ONDE NKƐTƐ KAYOTSHIKALAKA PONDJO?
Hiɛlɛlɛ
TEKƆ L’OHOMBA wa hiɛlɛlɛ, koko aha tsho dia pɛngaka. Hiɛlɛlɛ kokɛka nkɛtɛ oma l’esase wa kɔlɔ wa wonya. Otondonga hiɛlɛlɛ bu, tshike djungudungu ya l’andja w’otondo yotonga l’ɛse ka djelo.
Hiɛlɛlɛ yekɔ lo waale
Olanelo wa hiɛlɛlɛ wekɔ l’etombelo wa kɔlɔ le wanɛ wasɛna la nkɛtɛ. Lo ndjela Organisation mondiale de la Santé, anto yema tshitshɛ tsho wa la nkɛtɛ mbahɛnga hiɛlɛlɛ ya pudipudi.
Olanelo wa hiɛlɛlɛ kokaka monga lo kiɔkɔ ya hemɔ y’ɔhɛngɛlɔ, hemɔ ya l’asasa ndo hemɔ ya lo doyi. L’ɔtɛ w’olanelo wa hiɛlɛlɛ, anto suke la 7 000 000 mvɔka nyɔi k’osondjo ɔnɔnyi tshɛ.
Nkɛtɛ kakatongama dia tshikalaka pondjo
Nkɛtɛ kakatongama dia tɔ tondjaka hiɛlɛlɛ yakoka ya pudipudi lo dikambo dia diangɔ tshɛ diasɛna lɔkɔ. Koko dui sɔ kokaka salema, paka naka anto wekɔ lo mbidja yimba lo woho wadjawɔ ahole wewɔ mindo. Enda bɛnyɛlɔ dimɔtshi.
-
Anto efula mbeyaka dikoka diele l’ekonda dia nkotola dioxyde de carbone oma lo hiɛlɛlɛ. Koko, vɔ hawoleke mbeya dia ahole wa tshitshi efula wa l’omamu w’ashi wola esongo wa mangrove koka ndeka ekonda nsala olimu efula. Esongo welɛwɔ mangrove wekɔ lo nkamba olimu efula lo minya dioxyde de carbone oma lo hiɛlɛlɛ mbala tshanu oleki woho wanya ekonda w’etekele.
-
Wekelo weke kasalema mɛnyaka dia weho ɛmɔtshi wa dingawo diele l’ashi, ɛnyɛlɔ akatshi welɛwɔ varech mbɔsaka ndo minyɛka dioxyde de carbone oma lo loowa. Akatshi asɔ wekɔ la tangangɔ tele oko totapatapa taakimanyiya dia momba lɔpɛpɛ laakimanyiya dia ntetemala teha etale efula. Etena kanganawɔ etale la okongo, totapatapa tɔsɔ mbatɛka ko akatshi asɔ wele la dioxyde de carbone dinda polo l’ɛse ka ndjale. Lɛkɔ, vɔ koka ondo ntshikala l’edja k’ɛnɔnyi nkama.
-
Dikoka diele la loowa dia nɔngɔsɔla hiɛlɛlɛ yambolanyema, diakɛnama hwe etena kakadihama anto l’ɔtɛ wa hemɔ ka Kɔrɔna virisɛ. Lo 2020, etena kakadihama ahole watshulawɔ diangɔ suke l’andja w’otondo ndo etena kakonge mituka hawoyeteta, hiɛlɛlɛ yakayala dimɛna esadi eto. Lo ndjela “alapɔlɔ ɔmɔtshi wakashama lo 2020 (World Air Quality Report),” wedja efula wakasale wekelo ɔsɔ wakate dia hiɛlɛlɛ yakonge dimɛna l’ɔkɔngɔ w’anto ndjihama l’ɔtɛ wa hemɔ ka Kɔrɔna virisɛ.
Kɛnɛ katasalema
Mbeteta lo dikalo koka nkitshakitsha wodjelo wa hiɛlɛlɛ mindo
Ewandji wa lɛɛta wekɔ lo ntetemala mbindjangɛ izinɛ watshulawɔ diangɔ dia nkitshakitsha wodjelo wa hiɛlɛlɛ mindo. Ndo nto, ambeyi wa siansɛ wekɔ lo ntetemala mbishola toho t’eyoyo ta minya etombelo w’oma lo wodjelo wa hiɛlɛlɛ mindo. Ɛnyɛlɔ, vɔ kambaka la mikrɔbɛ dia nkonya diangɔ diadja hiɛlɛlɛ mindo diangɔ dia pudipudi. Laadiko dia laasɔ, tomanyi ndakaka anto dia mbetetaka l’ekolo kana lo dikalo lo dihole dia mbetetaka lo mutuka kana lo mututu ndo nyanga toho ta nkitshakitsha okambelo wa la kura lo mvudu yawɔ.
Ewandji wa lɛɛta ɛmɔtshi mbishaka anto dihomɔ dia katɛka diangɔ diakitshakitsha wodjelo wa hiɛlɛlɛ mindo, koko anto akina efula bu la dihomɔ diakɔ
Koko, oko wadiɛnya alapɔlɔ wakasalema lo 2022 oma le organismes internationaux, Organisation mondiale de la santé ndo Banque mondiale, awui akina efula pombaka salema.
Alapɔlɔ ɔmɔtshi wakasalema lo 2020, wakɛnya dia suke la k’asato ɔtɔi k’anto wa l’andja w’otondo kambaka la diangɔ dialanya hiɛlɛlɛ etena kakatɛwɔ. L’ahole efula, anto yema tshitshɛ tsho mbele la falanga ya nsomba atshuka wa kura (réchaud) ndo l’akoka wa nkamba la comestible de remplacement.
Ɛkɔkɔ wa monga l’elongamelo—Kɛnɛ kata Bible
“Jehowa Nzambi ka mɛtɛ, Otungi w’olongo ndo . . . ɔnɛ lakadianganya nkɛtɛ ndo kɛnɛ tshɛ katondjayɔ, ɔnɛ lasha anto wa lɔkɔ loowe ndo wanɛ wakɛndakɛnda lɔkɔ lomu kata ate.”—Isaya 42:5.
Nzambi mbakatonge hiɛlɛlɛ yahɛngaso, diangɔ diahombama dia mbɛdia hiɛlɛlɛ yakɔ, nde ekɔ la wolo wele bu l’elelo ndo nde mbokaka anto ngandji. Diakɔ diele, ekɔ dui dia lomba dia sho mbetawɔ ɔnɛ nde ayɛdia hiɛlɛlɛ. Enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Nzambi ndakaka dia nkɛtɛ kayotshikalaka pondjo.”
