombolenge.

  Woho ɔmɔtshi l’atei wa weho efula wa hemɔ yalanya tombatomba. Anto amɔtshi mbutaka dia mombolenge yatɛkɛtama lo Bible ekɔ matadi w’odima (Puccinia graminis).—1Ku 8:37

• Monanyi.

  —Enda AWUI WA MINDO WA DIEYANELO

• Mɔlɛka.

  Jambizambi y’ase Amɔna; ondo yoho yaamɛ la Malakama, Milikɔmɛ ndo Mɔlɔkɛ. Mbeyaka monga titrɛ koko aha lokombo la jambizambi shikaa. Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakasɛkɛka onto lalambola ɔnande le Mɔlɛka dilanya dia nyɔi.—Lɛw 20:2; Jɛr 32:35; Ets 7:43

• Mɔlɔkɛ.

  —Enda MƆLƐKA

• Mɔsɛ, Ɛlɛmbɛ wa.

  Ɛlɛmbɛ wakasha Jehowa ase Isariyɛlɛ lo tshimbo ya Mɔsɛ l’oswe wa Sinayi lo 1513 N.T.D. Abuku atanu wa ntondo wa lo Bible mbelamɛka mbala efula ɔnɛ Ɛlɛmbɛ.—Jas 23:6; Luk 24:44

• Mpɛtɛ ka ohomɔ.

  Woho ɔmɔtshi wa ohomɔ wakawalɔtaka lo lohita kana wakawadingaka ondo lo nkingo. Vɔ wakakielɛka nto ɔnɛ mpɛtɛ k’ematelo, tɔ kaki djembetelo  ya lowandji, ɔnɔmbɔdi kana shakasaka mɔtshi. (Eta 41:42)—Enda OHOMƆ

• Mutɛ-Labɛnɛ.

  Tshɛkɛta ya lo efundelo wa la diko w’Osambo 9. Yɔ nembetshiyaka ɔnɛ “mendanaka la nyɔi k’ɔna la pami.” Anto amɔtshi mbutaka dia aki lokombo kana ondo ɛtɛkɛta wa mbɔtwɛlɔ wa mishiki weyama wakamba lawɔ etena kembawɔ osambo ɔsɔ

N

• Nana.

  Yɛdikɔ y’otale yele suke la mbɛdima la otale wa lam’asa shɔdi ya lohita la woke la la tshungungu etena kasandjola onto lonya. Lo mbɔtɔnganyiya la kubita kele la satimɛtrɛ 44,5, kete nana koka monga l’otale wa satimɛtrɛ 22,2. (Eto 28:16; 1Sa 17:4)—Enda App. B14.

• Nardɔ.

  Malashi w’oshinga wolo w’ebelabela, wakawasalaka la esongo wa nardɔ (Nardostachys jatamansi). Lam’ele nardɔ kaki oshinga wolo, wakakisanganyaka mbala efula la bisɔ dikina di’anyanya, ndo mbala mɔtshi wakasalaka ka kɔlɔ kafɔna la tɔ. Makɔ la Joani wakate dia wakatɛ Yeso “nardɔ ka dimɛna.”—Mak 14:3; Jni 12:3

• Ndjakimɔ, djembetelo y’ekila ya.

  Lokaka la ngaingai la paonyi ka pudipudi lɛnɛ akawamate ɛtɛkɛta wa lo Hɛbɛru wata ɔnɛ: “Jehowa ekɔ kanga ekila.” Wakalidjaka laadiko dia dihɔndɔ diadingawɔ l’ɔtɛ diaki ɔlɔmbɛdi a laadiko. (Eto 39:30)—Enda Ap. B5

• Ndjatshumoya.

  Lo Bible, ɔsɔ ekɔ okadimwelo w’otema kaamɛ la lonyangu l’oma k’ɛse otema l’ɔtɛ wa yoho ya lɔsɛnɔ y’edjedja, etsha wa kɔlɔ, kana kɛnɛ kele onto kosala. Ndjatshumoya ka mɛtɛ tɔshaka elowa, ɛnyɛlɔ otshikitanyelo w’etsha.—Mat 3:8; Ets 3:19; 2Pe 3:9

• Nefilimɛ.

  Ana wa ngala wakotama oma le andjelo wakalɔtɛ alemba w’anto la ana wa wamato w’anto la ntondo ka Mvula k’Elola.—Eta 6:4

• Nehilɔta.

  Tshɛkɛta yaheyama kitshimudi yayɔ shikaa yatanema lo efundelo wa la diko wa Osambo 5. Amɔtshi fɔnyaka dia yɔ mendanaka la ehomɔ ka lɔpɛpɛ lo ndjikakatanya la tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yɔtɔnɛ la cha·lilʹ (hionge). Koko, yɔ koka nembetshiya ngɛngu

• Netinimɛ.

  Ekambi wa lo tɛmpɛlɔ waki komonga ase Isariyɛlɛ. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yakadimɔma tshɛkɛta lo tshɛkɛta ɔnɛ “Wanɛ Wakakimɔma,” dia mɛnya ɔnɛ vɔ wakakimɔma dia kambaka olimu lo tɛmpɛlɔ. Ondo efula ka waa Netinimɛ waki tokanula ta ase Ngibiyɔna, wanɛ wele Jashua akawaetɛ “amunyi wa nkunyi ndo atahodi w’ashi dikambo di’olui ndo dikambo dia elambwelo ka Jehowa.”—Jas 9:23, 27; 1Ɛk 9:2; Ɛzr 8:17

• Ngandji ka kɔlamelo.

  Kadimɔmaka mbala efula oma lo tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru cheʹsedh, yendana la ngandji katshutshuyama oma lo ndjakimɔ, olowanyi, kɔlamelo, ndo omamemelo wa wolo. Vɔ kambaka la yɔ mbala efula lo kɛnɛ kendana la ngandji koka Nzambi anto, koko ndo dia ngandji kokana anto lam’asawɔ.—Eto 34:6; Rut 3:10

• Ngera.

  Wotsho wɛdimi la gramɛ 0,57. Tɔ mbɛdima la shɛkɛlɛ 1/20. (Lɛw 27:25)—Enda App. B14.

• Ngɛhɛna.

  Lokombo la lo Grɛkɛ la Okidi wa Hinɔmɛ, lo sidɛ ndo lo sidɛ owɛstɛ ka Jɛrusalɛma y’edjedja. (Jɛr 7:31) Wakakambe la lɔ lo prɔfɛsiya dia ntɛkɛta dikambo dia dihole diakawakashɛka edo. (Jɛr 7:32; 19:6) Ndooko kɛnya dia nyama kana anto wakakashema lo Ngɛhɛna dia tshumbama ɛsɛnyu kana soyama. Ɔnkɔnɛ dihole sɔ hadiokoke monga dihole diahɛnama diasoyawɔ anto lo dja ya mɛtɛ mɛtɛ ya pondjo. Koko, Yeso nde l’ambeki ande wakakambe la Ngɛhɛna oko djembetelo ya dilanya dia pondjo dia “nyɔi ka hende,” mbuta ate, elanyelo ka pondjo, shilama oshiki.—Ɛny 20:14; Mat 5:22; 10:28

• Ngiliyadɛ.

  Lo yoho ya shikaa, ɔsɔ aki ɛtshi ka nkɛtɛ k’ɛtɛtɔ ka lo ɛstɛ ka Ɔkɛdi wa Jɔrdana katenyanya nɔrdɛ ndo sidɛ k’Okidi wa Jabɔka. L’edjedja ka wonya wakayokamba la yɔ dia ntɛkɛta dikambo dia ɛtshi ka nkɛtɛ k’otondo k’ase Isariyɛlɛ ka lo ɛstɛ ka Jɔrdana, lɛnɛ akadjasɛka dioho dia Rubɛna, Ngada ndo k’ahende ɔtɔi ka dioho dia Manase. (Wal 32:1; Jas 12:2; 2Ku 10:33)—Enda Ap. B4

•  Ngititɛ.

  Tshɛkɛta ya lo mishiki yele kitshimudi yayɔ heyama, koko mɛnamaka dia yɔ ndja oma lo tshɛkɛta gath ya lo Hɛbɛru. Amɔtshi fɔnyaka dia ondo yɔ yekɔ ngɛngu katongaka kaamɛ la esambo kɔtɔnɛ la osalelo wa vinyɔ, nɛ dia gath mendanaka la diamula dia vinyɔ.—Os 81:Efu

• Nisana.

  L’ɔkɔngɔ wa lɔhɔmbɔ la la Babilɔna, ɔsɔ akayongaka lokombo l’oyoyo la Abiba, ngɔndɔ ka ntondo ka lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo ngɔndɔ k’esambele lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka sato polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka nɛi. (Nɛh 2:1)—Enda Ap. B15.

• Nkila mbo ya ndɛ.

  Ntshika diaha ndɛ ndooko ɛngɔ l’etena kɛmɔtshi. Ase Isariyɛlɛ wakakilaka mbo ya ndɛ lo Lushi l’ekombelo ka pɛkato, lo nshi ya paa ndo etena kakiwɔ l’ohomba w’ekimanyielo ka Nzambi. Ase Juda wakɔshi yɛdikɔ ya kilaka mbo ya ndɛ mbala 4 l’ɔnɔnyi dia mbohɔ tena dia paa dia lo ɔkɔndɔ awɔ. Nkila mbo ya ndɛ bu didjango le Akristo.—Ɛzr 8:21; Isa 58:6; Luk 18:12

• Nkita.

  Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru nyɛ nembetshiyaka “nkita ɛngɔ k’ɔkɛlɛngɔ.” Wakakambaka la esɔ le onto kana le ɛngɔ kɛmɔtshi oko djembetelo ya ndjakimɔ dikambo di’olimu ɔmɔtshi wa laande. Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, vɔ kambaka nto la tshɛkɛta yakɔ dikambo dia otshulwelo wa nyuma k’ekila le wanɛ wakasɔnama dikambo di’elongamelo ka tolɛ l’olongo.—Eto 28:41; 1Sa 16:13; 2Kɔ 1:21

• Nkomba pɛkato.

  Lo Afundelo wa lo Hɛbɛru, ɔsɔ akendanaka la elambo wakalambɔmaka dia nkimanyiya anto dia vɔ nsukana la Nzambi ndo mbɔtɛmɔla. Lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, elambo wakalambɔmaka, djekoleko lo Lushi la l’ɔnɔnyi l’ekombelo ka pɛkato, laki l’oyango wa mbidja diokanelo lam’asawɔ la Nzambi kaanga mbakawasale pɛkato l’onto ndo l’onto ndo wodja w’otondo. Elambo ɛsɔ waki didjidji dia olambo waki Yeso, olambo wakakombe pɛkato yaki anto mbala ɔtɔi lo pondjo, lo mbisha anto diaaso dia nyomokana la Jehowa.—Lɛw 5:10; 23:28; Kɔl 1:20; Hɛb 9:12

• Nkɔdiakɔdia.

  Tɔngɔna kɛnɛ kakatshiki amunyi la lolango kana kakawohɛ. Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakalɔmbaka anto diaha muna diangɔ tshɛ dia lo dikambɔ diawɔ ndo aha mimba elowa tshɛ w’ɔlivɛ kana elowa ekina. Ɔsɔ aki lotshungɔ lakasha Nzambi ose wola, ɔnɛ lasowa, ɔngɛndangɛnda, ɔna etshike ndo wadi aki odo dia nkɔdiakɔdia kɛnɛ kakatshikala l’ɔkɔngɔ wa dinela.—Rut 2:7

• Nkuka ka dja.

  Ɛngɔ kɛmɔtshi kakawalɛlɔlaka abanga kana mbolo, wakakambaka nto la tɔ dia ntshumba diwomba kana diangɔ dikina diasalema la diwomba. Lo nshi yakafundamaka Bible, wakasalaka nkuka ka dja la atafadi kana la ave. Nkuka ka ntshumba diwomba, ka ntshumba diangɔ diasalawɔ la diwomba ndo ka ntshumba tonyimu akelamɛka nto atshuka.—Eta 15:17; Dan 3:17; Ɛny 9:2

• Nkumekanga ka womoto ka l’Olongo.

