Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

ONDE NKƐTƐ KAYOTSHIKALAKA PONDJO?

Ashi wa nnɔ

Ashi wa nnɔ

LƆSƐNƆ hakoke monga la nkɛtɛ naka ashi bu, djekoleko ashi wa nnɔ. Lo mɛtɛ, ashi wekɔ ɛngɔ kɛmɔtshi koleki ohomba le ditongami tshɛ diele la lɔsɛnɔ. Eduwa, ɛkɛdi, laanda ndo ashi wele l’ɛse ka nkɛtɛ kimanyiyaka anto la waa nyama dia nkondja ashi wa nnɔ ndo tokimanyiyaka dia ndɔya dikambɔ diaso.

Awui wayokonya di’aha ashi wa nnɔ monga

Etenyi ka woke k’okama wa nkɛtɛ mbifamɛ l’ashi. Koko, lo ndjela Organisation météorologique mondiale, “paka yema y’ashi tshitshɛ tsho mbakambema olimu ndo lɔkɔ mbatanaso ashi wa nnɔ.” Kaanga mbele, yema y’ashi wa nnɔ ya tshitshɛ shɔ yekɔ lo koka dia lɔsɛnɔ monga lanɛ la nkɛtɛ, ashi akɔ wekɔ lo mbidjama mindo ndo anto efula hawokoke mbakondja l’ɔtɛ watafule wanɛ wakamba la wɔ ndo wodelo wa djungudungu. Tomanyi wakate dia ɛnɔnyi 30 oma lanɛ, miliyara tshanu y’anto hawotokondja ashi wa nnɔ w’amɛna.

Nkɛtɛ kakatongama dia tshikalaka pondjo

Nkɛtɛ kakatongama lo yoho yele tɔamɛ kekɔ l’akoka wa nsala di’aha ashi nshila. Ndo nto, nkɛtɛ y’ofumbo, diangɔ diasɛna l’ashi ndo osase wa wonya kambaka kaamɛ dia mbɛdia ashi. Enda tolembetelo tɔmɔtshi tɛnya dia nkɛtɛ kakatongama dia tshikalaka pondjo.

  • Akɛnama dia nkɛtɛ kekɔ la diangɔ dimɔtshi diɛdia ashi. Wakashola lo laanda, esongo ɛmɔtshi wanya azote, phosphore ndo pesticide.

  • Ambeyi wa siansɛ wakeke woho wɛdiama ashi vɔamɛ. Diangɔ diadja ashi mindo suwɔka l’ashi wakɛla ndo pandjɔnɛka esadi eto, ko ama laasɔ, mikrɔbɛ dilɛlɔlaka.

  • Diangɔ dia l’ashi dielɛwɔ palourde ndo moule minyaka diangɔ dimɔtshi dia lɔlɛngɔ oma l’ashi lo nshi ngana tsho, ondo mbala mɔtshi lo yoho ya dimɛna ndeka ndo ekanga wadjawɔ l’ashi dia ndjaka mikrɔbɛ.

  • Okama aso wa nkɛtɛ nɔngɔsɔlaka ashi diɛsɛ la woho watshimba ashi. Otshimbelo w’ashi ɔsɔ kaamɛ ndo awui akina wasalema kimanyiyaka di’aha ashi mimɔ oma lo loowa kana moma.

Kɛnɛ katasalema

Lo ndjiha ahole wasela bisɔ oma lo mutuka ndo lo monga la ahole wa mbidjaka diangɔ dia lɔlɛngɔ, sho kokaka mbisha lonya dia nama ashi aso wa nnɔ pudipudi

Tomanyi mbutaka dia hatohombe nkɛnya la ashi. Dia nkitshakitsha wodjelo w’ashi mindo, vɔ ndakaka di’aha mbidja bisɔ di’oma lo mituka l’ashi, aha mbidja ekanga wa kɔlɔ lo komba yele la cuve ndo aha mbikadjaka diangɔ dia kɔlɔ lo komba yele l’ɛlɔnda.

Waa ɛjɛnyiyɛrɛ wakashola yoho y’oyoyo ya diambo (mbuta ate, wonyelo wa lɛɛhɔ oma l’ashi wele la lɛɛhɔ). Oyango wa dui sɔ ele dia mfudia ashi wa nnɔ.

Koko, ekɔ awui akina efula wahomba salema. Wonyelo wa lɛɛhɔ oma l’ashi hatokandola okakatanu ɔsɔ, nɛ dia dui sɔ nɔmbaka falanga ndo welo w’efula. Lo alapɔlɔ ɔmɔtshi wendana la woho wa nama ashi wa nnɔ wakashama lo 2021, Organisation des Nations unies akate ate: “L’andja w’otondo, welo wadjama pombaka ndodiama l’ahende.”

Elongamelo kakɔna katosha Bible?

“Nzambi . . . kotolaka apɔpɔ w’ashi; vɔ tshumanaka dia monga mvula oma lo loonge lande; oma laasɔ, wange mbatsholaka; vɔ tshulwɛka anto.”—Jɔbɔ 36:​26-28.

Nzambi akasale dia woho watshimba ashi nkokɛ ashi wele la nkɛtɛ.—Ondaki 1:7.

Lam’ele Otungi mbakasale dia nkɛtɛ mbɛdiaka ashi, sho kokaka monga la mbetawɔ dia nde nangaka ndo ekɔ la wolo wa nkandola awui wa kɔlɔ tshɛ wasala anto. Enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Nzambi ndakaka dia nkɛtɛ kayotshikala pondjo,” lo lɛkɛ 15.