Alhazen akotɔ la Bassora, nshi nyɛ l’Iraq, lo 965 T.D. Nde akayasha lo wekelo w’awui wa diangɔ dia lo loowa, awui wa shimi, akumi, awui w’aseka enganga, mishiki, awui wa lo washo, fizikɛ, ndo awui wendana la pɔɛmɛ. Ko l’ɔtɛ a dui diakɔna shikaa diawookaso losaka?

Ɔkɔndɔ wendana la Alhazen wambɔkɔndɔma aya edja efula. Vɔ mendanaka la woho wakandayakongɛ dia nɔngɔsɔla wombwelo wa Ɔkɛdi wa Nilɛ suke l’ɛnɔnyi 1 000 la ntondo ka dui sɔ ndjosalema mɛtɛ la Assouan lo 1902.

Lo ndjela ɔkɔndɔ, Alhazen akɛnya kɛnɛ kakandakombolaka dia nkitshakitsha wombwelo w’ashi ndo deko di’ɔwɔ lo Edjibito lo mbika nkonge lo Nilɛ. Etena kakoke Caliph al-Hakim, ɔnɔmbɔdi wa la Caire dikambo sɔ, nde akelɛ Alhazen l’Edjibito dia nde ndjoka nkonge. Koko, lo menda woho waki ashi la washo ande hita, Alhazen akɛnyi dia dui sɔ hɛdimi l’ɛnɔnyi ande. Lam’ele nde akoke wɔma nongola dilanya oma le ɔnɔmbɔdi wa kɔlɔ ɔsɔ, Alhazen akadimbiya dadi polo lam’akayovɔka Caliph ɛnɔnyi 11 l’ɔkɔngɔ, mbuta ate lo 1021. L’etena kɛsɔ, Alhazen aki la tena di’amɛna efula dia nde ndjasha lo awui akina kaanga mbakinde ndjihama l’ɔtɛ wakandadimbiya hemɔ ka l’ɔtɛ.

Etena kakandatshungɔ, Alhazen akafunde efula ka tɔvɔlimɛ esambele ta dibuku diande dielamɛ Dibuku dia awui wa lo washo, ndo ɔsɔ mbɔsamaka oko “dibuku dimɔtshi l’atei w’abuku woleki ohomba lo ɔkɔndɔ w’awui wa fizikɛ.” Lo dibuku sɔ, nde tɛkɛtaka dia eyangelo wendana la osase, mbidja ndo woho wakahanyema osase lo ndjela alangi awɔ w’amɛna, woho wakɔmama osase lo waa talatala, ndo kɛnɛ keta etena kalekana osase oma lo dihole dimɔtshi otsha lo dikina. Nde akeke nto, woho wɛɛna sso diangɔ ndo tenyi dia lo sso ndo kɛnɛ kasaladiɔ.

 Oya lo ntambe ka 13, dibuku diaki Alhazen diakakadimɔma oma lo arabe oya lo Latino, ndo ntambe efula l’ɔkɔngɔ, waa nomb’ewo ya l’Erɔpɛ wakɔsaka dibuku sɔ oko dibuku dia laadiko. Efundelo wakafunde Alhazen wendana la tokohokoho tɔmɔtshi takimanyiya ɔna sso dia mɛna mbakayokimanyiyaka lo yoho y’efula asadi wa linɛtɛ wa l’Erɔpɛ, wanɛ wele oma l’osanganyelo wa tokohokoho tɔsɔ, wakayotondja teleskɔpɛ ndo mikrɔskɔpɛ.

Alhazen akatondja atɔndɔ wendana la awui wa foto etena kakandatondja dihole dia ntondo dia wodjima dia lo ɔkɔndɔ. Dihole sɔ diaki la “luudu la wodjima” lele osase wakɔtɔka lɛkɔ oma lo tshimbo ya wosho ɔmɔ wakawatshime dimɛna, dia mbidja osato ɔmɔtshi esekeseke wa kɛnɛ kakɔtwɛ oma l’andja otsha l’etei ka luudu lɔsɔ.

Lo ɛnɔnyi wa 1800, wakayokotsha diangɔ dimɔtshi diendana la foto lo dihole dia wodjima l’oyango wa mindaka esato wonya tshɛ. Etombelo akɔna waki la dui sɔ? Aparɛyi wa foto. Aparɛyi wa foto tshɛ wa nshi nyɛ, ndo sso dɔamɛ, vɔ tshɛ ndjelaka atɔndɔ akɔ waamɛ oko dihole dia wodjima. *

Dui dimɔtshi dia diambo dia lo kɛnɛ kakasale Alhazen ele eyangelo wa la yambalo tshɛ ndo w’eshika lo dikambo dia diangɔ diakatongama. Yoho yande ya nsala eyangelo kondekaka mbeya efula lo nshi yande. Nde akikɔ l’atei w’anyangiyangi wa ntondo wanɛ wakahembe dia menda woho wa nkamba la atɔndɔ lo nsala eyangelo lo awui wa siansɛ, ndo nde komboka wɔma ɔnɛ wayoyowɔnyɔla dia nde bu la lomba naka nde bu la tolembetelo t’eshika lo dui dimɔ.

Tɔndɔ dimɔtshi dia lo awui wa siansɛ wa nshi nyɛ koka mbutama lo yokedi nyɛ: “Ɛnya kɛnɛ ketawɔyɛ!” Anto amɔtshi mbɔsaka Alhazen oko “she oyangelo w’awui wa siansɛ wa nshi nyɛ.” L’ɔtɛ wa dui sɔ mbele, sho la dia mbokaloya losaka efula.