  Titrɛ ka jambizambi ya womoto yakatɛmɔlaka waa apɔsta w’ase Isariyɛlɛ lo nshi ya Jɛrɛmiya. Anto amɔtshi mbutaka dia ɔsɔ aki Ishitara (Astarte), jambizambi ya womoto y’ase Babilɔna. Lokombo la osekande la ntondo l’ose Sumɛriya aki Inanna, kitshimudi ate “Nkumekanga ka womoto ka l’Olongo.” Laadiko wa monga la diɔtɔnganelo la olongo, yɔ yaki jambizambi ya womoto ya ɛtɛtɔ. Astarte mbelamɛka nto ɔnɛ “Womoto la l’Olongo” lo efundelo ɛmɔtshi w’ase Edjibito.—Jɛr 44:19

• Nsala kɔlɔ; Munga.

  Nsekola ɔlɛmbɛ wakadjama, tshelo ya nsekola ɔlɛmbɛ. Yɔ yekɔ woho ɔtɔi la “pɛkato” lo Bible.—Os 51:3; Rɔm 5:14

• Nseke ya l’elambwelo.

  Diangɔ diele oko nseke diakatombe l’atshuku anɛi wa dilambwelo dimɔtshi. (Lɛw 8:15; 1Ku 2:28)—Enda Ap. B5 ndo B8

• Nshi y’ekomelo.

  Etelo kɛsɔ ndo ditelo dikina diele oko tɔ, ɛnyɛlɔ “etena k’ekomelo ka nshi,” kambema lo prɔfɛsiya ya lo Bible dia mɛnya etena kayokoma awui wa l’ɛkɔndɔ lo kondoko. (Ɛzk 38:16; Dan 10:14; Ets 2:17) Lo ndjela prɔfɛsiya la prɔfɛsiya, etena kɛsɔ mbeyaka monga etena k’ɛnɔnyi engana eto kana ɛnɔnyi efula. Mbala efula, Bible kambaka l’etelo kɛsɔ lo kɛnɛ kendana la “nshi y’ekomelo” ya dikongɛ nɛ di’akambo, etena ka woongelo wa Yeso wahɛnama.—2Ti 3:1; Jak 5:3; 2Pe 3:3

•  Nsongayɔɔtɔ.

  Yekɔ la kitshimudi yaamɛ la “yɔɔtɔ ya pindju.” Yɔ yekɔ yɔɔtɔ yayokomɛka ntomba lo lɛkɛ la ehotwelo, la ntondo ka wonya mɛnama, dia mbewoya etatelo ka lushi l’oyoyo.—Ɛny 22:16; 2Pe 1:19

• Numba.

  Onto layasha lo awui wa dieyanelo l’andja wa diwala, djekoleko dia nkondja falanga. (Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ y’ɔnɛ “numba,” porʹne, ndja oma lo tshɛkɛta yalembetshiya “nsondja.”) Mbala efula tshɛkɛta shɔ mendanaka la wamato, kaanga mbele Bible tɛkɛtaka nto dia apami wa numba. Nsala kinumba kombetawɔmaka lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, ndo diangɔ diakawatshindaka numba kombetawɔmaka oko woshasha lo dihole di’ekila dia Jehowa, otshikitanyi la mbekelo y’apanganu yakakambaka la numba ya lo tɛmpɛlɔ dia kondjaka wahɔ. (Eoh 23:17, 18; 1Ku 14:24) Bible kambaka nto la tshɛkɛta yakɔ lo yoho ya didjidji, dia ntɛkɛta dikambo di’anto, wedja, atshunda wayasha lo yoho mɔtshi y’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi kaanga mbasɛmawɔ dia wekɔ atɛmɔdi wa Nzambi. Ɛnyɛlɔ, osanga w’ɛtɛmwɛlɔ welɛwɔ “Babilɔna ka Woke” mɛnyama lo Ɛnyɛlɔ oko numba nɛ dia tɔ salaka loseka la emboledi wa l’andja ɔnɛ dia nkondja wolo ndo diangɔ dia l’emunyi.—Ɛny 17:1-5; 18:3; 1Ɛk 5:25

• Nyuma.

  Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru ruʹach ndo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ pneuʹma yakadimɔma mbala efula ɔnɛ “nyuma” yekɔ la tokitshimudi efula. Tɔ tshɛ nembetshiyaka kɛnɛ kele onto hakoke mɛna la washo ndo mbishaka kanyi ya wolo wakamba olimu. Vɔ kambaka la tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru ndo ya lo Grɛkɛ shɔ dia ntɛkɛta dikambo dia 1) lɔpɛpɛ, 2) wolo wa lɔsɛnɔ wele le ditongami diele la nkɛtɛ, 3) wolo watshutshuya waya oma l’otema wa didjidji w’onto ndo wookonya dia mbuta ndo nsala akambo lo yoho mɔtshi, 4) ditelo diakasambiyama di’oma lo kiɔkɔ mɔtshi yahɛnama, 5) anto wele l’alemba wa lo nyuma ndo 6) wolo waki Nzambi wakamba olimu, kana nyuma k’ekila.—Eto 35:21; Os 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13

• Nyuma k’ekila.

  Wolo wahɛnama wakamba Nzambi lawɔ dia nkotsha lolango lande. Tɔ kekɔ ekila nɛ dia tɔ ndja oma le Jehowa, ɔnɛ lele pudipudi ndo losembwe lo yɛdikɔ yoleki tshɛ ndo nɛ dia tɔ mbele ehomɔ kakamba la Jehowa dia nkotsha kɛnɛ kele ekila.—Luk 1:35; Ets 1:8

• Nzambi ka mɛtɛ.

  Ekadimwelo ka tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yalembetshiya “Nzambi” lo yoho ya shikaa. Lo ahole efula, okambelo wa la tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru shɔ kimanyiyaka dia ntshikitanya Jehowa, Nzambi ɔtɔi ka mɛtɛ la nzambi ya kashi. Ekadimwelo k’ɔnɛ “Nzambi ka mɛtɛ” namaka tshɛ lo tshɛ kitshimudi ya lo Hɛbɛru ya etelo kakɔ lo avɛsa watanemayɔ.—Eta 5:22, 24; 46:3; Eoh 4:39

O

• Oduwa wa dja.

  Dihole dia didjidji ‘diahɛta dja ndo mbɔkɔ ya dja,’ dielamɛ nto ɔnɛ “nyɔi ka hende.” Atshi wa pɛkato wahayatshumoya, Diabolo ndo kaanga nyɔi la Diombo (kana Hadɛsɛ) wayokashema lɔkɔ. Woho wayokashema ditongami dia lo nyuma ndo nyɔi la Hadɛsɛ, diangɔ diahakoke nongola la dja mɛnyaka dia oduwa ɔsɔ wekɔ wa didjidji, aha sui dia pondjo, koko elanyelo ka pondjo.—Ɛny 19:20; 20:14, 15; 21:8

• Ofidi w’ekombelo ka pɛkato.

  Ofidi wa ɔshɛtɛ wa sheke, wele ɔlɔmbɛdi a laadiko akamɔngaka dikila dia olambo wa pɛkato la ntondo kawɔ lo Lushi la Ekombelo ka pɛkato. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru ndja oma lo vɛrbɛ yalembetshiya “nkomba laadiko dia (pɛkato)” kana ondo “dimola (pɛkato).” Vɔ wakasalema la paonyi ka wolo, kaamɛ la akɛruba 2 lo koma yawɔ tshɛ. Mbala efula vɔ ndekaka ntɛkɛta tsho dia “ofidi.” (Eto 25:17-22; 1Ɛk 28:11; Hɛb 9:5)—Enda Ap. B5

• Ohomɔ.

  Ɛngɔ kakawakambaka la tɔ dia mata (mbala efula lo diwomba kana lo ɛngɔ kɛmɔtshi k’okamu) dia mɛnya kangatɔ, dia mɛnya dimɛna diatɔ kana dia mbetawɔ. Ehomɔ w’edjedja wakasalemaka la ɛngɔ ka wolo (dive, owanga kana osongo) diaki la alɛta kana asango lo wedi okina. Wakakambaka la ohomɔ lo yoho ya didjidji lo ɛngɔ kakawamate ohomɔ dia mɛnya dia kekɔ ɛngɔ k’oshika, oko djembelo yɛnya ɔnɛ lakikanga kana oko ɛngɔ koshɛmi kana  ka sheke.—Eto 28:11; Nɛh 9:38; Ɛny 5:1; 9:4

• Okambi wakimanyiya.

  Ekadimwelo ka tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ di·aʹko·nos, yakadimɔma mbala efula ɔnɛ “okambi” kana “okimanyedi.” “Okambi wakimanyiya” ekɔ onto lakimanyiya olui wa dikumanyi l’etshumanelo. Nde pombaka nkotsha kɛnɛ kalɔmbama l’Afundelo dia nkondja diɛsɛ di’olimu sɔ.—1Ti 3:8-10, 12

• Okengi wa mpoke.

  Ɔnɛ lakamba la diwomba dia nkenga mpoke, alɔnga, ndo diangɔ dikina. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yakadimɔma okengi nembetshiyaka tshɛkɛta lo tshɛkɛta “ɔnɛ lasala.” Vɔ kambaka mbala efula la lowandji lele la okengi wa mpoke le diwomba dia mɛnya lowandji lele la Jehowa le anto ndo wedja.—Isa 64:8; Rɔm 9:21

• Okidiami.

  Tshɛkɛta yɔsami oma lo Hɛbɛru yalembetshiya “Ɔnɛ Lamboyanganya,” “Ɔnɛ Lamboyakimɔ,” “Ɔnɛ Lambokakitɔna.” Aki elui ehende wa Akidiami: Wanɛ wakayakimɔ la lolango ndo wanɛ wakasɔnama oma le Nzambi. Pami kana womoto akakokaka ntshika dɔkɔlɔkɔ dia laande le Jehowa dia nsɛna oko Okidiami l’etena kɛmɔtshi. Wanɛ wakatshikaka dɔkɔlɔkɔ la lolango lawɔ kosalaka awui 3 anɛ: Takawahombaka nnɔ wanu kana ndɛ ɛngɔ tshɛ k’oma l’ɔkɔdi wa vinyɔ, takawahombaka minya divo ndo takawahombaka minanda odo. Wanɛ wakasɔnamaka oma le Nzambi oko Akidiami wakatshikalaka ngasɔ lɔsɛnɔ lawɔ l’otondo ndo Jehowa akɛnyaka kɛnɛ kakawahombaka nsala.—Wal 6:2-7; Emb 13:5

• Okidi w’ashi.

  Okidi w’ebamubamu kana diamba di’ashi diatongaka mbala efula aha l’ashi onyake lo eleko k’avula, koka mendana nto la ɔkɛdi w’ashi. Ɛkɛdi ɛmɔtshi wakalolaka oma lo tɔkɔkɔ ndo wakayokoma ko wɔkɛlaka tsho hawoyoma. Lo ahole amɔtshi okidi w’ashi mbɔsamaka oko tsho “okidi.”—Eta 26:19; Wal 34:5; Eoh 8:7; 1Ku 18:5; Jɔb 6:15

• Okristo.

  Lokombo lakasha Nzambi ambeki waki Yeso Kristo.—Ets 11:26; 26:28

• Olambo.

  Woshasha wakimɔma le Nzambi dia nkɛnɛmɔla eokelo ka losaka, dia nsuya onongo, ndo dia nkaloya diɔtɔnganelo di’ɔlɔlɔ la nde. Ntatɛ oma le Abɛlɛ, anto wakalambolaka weho w’elambo wotshikitanyi wa la lolango, mbidja ndo nyama, polo lam’akayokonya sheke y’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ dui sɔ tshondo ya didjango. Kondjonga ohomba nto nambola elambo wa nyama l’ɔkɔngɔ wa Yeso nkimɔ lɔsɛnɔ lande hita oko olambo wa kokele, kaanga mbatetemala Akristo nkimɔ elambo wa lo nyuma le Nzambi.—Eta 4:4; Hɛb 13:15, 16; 1Jn 4:10

• Olambo wa eokelo ka losaka.

  Olambo w’osanga wakalambɔmaka dia ntombola Nzambi l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakandawashaka ndo l’ɔtɛ wa ngandji kande ka kɔlamelo. Wakalɛka emunyi wa nyama k’olambo akɔ ndo mapa wele la wodoya ndo waha la wodoya. Emunyi wa nyama wakahombamaka ndɛma lushi lakɔ laamɛ.—2Ɛk 29:31

• Olambo wa letshetsha.

  Olambo wele ɔlɔmbɛdi akawetshetshaka lo nkitsha anya ande la tshina di’anya w’ɔtɛmɔdi lakalambolaka olambo ko mbeetshetsha lɛnɛ la lɛnɛ; kana ɔlɔmbɛdi ndamɛ akeetshetshaka olambo akɔ. Tshelo shɔ yaki djembetelo ya mɛnya Jehowa olambo.—Lɛw 7:30

• Olambo wa lotɛ.

  Olambo wa wanu wakawatɛka lo elambwelo ndo wakawakimɔka kaamɛ la elambo ekina. Pɔɔlɔ akakambe la tshɛkɛta nyɛ lo yoho ya didjidji dia nkɛnɛmɔla lolango lande la ndjakimɔ dikambo di’asekande Akristo.—Wal 15:5, 7; Flp 2:17

• Olambo wa lotshumba.

  Olambo wa nyama kakatshumbamaka lo elambwelo oko woshasha w’otondo le Nzambi; ndooko etenyi ka nyama (ngɔmbɛ, ɔkɔkɔ, mbudi k’omi, fudu k’enga kana kudumba y’ɔna) kakatshikalaka le ɔtɛmɔdi.—Eto 29:18; Lɛw 6:9

• Olambo wa pɛkato.

  Olambo wakakimɔmaka dikambo dia pɛkato k’aha l’okonda kakasalema l’ɔtɛ wa wɔdu wa demba diele bu kokele. Elambo wa nyama yotshikitanyi, ntatɛ oma lo ngɔmbɛ polo lo kudumba wakakimɔmaka, lo ndjela akoka ndo awui wakakonyaka otshi wa pɛkato dia pɛkato kande kombama.—Lɛw 4:27, 29; Hɛb 10:8

• Olambo w’onongo.

  Olambo wendana la pɛkato y’onto ndamɛ. Vɔ ntshikitana yema la  elambo ekina wa pɛkato, lo woho wele vɔ waki dia nkotsha kana dia nɔngɔsɔla waɛsɛ amɔtshi wendana la sheke wele otshi wa kɔlɔ wamboyatshumoya akawashisha l’ɔtɛ wa pɛkato kakandasale ndo dia mbonya oma lo dilanya.—Lɛw 7:37; 19:22; Isa 53:10

• Olambo w’osanga.

  Olambo wakawalambolaka Jehowa dia mbɔlɔmba dia mbidja wɔladi la nde. Ɔtɛmɔdi ndo ase luudu lande, ɔlɔmbɛdi wakalambolaka ndo ɛlɔmbɛdi wakakambaka olimu l’etena kɛsɔ wakalɛka olambo ɔsɔ. Jehowa akalongolaka edinga wa dimɛna wa wata wakawatshumbaka. Wakawoshaka nto dikila diele didjidji dia lɔsɛnɔ. Aki oko ɛlɔmbɛdi ndo atɛmɔdi wakadjasɛka kaamɛ dia ndɛ kaamɛ la Jehowa, dia mɛnya diɔtɔnganelo dia wɔladi.—Lɛw 7:29, 32; Eoh 27:7

• Olando.

  Woho wa hemɔ tshɛ kasambemɛ esadi esadi kele l’akoka wa minda anto efula ndo ndjaka. Mbala efula tɔ mendanaka la okotshamelo wa kilombo ka Nzambi.—Wal 14:12; Ɛzk 38:22, 23; Amɔ 4:10

• Olimu w’ekila.

  Olimu, kana lotumu lele ekila, vɔ mbɔtɔnɛka mbala kakɔ ɔtɔi la ntɛmɔla Nzambi.—Rɔm 12:1; Ɛny 7:15

• Olui.

  Olui w’anto wakokana dia nsangana. Lo Afundelo wa lo Hɛbɛru, vɔ kambaka la tshɛkɛta nyɛ mbala efula dia ntɛkɛta dia nsanganya y’ase Isariyɛlɛ lo waa fɛtɛ y’ɔtɛmwɛlɔ kana lo waaso amɔtshi waki la kitshimudi ya woke lo wodja.—Eoh 16:8; 1Ku 8:5

• Omamemelo le Nzambi.

  Wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ, ntɛmɔla ndo kambɛ Jehowa Nzambi, monga la kɔlamelo lo lowandji lele lande la mbolɛ andja w’otondo.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12

• Ombeyi w’akambo wa tɔɔtɔ.

  Onto leka awui wa wonya, ngɔndɔ ndo tɔɔtɔ l’oyango wa mbuta akambo wa lo nshi yayaye.—Dan 2:27; Mat 2:1

• Omendji.

  Pami kele ɔkɛndɛ ande wa ntondo ele wa mendaka ndo namaka etshumanelo. Kanyi y’ohomba yele lo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ e·piʹsko·pos ele ya nkokɛ ndo nama. Tshɛkɛta “omendji” ndo “ekumanyi” (pre·sbyʹte·ros) mendanaka la ɔkɛndɛ akɔ waamɛ lo etshumanelo k’Akristo, “ekumanyi” mɛnyaka waonga w’onto lambotshunda lambɔsɔnama ndo “omendji” mbikaka epole ɔsɛkɛ lo ɛkɛndɛ wendana la ɔsɔnamelo ɔsɔ.—Ets 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2

• Ompakemi.

  Onto lahakema l’atei w’elui 2 dia mbaokanya. Lo Afundelo, Mɔsɛ mbele ompakemi wa sheke y’Ɛlɛmbɛ ndo Yeso mbele ompakemi wa sheke y’oyoyo.—Nga 3:19; 1Ti 2:5

• Omvutshi.

  Ɔnɛ lele asangwelo waki Nzambi mbewoyamaka lo tshimbo yande. Amvutshi wakasalaka akambo oko tɛmba awui taki Nzambi, lo mbewoya, aha tsho kɛnɛ kayosalema, koko ndo wetshelo, wadjango ndo dombwelo dia Jehowa.—Amɔ 3:7; 2Pe 1:21

• Onto latɛkɛtsha dimu.

  Onto lata dia nde tɛkɛtaka la wanɛ wambovɔ.—Lɛw 20:27; Eoh 18:10-12; 2Ku 21:6

• Onto lele la lotshungɔ, Onto lambotshungɔ.

  Lo nshi yakolɛka Rɔmɔ, “onto lele la lotshungɔ” aki ɔnɛ lakotɔ aha lo mfumbe, lele la ntshungɔ tshɛ y’ose wodja. Lo wedi okina, “onto lambotshungɔ” aki ɔnɛ lakatshungɔma oma lo lɔhɔmbɔ. Onto akakokaka nkondja lotshungɔ oma le lɛɛta la monga ose Rɔmɔ, koko onto ɔsɔ takandakokaka nkamba olimu wa pɔlitikɛ. Woho okina w’otshungwelo wakatshungolaka onto oma lo lɔhɔmbɔ, koko nde komonga la ntshungɔ tshɛ y’ose wodja.—1Kɔ 7:22

• Osambo.

  Lembo la ntombola Nzambi. Esambo wakikɔ la mishiki ndo wakembamaka oma le atɛmɔdi, mbidja ndo etena kakatɛmɔmaka Jehowa Nzambi lo sɛkɛ lo tɛmpɛlɔ kande la Jɛrusalɛma.—Luk 20:42; Ets 13:33; Jak 5:13

• Osambo wa Wodelo.

  Efundelo wa la diko di’Osambo 120-134. Kaanga mbele ekɔ tokanyi efula lo kɛnɛ kendana la kitshimudi ya etelo kɛnɛ, anto efula fɔnyaka dia esambo 15 ɛsɔ wakembamaka oma le atɛmɔdi w’ase Isariyɛlɛ waki l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena ‘kakawadɛka’ otsha la Jɛrusalɛma, yaki la diko lo akona wa la Juda dia tosala fɛtɛ shato ya weke ya l’ɔnɔnyi lɛkɔ

• Ose Juda.

  Etelo kakambawɔ latɔ dia ntɛkɛta dikambo di’ase dioho dia Juda l’ɔkɔngɔ w’ɔkwɛlɔ wa diolelo dia waoho 10 w’Isariyɛlɛ. (2Ku 16:6) Wakayokamba layɔ  l’ɔkɔngɔ wa lɔhɔmbɔ la la Babilɔna dia ntɛkɛta dikambo dia waoho wotshikitanyi wakakalola l’Isariyɛlɛ. (Ɛzr 4:12) L’ɔkɔngɔ diko wakayokamba la tɔ l’andja w’otondo dia ntshikitanya ase Isariyɛlɛ la ase Wedja. (Ɛst 3:6) Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akakambe la etelo kakɔ lo yoho ya didjidji dia mɛnya dia wodja wa lootɔ bu la shɛngiya l’etshumanelo k’Akristo.—Rɔm 2:28, 29; Nga 3:28

• Ose Nazarɛtɛ.

  Lokombo la Yeso, mbuta ate onto l’oma lo shombasomba ya Nazarɛtɛ. Ondo lɔ mbɔtɔnɛka la tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokambi la wɔ lo Isaya 11:1 dikambo dia “lokonɔ.” L’ɔkɔngɔ diko wakayokamba la lɔ ndo lo dikambo di’ambeki waki Yeso.—Mat 2:23; Ets 24:5

• Ose Ngirika.

  Onto lele ose Ngirika kana ɔnɛ lele nkumbo kande ndja oma lɛkɔ. Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, tshɛkɛta nyɛ nembetshiyaka awui efula, yɔ mendanaka la wanɛ tshɛ waki komonga ase Juda kana wanɛ wakasɛngiyama oma lo ɔtɛkɛta ndo mbekelo y’ase Ngirika.—Jɔɛ 3:6; Jni 12:20

• Ose wodja lakayokoma ombetawudi.

  Onto laya ombetawudi. Lo Afundelo, ɔsɔ mendanaka la onto lakayɔtɔ lo ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda, pami akahombaka minya mpota.—Mat 23:15; Ets 13:43

• Oseka.

  Wadi la hende lakongaka mbala efula mfumbe ka womoto.—Eto 21:8; 2Sa 5:13; 1Ku 11:3

• Osembe.

  Etenyi k’osongo kakawahɛka l’ahɛka dia mɛmba wetsho lo tokoma tawɔ 2, kana etenyi k’osongo kakawahɛka lo nkingo ya nyama 2 (mbala efula ngɔmbɛ) dia mfusa l’ekambɔ kana dia mɛmba diangɔ. Lam’ele ɛhɔmbɔ wakakambaka mbala efula la esembe dia mɛmba diangɔ dia wotsho, wakakambaka l’osembe lo yoho ya didjidji dia ntɛkɛta dikambo dia lɔhɔmbɔ, dia onto lele l’ɛse k’onto okina, kana dia dihɛnyɔdi ndo asui. Minya kana mbɔkɔla osembe nembetshiyaka dia onto ambotshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ, dihɛnyɔdi ndo asui.—Lɛw 26:13; Mat 11:29, 30

• Oshinga w’etshungwelo.

  Oshinga wafutama dia ntshungola oma lo lɔhɔmbɔ, dilanya, asui, pɛkato ndo kaanga oma lo dui dimɔtshi diahomba salema. Oshinga ɔsɔ komongaka mbala tshɛ ofutelo wa falanga. (Isa 43:3) Oshinga w’etshungwelo wakalɔmbamaka lo weho efula w’akambo. Ɛnyɛlɔ ana wa nondo w’apami tshɛ kana wa nyama l’Isariyɛlɛ waki wa Jehowa, ndo oshinga w’etshungwelo kana oshinga wa mfuta, wakahombaka futama dia mbatshungola oma l’okambelo wa laande wa olimu wa Jehowa. (Wal 3:45, 46; 18:15, 16) Naka ngɔmbɛ ka ngala kahawalame, ambodiaka onto, kangatɔ akahombaka nkimɔ oshinga w’etshungwelo diaha nde nongola dilanya dia nyɔi. (Eto 21:29, 30) Koko, ndooko oshinga w’etshungwelo waketawɔmaka le onto ladiaka onto la okonda. (Wal 35:31) Kɛnɛ koleki ohomba ele, Bible mbikaka epole ɔsɛkɛ lo oshinga w’etshungwelo wakakimɔ Kristo oma lo nyɔi kande k’olambo l’oyango wa ntshungola anto wele l’okitanyiya oma lo pɛkato la nyɔi.—Os 49:7, 8; Mat 20:28; Ɛf 1:7

• Osomba wa Davidɛ.

  Lokombo lakawasha osomba wa Jɛbusɛ l’ɔkɔngɔ wa Davidɛ mbɔlɛndja ndo mbika edjaselo kande ka nkumekanga lɛkɔ. Vɔ mbelamɛka nto ɔnɛ Siɔna. Vɔ mbɔsaka etenyi ka sidɛ ɛstɛ ndo etenyi koleki edja ka Jɛrusalɛma.—2Sa 5:7; 1Ɛk 11:4, 5

• Osongo wa lɔsɛnɔ.

  Osongo wa lo ekambɔ k’Ɛdɛna. Bible hɛnya dia elowa awɔ waki l’akoka wa mbisha lɔsɛnɔ, koko vɔ waki didjidji di’eshikikelo k’oma le Nzambi ka lɔsɛnɔ la pondjo le wanɛ wakandahombe mbetawɔ dia ndɛ elowa w’oma lɔkɔ.—Eta 2:9; 3:22

• Osongo w’ewo ka kɛnɛ kele ɔlɔlɔ la kɛnɛ kele kɔlɔ.

  Osongo wa lo ekambɔ k’Ɛdɛna wakakambe la Nzambi la wɔ oko didjidji dia lotshungɔ lele la nde la shikikɛ anto kɛnɛ kele “ɔlɔlɔ” la kɛnɛ kele “kɔlɔ.”—Eta 2:9, 17

• Osongo w’ololo.

  Weho w’esongo wotshikitanyi w’ololo efula ndo waki la opumu wa dimɛna wa wolo. Vɔ kambaka l’osongo w’ololo lo Bible lo yoho ya didjidji dia mɛnya etombelo wa kɔlɔ wele la awui wa mindo wa dieyanelo, lɔhɔmbɔ, dɛngiya ndo wetshelo w’ɛtɔlɔki. Lo Ɛnyɛlɔ 8:11, “osongo w’ololo” nembetshiyaka ɛngɔ k’ololo ndo lɔlɛngɔ, lelamɛ nto ɔnɛ wanu  w’ololo oko kondjo.—Eoh 29:18; Tok 5:4; Jɛr 9:15; Amɔ 5:7

• Otamba.

  Etenyi k’osongo kosembwe tɔɔ kakawahanɛka onto losadi dui dimɔtshi. Wedja ɛmɔtshi wakakambaka l’otamba dia ndjaka ndo/kana mpanɛ odo oko ɔhɛmwɛlɔ le anto akina kana dia mbosha nsɔnyi lo sɛkɛ. Ase Asuriya, wakeyamaka oma l’ata awɔ wa ngala efula wakahanɛka mfumbe lo tɔsɔdi t’etamba w’ɛsɔngɔ waketaka oma lo dikundju otsha lo ntolo. Koko, lo ɛlɛmbɛ w’ase Juda, wanɛ wakasalaka akambo wa kɔlɔ wele oko ntɛnga kana ntɛmɔla dikishi wakawadiakaka ntondo lo mbaoka ave kana lo yoho kina, ko oma laasɔ edo awɔ wakahanemaka l’etamba, kana l’esongo oko ɛnyɛlɔ k’ɔhɛmwɛlɔ le anto akina. (Eoh 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Mbala mɔtshi ase Rɔmɔ wakakelekaka tsho onto l’otamba, lɛnɛ akandakokaka nsɛna nshi efula, la ntondo ka nde ndjovɔ la kandji, mposa k’ashi, ndjala ndo la yanyi. Le anto amɔtshi, ɛnyɛlɔ lo odiakelo wa Yeso, wakɔɔkɔkɔla nsɛti l’anya la l’ekolo l’otamba. (Luk 24:20; Jni 19:14-16; 20:25; Ets 2:23, 36)—Enda OTAMBA W’ASUI

• Otamba w’asui.

  Ekadimwelo ka tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ stau·rosʹ, yalembetshiya otamba kana ekundji kosembwe tɔɔ, oko kɛnɛ kakawadiake Yeso lɔkɔ. Ndooko djembetelo yɛnya dia tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ shɔ nembetshiyaka kurusɛ, oko wakakambaka apanganu la tɔ oko djembetelo ya l’ɔtɛmwɛlɔ l’edja k’ɛnɔnyi nkama la ntondo ka Kristo. “Otamba w’asui” mbelaka tshɛ lo tshɛ kanyi yele lo tshɛkɛta ya ntondotondo nɛ dia Yeso nde lawɔ akakambe la tshɛkɛta stau·rosʹ dia mɛnya asui, paa ndo nsɔnyi kakahombe ambeki ande ndjoshama. (Mat 16:24; Hɛb 12:2)—Enda OTAMBA

• Otunyi wa Kristo.

  Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yele la tokitshimudi tohende. Yɔ nembetshiyaka kɛnɛ kahokana, kana kalɔshana la Kristo. Yɔ koka nto mendana la Kristo ka kashi, ɔnɛ layadja lo dihole dia Kristo. Anto, atshunda kana elui tshɛ wa kashi wasɛma dia vɔ mbele onyimpala wa Kristo kana wasɛma dia vɔ mbele Mɛsiya kana walɔsha Kristo la ambeki ande koka mɛtɛ mbelamɛ atunyi wa Kristo.—1Jn 2:22

• Owale.

  Tɔwɔkɔwɔkɔ kana tɛtshi t’esongo kana t’ave takawakambaka latɔ dia mbɔsa tɛdikɔ. Wakatidjaka lo difunda dia dihɔndɔ kana l’ɛngɔ kɛmɔtshi ko tisatshasatsha. Owale wakakɔɔka ekalekale kana ekukumadi mbele w’onto lakasɔnamaka. Mbala efula dui sɔ diakasalemaka l’ekimanyielo ka dɔmbɛlɔ. Bible kambaka la tshɛkɛta “owale” lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ kana ya didjidji ndo yekɔ la kitshimudi ɔnɛ “etenyi k’okitɔ” kana “yema.”—Jas 14:2; Os 16:5; Tok 16:33; Mat 27:35

• Owandji wa Woke.

  Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yalembetshiya “Owandji walɔmbɔla.” Yɔ mendanaka la ɔkɛndɛ w’ohomba wele la Yeso Kristo wa ntshungola anto wele la kɔlamelo oma lo nyɔi ko mbasha lɔsɛnɔ la pondjo.—Ets 3:15; 5:31; Hɛb 2:10; 12:2

• Owandji w’ɛlɔmbɛdi.

  Ɔsɔ ekɔ yoho mɔtshi yelɛwɔ “ɔlɔmbɛdi a laadiko” lo Afundelo wa lo Hɛbɛru. Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, tshɛkɛta “ewandji w’ɛlɔmbɛdi” nembetshiyaka apami waki ɛtɛ lo olimu w’ɔlɔmbɛdi, ondo mbidja ndo ɛlɔmbɛdi a laadiko wakawanya ndo ɛtɛ wa l’elui 24 w’olimu w’ɔlɔmbɛdi.—2Ɛk 26:20; Ɛzr 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31

Ɔ

• Ɔkɔlɛ.

  Ɛngɔ kasha ɔnɛ lele la dibasa onto lookole oko eshikikelo kɛnya dia nde ayofuta. Wakakielɛka nto ɔnɛ ɛngɔ kambowotshungɛ. Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ waki la wadjango lo kɛnɛ kendana la ɔkɔlɛ dia nkokɛ wahɔ wa ose wola ndo anto wa lo wodja waki komonga l’anto waakokɛ.—Eto 22:26; Ɛzk 18:7

• Ɔlɛnga.

  Lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ, ɔlɛnga ekɔ pami kakawatongola. Apami wa ngasɔ wakasɔnamaka oko emendji w’akambo wa lo luudu la nkumekanga kana todjamu ta wadi aki nkumekanga ndo eseka ande. Tshɛkɛta shɔ yakendanaka nto la pami kaki komonga ɔlɛnga lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ, koko aki ɔlɔhɛ wakendaka akambo wa lo luudu la nkumekanga. Wakakambe la tshɛkɛta shɔ lo yoho ya didjidji lo kɛnɛ kendana la ‘ɔlɛnga lo dikambo dia Diolelo,’ mbuta ate ɔnɛ layakimɛ l’oyango wa ndjasha efula l’olimu wa Nzambi.—Mat 19:12; Ɛst 2:15; Ets 8:27

•  Ɔlɔlɔ waheyama mbɛdika.

  Lokanyi l’ohomba lele la tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ nyɛ ele kɛnɛ kele dimɛna ndo olangala. Etelo kɛsɔ mendanaka mbala efula la woshasha wa l’otema ɔtɔi kana tshelo ya nkaha l’otema ɔtɔi. Etena katɛkɛtama dikambo dia ɔlɔlɔ waheyama mbɛdika waki Nzambi, etelo kakɔ nembetshiyaka woshasha wa la lolango wakasha Nzambi la lokaho tshɛ, aha la nde nongamɛ difuto. Ɔnkɔnɛ, ɔsɔ ekɔ woshasha wa l’otema ɔtɔi waki Nzambi ndo lokaho la la ngandji ndo ɔlɔlɔ ande otsha le anto. Tshɛkɛta yakɔ ya lo Grɛkɛ kadimɔmaka nto ɔnɛ “lokolo l’ɔlɔlɔ” ndo ‘woshasha wa l’otema ɔtɔi.’ Vɔ mbishamaka aha la nongamɛ wahɔ ndo le wanɛ wahalongamɛ, diɛsɛ oma lo lokaho lele la ɔnɛ lashana.—2Kɔ 6:1; Ɛf 1:7

• Ɔlɔmbɛdi.

  Pami kaki onyimpala wa Nzambi le anto wakandakambɛka olimu, wakandetshaka awui wendana la Nzambi ndo ɛlɛmbɛ ande. Ɛlɔmbɛdi waki nto enyimpala w’anto la ntondo ka Nzambi, vɔ wakalambolaka elambo ndo wakalɔmbɛka anto. La ntondo ka Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, ɔtɛ wa nkumbo akakambaka oko ɔlɔmbɛdi dikambo dia nkumbo kande. Lo nshi ya Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, apami wa lo nkumbo kaki Arɔna lo dioho dia Lɛwi mbakakengaka dioho di’ɛlɔmbɛdi. Apami akina wa lo dioho dia Lɛwi waki akimanyedi awɔ. Lo osapwelo wa sheke y’oyoyo, Isariyɛlɛ wa lo nyuma akayokoma wodja w’ɛlɔmbɛdi, la Yeso Kristo oko Ɔlɔmbɛdi a Laadiko.—Eto 28:41; Hɛb 9:24; Ɛny 5:10

• Ɔlɔmbɛdi a laadiko.

  Lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, ɔlɔmbɛdi a laadiko mbaki onyimpala w’anto la ntondo ka Nzambi ndo dia nɔmbɔla ɛlɔmbɛdi ekina. Wakawelɛka nto ɔnɛ “owandji w’ɛlɔmbɛdi.” (2Ɛk 26:20; Ɛzr 7:5) Nde ndamɛ oto mbaki la lotshungɔ la mbɔtɔ lo Dihole dioleki Ekila, dihole dioleki l’etei dia lo tabɛrnaklɛ ndo l’ɔkɔngɔ diko lo tɛmpɛlɔ. Nde akasalaka ngasɔ paka lo Lushi la l’ɔnɔnyi l’Ekombelo ka pɛkato. Vɔ kambaka la tshɛkɛta “ɔlɔmbɛdi a laadiko” nto lo dikambo dia Yeso Kristo.—Lɛw 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Hɛb 4:14

• Ɔlɔnga.

  Elowa wa ntondo w’oma lo dinela, etombelo wa ntondo kana diangɔ dia ntondo di’oma l’olimu akɔna tshɛ. Jehowa akalɔmbaka dia wodja w’Isariyɛlɛ mbolambolaka ɛlɔnga awɔ, oyadi onto, nyama kana elowa w’oma lo dinela. Lam’ele vɔ waki wodja, ase Isariyɛlɛ wakalambolaka Nzambi ɛlɔnga lo Fɛtɛ ka mapa waha la wodoya ndo ka Pɛntɛkɔsta. Wakakambe nto la tshɛkɛta “ɔlɔnga” lo yoho ya didjidji dikambo dia Kristo ndo ambeki ande w’akitami.—1Kɔ 15:23; Wal 15:21; Tok 3:9; Ɛny 14:4

• Ɔmɛnyi w’akambo woshɛmi.

  Onto lakalongola akoka oma le Nzambi dia nshihodia lolango la Nzambi, ɔnɛ lele washo ande wakadihɔma dia mɛna kana dia mboka akambo wele kombishɔma hwe hwe le anto tshɛ. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru nyɛ ndja oma lo tshɛkɛta yalembetshiya “mɛna,” oyadi tshɛkɛta lo tshɛkɛta kana lo yoho ya didjidji. Ɔmɛnyi w’akambo woshɛmi aki onto lakawatshɔka dia tɛnana la nde dia nkondja alako wa lomba lo akambo wakawahomanaka la wɔ.—1Sa 9:9

• Ɔmɛra.

  Yɛdikɔ ya diangɔ dia womu, yɔ mbɛdima la litrɛ 2,2 kana etenyi ka dikumi ɔtɔi ka efa. (Eto 16:16, 18)—Enda App. B14.

• Ɔna Davidɛ.

  Etelo kendana mbala efula la Yeso, katɔtɔmiya dia nde mbele Okitɔ wa sheke ya Diolelo yakahombe ndjokotshama le onto ɔmɔtshi la l’ɔlɔndji wa Davidɛ.—Mat 12:23; 21:9

• Ɔna enondo.

  Ntondotondo, ɔna l’enondo la pami la papa (lo dihole dia ɔna l’enondo la mama). Lo nshi yakafundamaka Bible, ɔna pami l’enondo aki la dihole dia nɛmɔ lo nkumbo ndo nde mbaki ɔtɛ wa nkumbo l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka she. Tshɛkɛta shɔ mendanaka nto la nyama kotɔ ntondo, lo tena dimɔtshi vɔ mbelɛka “yata nkondo.”—Eto 11:5; 13:12; Eta 25:33; Kɔl 1:15

• Ɔna onto.

  Etelo katanema mbala oko 80 lo Evanjiliɔ. Tɔ mendanaka la Yeso Kristo ndo tɔ nembetshiyaka dia lo tshimbo ya eotwelo kande ka lo demba, nde akayokoma onto ndo nde komonga tsho etongami ka lo nyuma kaki la demba di’emunyi. Etelo kɛnɛ mɛnyaka nto dia Yeso akahombe nkotsha prɔfɛsiya katanema lo Danyɛlɛ 7:13, 14. Lo Afundelo wa lo Hɛbɛru, etelo kɛnɛ kakakambema lo dikambo dia Ɛzɛkiyɛlɛ ndo Danyɛlɛ, dia ntɔtɔmiya otshikitanu wele lam’asa tɛmba awui tokovɔ tɔsɔ la  Nzambi lele Kiɔkɔ ya losango lawɔ.—Ɛzk 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28

• Ɔnɔmbɔdi.

  Etena kakambawɔ la yɔ lo Esambo, mɛnamaka dia tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru nyɛ nembetshiyaka ɔnɛ lalɔngɔsɔla lo yoho mɔtshi esambo ndo lalɔmbɔla wembelo awɔ, ɔnɛ lakoholaka ndo lakalowanyaka amembi w’esambo w’ase Lɛwi ndo lalɔmbɔla ndo wembelo wa lo sɛkɛ. Dikadimwelo dikina yikadimolaka ɔnɛ “owandji w’ampomi wa mishiki” kana “ɔnɔmbɔdi wa mishiki.”—Os 4:Efu.; 5:Efu

• Ɔniksɛ.

  Lɔwɔkɔ lele bu la nɛmɔ efula, woho ɔmɔtshi wa agatɛ wa wolo, kana woho ɔmɔtshi wa kalisɛdwanɛ k’awadi awadi. Ɔniksɛ ekɔ la lohoso la wɛma losanganyi la l’odima, l’ɛndɔndɔ, la beela, la ɛkɛsɛkɛsɛ, kana l’ashi wa djɛsɛ. Wakakambaka la lɔ lo ahɔndɔ wa laande wa ɔlɔmbɛdi a laadiko.—Eto 28:9, 12; 1Ɛk 29:2; Jɔb 28:16

• Ɔnɔngɔ w’Akona wa Lɛbanɔna.

  Ɔnɔngɔ ɔmɔtshi l’atei w’ɛnɔngɔ ehende w’akona wakenga akona wa la Lɛbanɔna. Ɔnɔngɔ w’akona wa Lɛbanɔna wekɔ lo owɛstɛ ndo ɔnɔngɔ w’akona wɛlane la Lɛbanɔna wekɔ lo ɛstɛ. Okidi w’otale, w’ɛtɛtɔ mbele lam’asa ɛnɔngɔ ehende w’akona ɛsɔ. Ɔnɔngɔ w’akona wa Lɛbanɔna mimɛka oma l’omamu wa Mediteraneya ndo shɔdi yawɔ yekɔ lam’asa djongolongo ya mɛtrɛ 1800 la mɛtrɛ 2100. Lo nshi y’edjedja, Lɛbanɔna akadingama l’esongo w’elondo w’amɛna wakasombamaka oshinga wolo lo wedja wakasukana la wɔ. (Eoh 1:7; Es 29:6; 92:12)—Enda Ap. B7.

• Ɔnɔnyi w’ɔngɛnɔngɛnɔ, Jibile.

  Oseka ɔnɔnyi wa 50 tshɛ ntatɛ lam’akɔtɔ Isariyɛlɛ lo Nkɛtɛ ya Daka. Nkɛtɛ yakahombe tshikala aha kambema l’ɔnɔnyi wa Jibile ndo mfumbe y’ase Hɛbɛru yakahombe tshungɔma. Bɛtshi dia nkɛtɛ di’okitɔ diakasondjama diakakaloyamaka. Lo yoho mɔtshi, Jibile aki ɔnɔnyi w’otondo wa fɛtɛ, ɔnɔnyi w’etshungwelo wakakaloyaka wodja woho wakiwɔ ntondo etena kakawadjashiya Nzambi.—Lɛw 25:10

• Ɔpɔstɔlɔ.

  Lokanyi l’ohomba lele lo tshɛkɛta nyɛ ele “ɔnɛ lakatomama,” ndo wakakambe la yɔ dikambo dia Yeso ndo anto amɔtshi wakatomama dia kambɛ akina. Mbala efula, vɔ kambaka la yɔ lo kɛnɛ kendana la ambeki 12 wa Yeso wakandasɔtɔla ndamɛ oko enyimpala.—Mak 3:14; Ets 14:14

• Ɔshɛtɛ wa sheke; Ɔmɛnyi.

  Vɔ mbelamɛka nto ɔshɛtɛ w’Ɔmɛnyi. Ɔshɛtɛ wakasalema la abaya w’osongo wa akasia ndo wakawakite paonyi, wakombamaka lo Dihole dioleki Ekila dia lo tabɛrnaklɛ ndo l’ɔkɔngɔ diko lo Dihole dioleki Ekila dia lo tɛmpɛlɔ kakake Sɔlɔmɔna. Vɔ waki la ofidi wa paonyi wa wolo waki la akɛruba ahende wɛlɛngane. Diangɔ diakalekaka mbidjama lɔkɔ aki pase pende di’ave diaki l’Ɛlɛmbɛ Dikumi dielamɛ nto ɔnɛ pase di’Ɔmɛnyi. (Eto 25:22; 31:18; Eoh 31:26; 1Ku 6:19; Hɛb 9:4)—Enda App. B5 ndo Ap. B8

• Ɔsɔngɔ.

  Shongo y’otale yakawadjaka lowolo la mpɛmɔ la shɔdi, alami wa dongalonga wakakambaka lawɔ dia nɔmbɔla nyama. Ɔsɔngɔ mbɛdikamaka la ɛtɛkɛta wa kanga lomba watshutshuya ompokami dia mbidja yimba lo dako dia lomba. Etelo k’ɔnɛ ‘mingitɔ laadiko di’ɛsɔngɔ’ ndja oma lo tshelo yɛnya ngɔmbɛ kahetetala wonya w’otshindjiyawɔ lo mingitɔ lɔkɔ, etombelo wele la dui sɔ ele tɔ kayohomɔ.—Ets 26:14; Emb 3:31

• Ɔtɛ wa l’ekundji.

  Shɔdi ya ekundji yakalɛngama dimɛna. Wakemɛ dikundji dihende, ka Jakina la ka Bɔaza la ntondo ka tɛmpɛlɔ ka Sɔlɔmɔna. (1Ku 7:16)—Enda Ap. B8

P

• Papirusɛ.

  Etombatomba kɛmɔtshi ka l’omamu w’ashi kafɔna la lɔkɔmbɛ kakawakambaka la tɔ dia nsala diangɔ diele oko asaka, dikomba ndo waato. Wakakambaka la papirusɛ nto dia nsala ɛngɔ kafundawɔ kafɔna la dikatshi ndo wakakambaka la tɔ lo wɛɔmbɔ efula.—Eto 2:3

• Paradiso.

  Parkɛ ka dimɛna efula, kana ekambɔ ka dimɛna. Dihole dia ntondo dia ngasɔ aki Ɛdɛna, diɔ diakasalema oma le Jehowa dikambo di’atshukanyi wa ntondo. Etena kakandatɛkɛta la otshi wa kɔlɔ waki suke la nde l’otamba w’asui, Yeso akɛnya dia nkɛtɛ kayokoma paradiso. Lo 2 Kɔrɛtɔ 12:4, tshɛkɛta yakɔ mendanaka ondo la paradiso ka lo nshi yayaye ndo lo Ɛnyɛlɔ 2:7 la paradiso ka l’olongo.—Lem 4:13; Luk 23:43

•  Pɛntɛkɔsta.

  Fɛtɛ ka hende l’atei wa fɛtɛ ya weke yakalɔmbaka dia ase Juda tshɛ w’apami tosala la Jɛrusalɛma. Pɛntɛkɔsta, kitshimudi ate “(Lushi) la Akumi atanu,” ɔsɔ ekɔ lokombo lokambemi lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ lo kɛnɛ kendana la lokombo lelɛwɔ Fɛtɛ ka Dinela kana Fɛtɛ ka Mingu lo Afundelo wa lo Hɛbɛru. Tɔ kakasalemaka lo lushi la 50 lo mbadia ntatɛ oma lo Nisana 16.—Eto 23:16; 34:22; Ets 2:1

• Pɛrɛsiya, ase Pɛrɛsiya.

  Wodja ndo anto watɛkɛtawɔ mbala la mbala wendana la lokombo lɔsɔ, ndo ondo kakatanyema la ase Mediya. Lo etatelo ka ɔkɔndɔ awɔ, ase Pɛrɛsiya wakɔshi paka ɛtshi ka sidɛ owɛstɛ k’etenyi k’ebamubamu ka Iran. L’ɛlɔmbwɛlɔ ka Kurɔ ka Woke (ɔnɛ lele lo ndjela ambeyi amɔtshi w’ɛkɔndɔ w’edjedja akotɔ oma le she laki ose Pɛrɛsiya ndo nyango ose Mediya), ase Pɛrɛsiya wakayahemɛ ase Mediya kaanga mbele diolelo diakatetemala monga di’ase Mediya la Pɛrɛsiya. Kurɔ akalɛndja diolelo dia Babilɔna lo 539 N.T.D. ndo akasha ase Juda waki lo lɔhɔmbɔ lotshungɔ la nkalola lo wodja awɔ wa lootɔ. Diolelo di’ase Pɛrɛsiya diaki oma lo Ɔkɛdi wa Indus lo ɛstɛ polo lo Ndjale ka Égée lo owɛstɛ. Ase Juda waki l’ɛlɔmbwɛlɔ k’ase Pɛrɛsiya polo etena kakayɔlɛndjaka Alexandre wa Woke ase Pɛrɛsiya lo 331 N.T.D. Diolelo di’ase Pɛrɛsiya diakatɛnami ntondo lo ɛnɛlɔ le Danyɛlɛ, ndo diɔ ntɛkɛtama lo dibuku dia lo Bible dia Ɛzɛra, Nɛhɛmiya ndo Ɛsta. (Ɛzr 1:1; Dan 5:28; 8:20)—Enda Ap. B9.

• Pimɛ.

  Wotsho ndo oshinga wakadjaka ase Filistiya dia nkɛtɛmɔla dihomɔ di’otshikitanyi. Ave efula w’ohomba wakatane anyangi w’emindo lo Isariyɛlɛ waki la alɛta w’ekuku wa lo Hɛbɛru k’edjedja wa “pimɛ,” wotsho awɔ wa l’atei atei aki gramɛ 7,8 wele suke la tenyi pende dia lo sato dia shɛkɛlɛ.—1Sa 13:20, 21

• Pɔmɛgranatɛ.

  Olowa wele oko pɔmɛ, vɔ nɛngama dimɛna kana wekɔ oko dɛmbɔ dia nkoso la koma yawɔ. Vɔ wekɔ la suka ya beela yoludi l’ashi l’etei. Wakakambaka la asango wa pɔmɛgranatɛ dia nɛnga ohembo w’okutu wa bule wele bu l’anya wa ɔlɔmbɛdi a laadiko ndo lo ɛtɛ wa ekundji ka Jakina ndo ka Bɔaza kaki la ntondo ka tɛmpɛlɔ.—Eto 28:34; Wal 13:23; 1Ku 7:18

• Pɔrneia.

  —Enda AWUI WA MINDO WA DIEYANELO

• Prefɛ.

  Okambi waki la dihole dia l’ɛse ka satrapɛ lo diolelo di’ase Babilɔna. Lo Bible, waa prefɛ waki la lowandji le anto wa tomba lo tominadi ta la Babilɔna. Wakatɛkɛta nto dia waa prefɛ lo ɛlɔmbwɛlɔ ka nkumekanga Dariyo, ose Mediya.—Dan 2:48; 6:7

• Prɔfɛsiya.

  Losango lakasambiyama, oyadi ɛnɛlɔ ka lolango la Nzambi kana wewoyelo wa losango lakɔ. Prɔfɛsiya koka monga wetshelo wakasambiyama oma le Nzambi wendana la lɔkɛwɔ, diewoyelo dia didjango kana dilanya, kana diewoyelo dia dui dimɔtshi diayosalema.—Ɛzk 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21

• Prɔkɔsilɛ.

  Nguvɛrnɛrɛ ka prɔvɛnsɛ kakendamaka oma lo Sena k’ase Rɔmɔ. Nde aki la lowandji lo awui wa kilombo ndo awui w’asɔlayi, kaanga mbele tɛdikɔ tande takasɛdingɔmaka oma lo Sena, nde aki la lowandji laheme tshɛ lo prɔvɛnsɛ.—Ets 13:7; 18:12

• Pudipudi.

  Lo ndjela Bible, tshɛkɛta nyɛ hayendana tsho la pudipudi ka lo demba, koko ndo la monga lo yoho kana nyomokaloya eongelo kaha l’onongo, aha la vadi ndo kɛdia oma lo ɛngɔ tshɛ kadja mindo, kalanya lɔkɛwɔ kana lo nyuma. Lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, tshɛkɛta shɔ nembetshiyaka monga pudipudi lo ndjela sɛlɛmɔnyi ya wɛdiɛlɔ.—Lɛw 10:10; Os 51:7; Mat 8:2; 1Kɔ 6:11

• Purima.

  Fɛtɛ ka l’ɔnɔnyi kakasalemaka lushi la 14 ndo la 15 la Adara. Tɔ kakasalemaka dia mbohɔ etshungwelo k’ase Juda oma lo elanyelo lo nshi yaki Ɛsta wadi aki nkumekanga. Pu·rimʹ tshɛkɛta yele bu lo Hɛbɛru nembetshiyaka “owale.” Wakɔlɛ fɛtɛ kɛsɔ Purima, kana Fɛtɛ k’Owale l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakasale Hamana lo mboka Puru (Owale) dia nshikikɛ lushi lakandahombe nkotsha oyango ande wa nshila ase Juda oshiki.—Ɛst 3:7; 9:26

• Pusupusu.

  Ɛngɔ kɛmɔtshi k’etshimbi 2 kakakutɔmaka oma le mfalasa kakawakambaka latɔ ntondotondo lo ta.—Eto 14:23; Emb 4:13; Ets 8:28

 R

• Rahaba.

  Tshɛkɛta yokambi la wɔ lo yoho ya didjidji lo dibuku dia Jɔbɔ, di’Esambo ndo di’Isaya (aha Rahaba, womoto latɛkɛtama lo dibuku dia Jashua). Lo dibuku dia Jɔbɔ, kɛnɛ katɛkɛtama la wɔ mɛnyaka dia Rahaba ɔsɔ ekɔ shimamba, lo ahole akina, vɔ nkamba la shimamba kɛsɔ oko didjidji dia Edjibito.—Jɔb 9:13; Os 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10

S

• Sabato.

  Oma lo tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yalembetshiya “momuya; ntshika.” Ekɔ lushi l’esambele la lo lomingu l’ase Juda (ɛɔtwɛlɔ ka wonya ka Lushi la tanu polo ɛɔtwɛlɔ ka wonya ka Lushi la samalo). Nshi mɔtshi ya fɛtɛ ya l’ɔnɔnyi, kaamɛ ndo ɔnɔnyi w’esambele ndo w’akumi atanu akelamɛka nto ɔnɛ sabato. Lushi la Sabato, ndooko olimu wakakambemaka onyake kɛnɛ kakasalaka ɔlɔmbɛdi lo tɛmpɛlɔ k’ekila. Lo ɛnɔnyi wa Sabato, dikambɔ kokambemaka ndo asekawɔ ase Hɛbɛru kombadjaka pɛpɔ dia mfuta abasa. Lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, wadjango wendana la Sabato wakikɔ la wɛdimo, koko ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ wakayotatɛ nkotsha awui akina yema yema, diakɔ diele lo nshi ya Yeso, akayokoma wotsho le anto dia nkitanyiya.—Eto 20:8; Lɛw 25:4; Luk 13:14-16; Kɔl 2:16

• Samariya.

  Osomba waki kapitalɛ ka waoho 10 wa lo diolelo di’Isariyɛlɛ dia lo nɔrdɛ l’edja ka ɛnɔnyi oko 200. Ɔsɔ ekɔ nto lokombo la ɛtshi kakɔ ka nkɛtɛ k’otondo. Osomba ɔsɔ wakakama lo dikona diele la lokombo lakɔ laamɛ. Lo nshi ya Yeso, Samariya aki lokombo la distrikɛ diaki lam’asa Ngalileya lo nɔrdɛ ndo Judeya lo sidɛ. Mbala efula Yeso akewɔka nsambisha lɛkɔ lo nkɛndɔ yande, koko tena dimɔtshi nde akatenyanyaka Samariya ndo akasawola l’ase lɛkɔ. Petero akakambe la sapi ka hende ka didjidji ka Diolelo etena kakalongola ase Samariya nyuma k’ekila. (1Ku 16:24; Jni 4:7; Ets 8:14)—Enda Ap. B10

• Satana.

  Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yalembetshiya “Ɔndɔshi.” Lo Bible, mbala efula lokombo lɔsɔ mendanaka la Satana Diabolo, Otunyi woleki waki Nzambi.—Jɔb 1:6; Mat 4:10; Ɛny 12:9

• Satrapɛ.

  Ɔnɛ lahɔnyi la nkumekanga, kana nguvɛrnɛrɛ ka prɔvɛnsɛ lo diolelo di’ase Babilɔna ndo di’ase Pɛrɛsiya. Satrapɛ akasɔnamaka oma le nkumekanga oko owandji dia nɔmbɔla.—Ɛzr 8:36; Dan 6:1

• Sea.

  Yɛdikɔ ya diangɔ dia womu. Lo mbɛdika la diangɔ di’ɔkɛlɛngɔ, tɔ mbɛdima la litrɛ 7,33.—Enda App. B14.

• Sela.

  Tshɛkɛta mɔtshi yakawakambaka la yɔ lo mishiki kana lo ɛtɛkɛta watanema lo Esambo ndo lo Habakuka. Yɔ koka nembetshiya diomuyelo wonya w’embama osambo kana lo mishiki, kana awui asɔ ahende l’oyango wa momuya lo mbɔlama ki dia nkana yimba kana nkɛnɛmɔla nsaki. Ekadimwelo ka Bible ka la Septante kambaka la tshɛkɛta di·aʹpsal·ma, dia nembetshiya “diomuyelo dia lo mishiki.”—Os 3:4; Hab 3:3.

• Sɛkɛ.

  Dihole dia hwe diodingi tabɛrnaklɛ ndo l’ɔkɔngɔ diko dihole diakadingama la mpele, dihole dia hwe diakadingama lokombo diakadinge luudu la tɛmpɛlɔ. Elambwelo ka olambo wa lotshumba kakatanemaka lo sɛkɛ dia tabɛrnaklɛ ndo l’etei ka sɛkɛ dia tɛmpɛlɔ. (Enda Ap. B5, B8, B11.) Bible tɛkɛtaka nto dikambo dia asɛkɛ wa mvudu ndo wa mvudu y’ewandji.—Eto 8:13; 27:9; 1Ku 7:12; Ets 4:11; Mat 26:3.

• Sheke.

  Diokanelo, kana kɔhi lam’asa Nzambi l’anto kana lam’asa elui ehende w’anto dia nsala kana ntshika dia nsala dui dimɔtshi. Mbala mɔtshi aki paka wedi ɔtɔi mbaki l’ɔkɛndɛ wa nɛnya ɛtɛkɛta (sheke ya wedi ɔtɔi, yaki tshondo ya daka). Lo tena dikina, elui akɔ ehende wakahombaka nɛnya ɛtɛkɛta awɔ (sheke ya wedi ehende). Laadiko dia toseke takadje Nzambi l’anto, Bible tɛkɛtaka dikambo dia toseke ta lam’asa anto, waoho, wedja kana elui w’anto. L’atei wa toseke taki la tɔsɛngiya ta wolo mbaki tɔnɛ takadje Nzambi l’Abrahama, la Davidɛ, la wodja w’Isariyɛlɛ (sheke y’Ɛlɛmbɛ) ndo I’Isariyɛlɛ wa Nzambi (sheke y’oyoyo).—Eta 9:11; 15:18; 21:27; Eto 24:7; 2Ɛk 21:7.

• Sheke y’ekila.

  Etenyi kɛmɔtshi ka sangwelo diaki Nzambi koye oma le Nzambi, yɔ mbishɛmaka polo lo etena kakandashikikɛ  ndamɛ, ndo yɔ mbishɔmaka paka le wanɛ wasɔnande dia ndjieya.—Mak 4:11; Kɔl 1:26.

• Sheminitɛ.

  Tshɛkɛta ya lo mishiki yalembetshiya tshɛkɛta lo tshɛkɛta ɔnɛ “l’enanɛi,” yɔ koka mendana la yoho mɔtshi ya mishiki wakadjama l’ɛse, kana shambo mɔtshi. Lo dikambo dia dihomɔ dia mishiki, ondo tshɛkɛta nyɛ mendanaka la dihomɔ diele la wendjo wa l’ɛse lo mishiki. Lo dikambo dia esambo, ondo yɔ nembetshiyaka mishiki watotshindɛka osambo la wendjo wa l’ɛse ndo wembama lo yoho shɔ.—1Ɛk 15:21; Os 6:Efu; 12:Efu.

• Sheɔlɛ.

  Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yɔtɔnɛ la tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ “Hadɛsɛ.” Yɔ kadimɔmaka ɔnɛ “Diombo” (la dɛta dia woke) dia tɛkɛta dikambo dia odimu a pɛngando, koko aha diombo diakundɛwɔ onto l’onto.—Eta 37:35; Os 16:10; Ets 2:31 (nɔtɛ).

• Shɛbatɛ.

  L’ɔkɔngɔ wa vɔ ntshɔ lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, ɔsɔ akayongaka lokombo la ngɔndɔ ka 11 lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo ngɔndɔ ka 5 lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka ntondo polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka hende. (Zɛk 1:7)—Enda Ap. B15.

• Shɛkɛlɛ.

  Yɛdikɔ y’ase Hɛbɛru yakawɛdikaka diangɔ dia wetsho ndo nɛmɔ dia falanga. Yɔ mbɛdima la wotsho wa gramɛ 11,4. “Shɛkɛlɛ ya lo dihole di’ekila” mbeyaka monga etelo kakawakambaka latɔ dia tɔtɔmiya dia yɛdikɔ ya wotsho pombaka monga ya shikaa kana vɔ pombaka mbɔtɔnɛ la atɔndɔ wa wetsho wakalamemaka lo tabɛrnaklɛ. Ondo ɔsɔ aki shɛkɛlɛ y’owandji (yakatshikitana la shɛkɛlɛ y’anto akina) kana yɛdikɔ ya wotsho yakalamemaka lo luudu la lowandji.—Eto 30:13.

• Shinangɔnga.

  Tshɛkɛta yalembetshiya “ntshumanya kaamɛ; olui w’anto,” koko lo avɛsa efula, ɔsɔ ekɔ luudu kana dihole diakasanganaka ase Juda dia mbadia Afundelo, dia mbetshama, nsambisha ndo dia nɔmba. Lo nshi ya Yeso, osomba tshɛ wa woke wa l’Isariyɛlɛ waki la Shinangɔnga, ndo esomba wakaleke weke waki la Shinangɔnga ndekana ɔtɔi.—Luk 4:16; Ets 13:14, 15.

• Shongo ya yɛdikɔ.

  Shongo ya yɛdikɔ yaki l’otale wa kubita 6. Lo ndjela kubita kakakambaka l’anto tshɛ, yɔ yaki l’otale wa mɛtrɛ 2,67; lo ndjela kubita k’otale, yɔ yaki l’otale wa mɛtrɛ 3,11. (Ɛzk 40:3, 5; Ɛny 11:1)—Enda App. B14.

• Siɔna; Dikona dia Siɔna.

  Lokombo l’osomba w’eshamelo w’ase Jɛbusɛ waki lo sidɛ ɛstɛ ka dikona dia Jɛrusalɛma. L’ɔkɔngɔ wa Davidɛ mbɔsa osomba akɔ, nde akake edjaselo ka nkumekanga lɛkɔ, ndo osomba akɔ wakayelamɛ ɔnɛ “Osomba wa Davidɛ.” (2Sa 5:7, 9) Siɔna akayokoma dikona di’ekila dia Jehowa etena kakayɔtɔlaka Davidɛ Ɔshɛtɛ wa sheke lɛkɔ. L’ɔkɔngɔ diko, lokombo lɔsɔ lakayendana ndo la ɛtshi ka nkɛtɛ ka tɛmpɛlɔ lo Dikona dia Mɔriya, ndo l’edjedja ka wonya, osomba w’otondo wa Jɛrusalɛma. Mbala efula vɔ kambaka la lokombo lɔsɔ lo yoho ya didjidji lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ.—Os 2:6; 1Pe 2:6; Ɛny 14:1.

• Sivana.

  L’ɔkɔngɔ wa vɔ nkalola oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, ɔsɔ akayonga lokombo la ngɔndɔ ka sato lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo ngɔndɔ ka divwa lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka tanu polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka samalo. (Ɛst 8:9)—Enda Ap. B15.

• Sɔpɔ.

  Tshɛkɛta yokambiwɔ la yɔ lo dikambo dia tombatomba efula dialeka mbola lo omamu w’ashi. Etombatomba katɛkɛtama lo ahole efula ekɔ Arundo donax. (Jɔb 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Ɛny 11:1)—Enda SHONGO YA YƐDIKƆ.

• Sudi; Kanga sudi.

  Hemɔ ka wolo ka lo lokoho. Lo Afundelo, sudi kokomɛka tsho lo hemɔ keyama oma lo lokombo lɔsɔ ɛlɔ kɛnɛ, nɛ dia aha anto ato mbakakitataka, koko kaki nto ndo lo ahɔndɔ ndo lo mvudu. Onto latata hemɔ ka sudi mbelamɛka kanga sudi.—Lɛw 14:54, 55; Luk 5:12.

• Sui.

  Lo Afundelo wa lo Hɛbɛru, tshɛkɛta nyɛ nembetshiyaka mbala efula paa, hemɔ, kana mpokoso kotomi Jehowa oko dilanya. Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, yɔ nembetshiyaka nkɔmɔla la lofimbɔ lele la sune kana lele la ɛsɔngɔ la koma.—Wal 16:49; Jni 19:1.

• Suriti.

  Waɛngɔ wa weke ahende wele l’omamu wa Libiya, lo nɔrdɛ k’Afrikɛ, anto wa lo nshi y’edjedja wakandaka nkɛndɔ lo  masuwa wakokaka wɔma lɛkɔ l’ɔtɛ wa lɔkɔngɔ lakongaka lɛkɔ mbala la mbala oma lo asuku w’ashi. (Ets 27:17)—Enda App. B13.

• Suriya; Ase Suriya.

  —Enda ARAMA; ASE ARAMA

T

• Tabɛrnaklɛ.

  Luudu la dipɛma lakatɛmbamaka dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ lakakambaka l’ase Isariyɛlɛ l’ɔkɔngɔ wa vɔ ntomba oma l’Edjibito. Lɔkɔ mbaki ɔshɛtɛ wa sheke wa Jehowa, waki didjidji dia woongelo wa Nzambi, ndo wakakambaka la lɔ dia nambola elambo ndo dia ntɛmɔla. Lɔ mbelamɛka mbala mɔtshi “luudu la dipɛma l’esanganelo.” Lɔ lakasalema l’abaya, lakafamɛ la ekombɔ wa linɛnɛ ndo asango wa akɛruba waki lɔkɔ. Lɔ lakakahanyema lo tenyi pende, ka ntondo wakakielɛka Dihole di’Ekila, ndo ka hende Dihole dioleki Ekila. (Jas 18:1; Eto 25:9)—Enda App. B5.

• Talata.

  Yɛdikɔ yoleki woke y’ase Hɛbɛru ya wetsho ndo ya nɛmɔ dia falanga. Yɔ yaki la wotsho wa kilɔ 34,2. Talata k’ase Ngirika kaki tshitshɛ, tɔ kaki la wotsho wa kilɔ oko 20,4. (1Ɛk 22:14; Mat 18:24)—Enda App. B14.

• Tamuza.

  1) Lokombo la jambizambi yele wamato w’ase Hɛbɛru waki ɛtɔlɔki wakayilelaka la Jɛrusalɛma. Akatamaka dia Tamuza aki ntondo nkumekanga kakayetɛmaka jambizambi l’ɔkɔngɔ wa nyɔi kande. Lo efundelo w’ase Sumɛriya, Tamuza mbelamɛka ɔnɛ Dumuzi ndo mbɔsamaka oko olonganyi kana onangi wa Inanna, jambizambi ya womoto y’ɛtɛtɔ (Ishitara k’ase Babilɔna). (Ɛzk 8:14) 2) L’ɔkɔngɔ wa vɔ nkalola oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, ɔsɔ akayongaka lokombo la ngɔndɔ ka nɛi lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo ngɔndɔ ka dikumi lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka samalo polo l’atei atei wa Ngɔndɔ k’esambele.—Enda Ap. B15.

• Tapa dia ekoho ka nyama.

  Tapa diakasalemaka tshɛ la lokoho la nyama, oko la mbudi kana l’ɔkɔkɔ, ndo wakakambaka la diɔ dia momba wanu. Wakadjaka wanu lo atapa wa wanu wa dikoho dia nyama w’eyoyo, nɛ dia etena kakawadɔdɔka, okundokundwelo waki la shɛngiya ya wolo lo atapa akɔ wa dikoho dia nyama. Atapa wa wanu wa dikoho dia nyama w’eyoyo wakananɔka, koko atapa w’edjedja lam’ele takawakokaka nanɔ, wakatɛka.—Jas 9:4; Mat 9:17

• Tarashishi, masuwa wa.

  Ntondotondo, ɔsɔ aki tshɛkɛta yakawakambaka la yɔ dikambo dia masuwa wakandaka nkɛndɔ otsha la Tarashishi k’edjedja (nshi nyɛ Ɛspanyɛ). Mɛnamaka dia l’ɔkɔngɔ diko, tshɛkɛta shɔ yakayendana la masuwa wa weke waki l’akoka wa minda nkɛndɔ ya tale. Sɔlɔmɔna la Jɛhɔshafata wakakambe la masuwa wa ngasɔ lo awui w’okanda.—1Ku 9:26; 10:22; 22:48

• Tartara.

  Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, ɔsɔ ekɔ lokanu lakawadje andjelo wakawakitshakitsha, waki komonga l’okitanyiya lo nshi ya Nɔa. Lo 2 Petero 2:4 okambelo wa la vɛrbɛ tar·ta·roʹo (“mbikasha lo Tartara”) halembetshiya ɔnɛ “andjelo wakasale pɛkato” wakakashema lo Tartara ka ditakataka di’apanganu (mbuta ate, lokanu la l’ɛse ka nkɛtɛ ndo dihole dia wodjima dikambo dia tozambizambi ta kashi t’anyanya). Koko, tɔ mɛnyaka dia Nzambi akawakitshakitsha l’ɛse oma lo dihole diawɔ dia l’olongo ndo waɛsɛ awɔ ko mbatɔla lo eongelo ka wodjima wa mamba wa lo yimba lo kɛnɛ kendana la asangwelo w’eshika waki Nzambi. Wodjima mɛnyaka nto kɛnɛ kayowakomɛ, kɛnya Afundelo dia ekɔ elanyelo ka pondjo kayowakomɛ vɔ l’ɔnɔmbɔdi awɔ, Satana Diabolo. Ɔnkɔnɛ, Tartara mɛnyaka eongelo ka l’ɛse kakawakitshakitsha andjelo asɔ wakatɔmbɔkɔ. Tɔ keema woho ɔtɔi la “difuku diaha l’ekomelo” diatɛkɛtama lo Ɛnyɛlɔ 20:1-3

• Tebɛtɛ.

  L’ɔkɔngɔ wa vɔ nkalola oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, ɔsɔ akayonga lokombo la ngɔndɔ dikumi lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo ngɔndɔ ka nɛi lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka ntondo. Tɔ nembetshiyaka “ngɔndɔ ka dikumi.” (Ɛst 2:16)—Enda Ap. B15.

• Terafimɛ.

  Tozambizambi kana dikishi dia lo nkumbo, lo tena dimɔtshi wakakambaka la tɔ oko diendja. (Ɛzk 21:21) Tɔmɔtshi taki etale ndo la diema diele oko onto,  ndo tokina taki totshitshɛ. (Eta 31:34; 1Sa 19:13, 16) Emindo wakashɔma la Mezɔpɔtamiya mɛnyaka dia, ɔnɛ lele la mpingu ya terafimɛ mbakahombaka nongola etenyi k’okitɔ ka nkumbo. (Kɛsɔ koka mɛnya lande na kele Rashɛlɛ akɔshi terafimɛ ya she.) Kɛsɔ hɛnya dia mbekelo kɛsɔ kakikɔ l’Isariyɛlɛ, kaanga mbele atɛmɔdi wa dikishi wakakambaka la terafimɛ lo nshi ya embadi ndo ya nkumi ya dikanga, ndo yɔ yaki l’atei wa diangɔ diakalanya Jɔsiya nkumekanga ka kɔlamelo.—Emb 17:5; 2Ku 23:24; Hɔs 3:4

• Tɛmpɛlɔ.

  Luudu lakakama la Jɛrusalɛma lakayɔhɛnaka tabɛrnaklɛ kakawatɛɛmbɛmbaka, lɔ laki etshina k’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Isariyɛlɛ. Tɛmpɛlɔ ka ntondo kakakama oma le Sɔlɔmɔna ndo tɔ kakayolanyema oma le ase Babilɔna. Tɛmpɛlɔ ka hende kakayokama oma le Zerubabɛlɛ l’ɔkɔngɔ wa vɔ nkalola oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ndo tɔ kakayokama nto oma le Hɛrɔdɛ wa Woke. Lo Afundelo, vɔ mbelɛka tɛmpɛlɔ mbala efula ɔnɛ “luudu la Jehowa.” (Ɛzr 1:3; 6:14, 15; 1Ɛk 29:1; 2Ɛk 2:4; Mat 24:1)—Enda Ap. B8 ndo B11.

• Tɛmpɛlɔ k’ekila.

  Mbala efula, ɔsɔ aki dihole dia laande di’ɔtɛmwɛlɔ, dihole di’ekila. Koko mbala efula diɔ nembetshiyaka tabɛrnaklɛ kana tɛmpɛlɔ ka la Jɛrusalɛma. Vɔ kambaka nto la tshɛkɛta shɔ dikambo dia dihole diadjasɛ Nzambi l’olongo.—Eto 25:8, 9; 2Ku 10:25; 1Ɛk 28:10; Ɛny 11:19

• Tishiri.

  —Enda ETANIMA ndo Ap. B15.

• Tominadi ta laadiko t’ase Juda.

  Tominadi ta laadiko t’ase Juda taki la Jɛrusalɛma. Lo nshi ya Yeso, tɔ takakengama l’anto 71, mbidja ndo ɔlɔmbɛdi a laadiko ndo wanɛ waki ɛlɔmbɛdi a laadiko ntondo, ase nkumbo y’ɛlɔmbɛdi a laadiko, dikumanyi, ɛtɛ wa waoho ndo wa nkumbo, ndo afundji.—Mak 15:1; Ets 5:34; 23:1, 6

• Toshushi.

  Apami wakasɔnɛ Jehowa dia mbitsha anto ande la ntondo ka Isariyɛlɛ nɔmbɔma oma le nkumi ya dikanga y’anto.—Emb 2:16

• Tshɔ.

  Osanganyelo w’elembo w’enyi ndo wa balasama walongola ɔkɔkɛ ɔkɔkɛ washa opomu wa dimɛna. Wakakambaka la tshɔ ya laande yaki osanganyelo wa diangɔ nɛi lo tabɛrnaklɛ kana lo tɛmpɛlɔ. Yɔ yakatshumbamaka la pindju ndo l’otsho lo elambwelo ka tshɔ lo dihole di’Ekila ndo Lushi l’Ekombelo ka pɛkato, yɔ yakatshumbamaka l’etei ka Dihole di’oleki Ekila. Yɔ yaki didjidji dia alɔmbɛlɔ wetawɔma w’ekambi wa Nzambi wa kɔlamelo. Akristo hawɔlɔmbama dia nkamba la yɔ.—Eto 30:34, 35; Lɛw 16:13; Ɛny 5:8

• Tshɔ ya wɛma.

  Olembo wamboma (ashi) w’oma l’esongo ndo lo weho ɛmɔtshi wa diangɔ di’opumu dielɛwɔ Boswellia. Etena katshumbamayɔ, yɔ mbishaka opumu wa dimɛna. Yɔ yaki ɛngɔ kɛmɔtshi ka lo tshɔ y’ekila yakawakambaka la yɔ lo tabɛrnaklɛ ndo lo tɛmpɛlɔ. Wakayisanganyaka nto la olambo wa ntɔngɔ ndo wakayikitshaka lo ɔnɔngɔ tshɛ wa mapa wa wɛnyanyu l’etei ka Dihole di’Ekila.—Eto 30:34-36; Lɛw 2:1; 24:7; Mat 2:11

U

• Urimɛ ndo Tumimɛ.

  Diangɔ diakakambaka ɔlɔmbɛdi a laadiko la diɔ oko owale dia nshikikɛ lolango la Nzambi etena kakatombaka dui dimɔtshi diendana la wodja w’otondo diakalɔmbaka okadimwelo oma le Jehowa. Wakadjaka Urimɛ la Tumimɛ l’etei ka ɛngɔ kakalɔtaka ɔlɔmbɛdi a laadiko lo ntolo etena kakandɔtɔka lo tabɛrnaklɛ. Mɛnamaka dia okambelo wa la Urimɛ ndo la Tumimɛ wakayokomɛka etena kakalanyema Jɛrusalɛma oma le ase Babilɔna.—Eto 28:30; Nɛh 7:65

V

• Valelo ya ngɔndɔ.

  Lushi la ntondo la lo ngɔndɔ tshɛ ka lo alamanaka w’ase Juda, lushi lakawɔsaka oko lushi la ntshumana kaamɛ, nsala fɛtɛ ndo nambola elambo wa laande. L’edjedja ka wonya, lushi lɔsɔ lakayokoma lushi la fɛtɛ k’ohomba ka wodja ndo anto kokambaka olimu lushi lɔsɔ.—Wal 10:10; 2Ɛk 8:13; Kɔl 2:16

W

• Waanya.

  Woho ɔmɔtshi wa ntɔngɔ yele oko eponga, koko eponga ndjileka nɛmɔ (Triticum spelta), ntɔngɔ yawɔ hayomamitɔ esadi oma lo fufodi.—Eto 9:32

• Waombo wohɔma.

  Dihole diakundɛwɔ anto wavɔ. Tshɛkɛta shɔ yekɔ ekadimwelo ka  tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ mne·meiʹon, yoye oma lo vɛrbɛ “mbohola,” yɛnya dia onto lambovɔ ekɔ lo mbohɔma.—Jni 5:28, 29

• Weshasha wa kɛtshi.

  Weshasha wakimɔma dia nkimanyiya onto lele lo dihombo. Hawɔtɛkɛtshi mbala kakɔ ɔtɔi dikambo diawɔ lo Afundelo wa lo Hɛbɛru, koko Ɛlɛmbɛ wakashaka ase Isariyɛlɛ ɛlɔmbwɛlɔ ka shikaa lo dikambo dia kɛnɛ kakawahombaka salɛ ase wola.—Mat 6:2

• Wetshi.

  Onto lasɛma dia nde ekɔ l’akoka wa mbewoya awui wayosalema lo nshi yayaye. Ɛlɔmbɛdi wakasalaka awui wa maji, wanɛ wakatɛkɛtshaka dimu, ambeyi w’akambo wa tɔɔtɔ ndo akina mbelamɛka ngasɔ lo Bible.—Lɛw 19:31; Eoh 18:11; Ets 16:16

• Wodoya.

  Ɛngɔ kakotshawɔ lo ofushi kana lo diangɔ di’ɔkɛlɛngɔ dia diɔ mbida; djekoleko yema y’ofushi wakalamema oma l’ofushi wakasɔhama ntondo. Vɔ kambaka la yɔ lo Bible oko didjidji dia pɛkato ndo kɔlɔ, vɔ kambaka nto la yɔ dia mɛnya ohamelo wahɛnama la washo watakokanɛ.—Eto 12:20; Mat 13:33; Nga 5:9

• Wonyelo wa mpota.

  Wonyelo wa ɔpɔpɔ oma lo demba dia pami dia diwutshi. Abrahama la tokanula tande mbakawadjangɛ dia salaka ngasɔ, koko ɔsɔ bu didjango le Akristo. Vɔ kambaka nto la wonyelo wa mpota lo yoho ya didjidji lo ahole efula wotshikitanyi.—Eta 17:10; 1Kɔr 7:19; Flp 3:3

• Woongelo.

  Lo ahole amɔtshi wa lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, tshɛkɛta nyɛ nembetshiyaka woongelo wa nkumekanga Yeso Kristo oma lo etena ka wahemelo ande wahɛnama oko Nkumekanga Mɛsiya polo lo nshi y’ekomelo ka dikongɛ nɛ di’akambo. Woongelo wa Kristo keema tsho wa ndja ko nkalola esadi, koko vɔ mbɔsaka etena kɛmɔtshi.—Mat 24:3

• Woshasha wa dɔkɔlɔkɔ.

  Woshasha wa la lolango wakakimɔmaka l’ɔkɔngɔ wa ntshika dɔkɔlɔkɔ.—Lɛw 23:38; 1Sa 1:21

• Wɔɔmbɔ.

  Ɛngɔ k’otale kakasalema la lokoho la nyama kana papirusɛ, kele l’efundelo lo lɛkɛ ɔtɔi, kakɔmbamaka mbala efula laadiko dia tshenyi y’osongo. Afundelo wakafundama ndo wakasangɔma lo wɛɔmbɔ, ngasɔ mbakongaka abuku efula lo nshi yakafundamaka Bible.—Jɛr 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13

Y

• Yaato y’ɔtɛmwɛlɔ.

  Olui w’anto wayasha lo dietawɔ dimɔtshi kana le owandji ɔmɔtshi ndo vɔ ndjelaka mbetawɔ kawɔ hita. Aki elui ehende wakalekaka mbeyama wa l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda, mbuta ate Afarisɛ la Asadukɛ. Wanɛ waki komonga Akristo vɔ lawɔ wakelɛka Lokristo ɔnɛ “yaato y’ɔtɛmwɛlɔ” kana “yaato y’ɔtɛmwɛlɔ y’ase Nazarɛtɛ,” ondo lo mbɔsa oko vɔ wakayaatola oma l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda. Taato t’ɛtɛmwɛlɔ takayofulanɛ lo etshumanelo k’Akristo, “yaato y’ɔtɛmwɛlɔ ya Nikɔla” tɛkɛtamaka paka lo Ɛnyɛlɔ.—Ets 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ɛny 2:6; 2Pe 2:1

• Yɔɔtɔ ya pindju.

  —Enda NSONGAYƆƆTƆ

• Yokedi.

  Ɛtɛkɛta wa lomba kana ɔkɔndɔ wa mondo washa wetshelo kana wɛnya mɛtɛ k’ohomba efula lo tɔtɛkɛta tongana toto. Yokedi ya lo Bible koka monga dui dimɔtshi diatshindja wɔɔngɔ kana ɔkɛla. Yokedi yekɔ la mɛtɛ kakɛnɛmɔma lo tɔtɛkɛta, mbala efula lo tɔtɛkɛta ta didjidji. Ɛtɛkɛta ɛmɔtshi ndjeyamaka oko ditelo dia diɔnyɔ kana diaha la dilɛmiɛlɔ le anto amɔtshi.—Ond 12:9; 2Pe 2:22

Z

• Zeusɛ.

  Jambizambi yakaleke tshɛ y’ase Ngirika, wakatɛmɔlaka tozambizambi efula. La Lustɛra, anto wakafɔnya lo yoho ya kɔlɔ dia Barnabasɛ aki Zeusɛ. Efundelo w’edjedja wakawatane suke la Lustɛra ntɛkɛtaka dia “ɛlɔmbɛdi wa Zeusɛ” ndo dia “Zeusɛ jambizambi ya wonya.” Masuwa wakɛngɔla Pɔɔlɔ lɔkɔ oma lo disɛnga dia Malta waki la efundelo la ntondo kawɔ ɔnɛ: “Ana w’apami wa Zeusɛ,” mbuta ate Kastɔrɔ la Pɔliksɛ, ana 2 w’apami wa waasa.—Ets 14:12; 28:11

• Zivɛ.

  Lokombo la ntondo lakawelɛka ngɔndɔ ka hende lo alamanaka w’ekila w’ase Juda ndo ngɔndɔ k’enanɛi lo alamanaka w’ase andja. Tɔ mimɛka oma l’atei atei wa Ngɔndɔ ka nɛi polo l’atei atei wa Ngɔndɔ ka tanu. Tɔ mbelamɛka Iyara lo Talamudɛ k’ase Juda ndo lo abuku amɔtshi wakafundama l’ɔkɔngɔ wa vɔ ntshɔ lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna. (1Ku 6:37)—Enda Ap. B15.