NAKA wɛ ekɔ lo ndjakiyanya kana ambɔkɔmɔ efula l’ɔtɛ wokayɛ nsango efula ya kɔlɔ, eya dia aha wɛmɛ oto mboka nsango shɔ. Lo 2014, Barack Obama lakikɔ prezida ka l’États-Unis nshi shɔ akɛnya dia l’ɔtɛ wa nsango efula ya kɔlɔ yatama lo tita nsango efula, anto efula ndjokomaka lo mbuta ɔnɛ “andja wekɔ lo tatshu lo kɔlɔ . . . ndo ndooko onto lakoka nsala dui dimɔtshi lo dikambo diawɔ.”

Koko, yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa nde mbewoya diewoyelo sɔ, nde akɛnya l’ohetoheto tshɛ akambo efula wa nshi nyɛ wakoka salema dia nɔngɔsɔla mpokoso efula ya l’andja. Nde akelɛ kɛnɛ kakasale mandji mɔtshi dia nɔngɔsɔla akambo ɔnɛ “nkumu y’ɛlɔlɔ” ndo akate dia nde ekɔ “l’elongamelo tshɛ lo tshɛ” ndo “ekɔ lo mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ.” L’ɛtɛkɛta ekina, nde akate dia welo wadja anto la eyango w’amɛna koka mbewola anto lo dikambo dia mpokoso k’andja w’otondo.

Anto efula wekɔ la nde kanyi tshɔi. Ɛnyɛlɔ, amɔtshi ndjaɛkɛka l’awui wa siansɛ ndo vɔ mbewoyaka ehamelo w’esadi esadi w’awui wa tshulatshula walakawɔ dia nɔngɔsɔla andja. Pami kɛmɔtshi kele ofundji ndo manyi l’awui wendana l’otondjelo wa diangɔ dia nimerikɛ ndo ɔlɔngɔswɛlɔ adiɔ akate l’eshikikelo tshɛ ɔnɛ lo ɔnɔnyi wa 2030, “tshulatshula diaso diayoleka monga wolo mbala kinunu ndo lo 2045, diɔ diayoleka monga wolo mbala miliyɔ.” Nde akakotsha ate: “Tekɔ lo tasale akambo yema dimɛna. Kaanga kahomanaso l’ekakatanu ɛmɔtshi, sho mongaka l’akoka wa mbakandola aha l’okakatanu kam’atombawɔ.”

Polo lo yɛdikɔ yakɔna yamboleka awui wa l’andja ɔnɛ ntshɔ otsha lo kɔlɔ? Onde mɛtɛ tekɔ lo waale wa mpomɔ mpokoso k’anto tshɛ ka wolo efula? Kaanga mbele ambewi wa siansɛ ndo ase pɔlitikɛ amɔtshi wekɔ lo mbewoya losango l’elongamelo, anto efula bu l’eshikikelo kendana la nshi y’ayaye. Lande na?

Lo mɛtɛ, wɛ koka nkanyiya awui amɔtshi wakoka salema dia sho shimbamɛ.  Koko, wɛ hokondja ekadimwelo w’eshika wendana la nshi yayaye lo nsɛdingola awui tshɛ wa kɔlɔ wasalema nshi nyɛ. Anto amɔtshi mbeyaka mbuta woho akɔ waamɛ etena kahokamɛwɔ ase pɔlitikɛ ndo ase siansɛ. Oko wakatatɛkɛta lo sawo dietshi, anto efula wakatane ekadimwelo w’eshika lo kɛnɛ kendana la kɛnɛ keta l’andja ndo dia nshi yayaye. Ko lende akoka tanema ekadimwelo ɛsɔ?

EKOMA WADIAKA NYEMBA Y’ANTO. Kaanga mbadja Nations unies ndo atshunda akina welo dia minya waa bɔmbɛ nikliyɛrɛ, welo awɔ mbɔtɔka l’ashi. Koko lo wedi okina, ɛnɔmbɔdi ɛmɔtshi wahadje akambo yimba wekɔ lo mɔnyɔla ɛlɛmbɛ wendana la sɛdingolaka ekoma. Wedja waki la waa bɔmbɛ nikliyɛrɛ wekɔ lo nɔngɔsɔla waa bɔmbɛ yawɔ y’edjedja dia nsala nkina y’eyoyo yadiaka anto. Wedja waki komonga ntondo l’ekoma wadiaka nyemba y’anto waya l’ekoma wakoka ndjaka anto efula ka mamba.

Woho wamboleka anto monga la waa bɔmbɛ nikliyɛrɛ oleki woho wakinde ntondo, amboleka nkonya andja dihole dia waale efula oyadi kaanga lo tena dia “wɔladi.” Dibuku dimɔtshi (Bulletin of the Atomic Scientists) diekɔ lo mpɛmɔla ɔnɛ: “ɛnyɛlɔ, waa rɔbo ‘wadiaka’ anto aha l’ɛlɔmbwɛlɔ k’onto ɔmɔtshi, kokaka mbela mpokoso ya weke efula.”

YOONGE YASO YA DEMBA YAYA LO WAALE. Awui wa siansɛ wekɔ l’elelo lo kɛnɛ kakokawɔ nsala dia sho monga la yoonge ya dimɛna. Hemɔ ka dikila mbudɛka, hemɔ ka ɔbɛzite, olanelo wa hiɛlɛlɛ ndo ɔnwɛlɔ wa didjoyadjoya tshɛ wekɔ awui wela hemɔ ndo wekɔ lo taleke mpama.

Anto efula wekɔ lo mvɔ l’ɔtɛ wa hemɔ yahasambemɛ yele oko kansɛrɛ, hemɔ ka lo dui ndo diabɛtɛ. Anto akina efula wekɔ la dikɔmɔ, l’ɔtɛ wa hemɔ mɔtshi mbidja ndo hemɔ ka l’ɔtɛ. Ndo lo ɛnɔnyi weke ka mbeta ɛnɛ, anto wakɛnyi etombelo wa kɔlɔ wakiwɔ konongamɛka wakaye oma lo hemɔ ya waale yele oko Ebola ndo Zika. Lo tshena pe, anto bu l’akoka wa minya hemɔ ndo le wɔ mɛnamaka dia ndooko elongamelo dia nkumiya hemɔ!

MPOKOSO Y’OMA LO DIANGƆ DIAKATONGAMA LE ANTO. Mvula ngembe, mpɛpɛ ya wolo, ndo adidimu wa nkɛtɛ wekɔ lo mbela dola dia weke, menga ndo weho ekina wa mpokoso.

Anto efula wekɔ lo ndjakema oleki woho wakinde lo nshi ya ntondo kana wekɔ lo nsowa oma lo mpokoso y’oma lo diangɔ diakatongama sɔ. Wekelo ɔmɔtshi wakatondjama oma le Tshunda dimɔtshi dia l’Amɛrikɛ diendana la awui w’aviyɔ ndo awui wa lo loowa (Organisme américain d’études aéronautiques et spatiales) akɛnya kɛnɛ kele lo kiɔkɔ ya dui sɔ, mbuta ate “woho watafulanɛ mpɛpɛ ya wolo, tanyi ta wolo takoka ndjaka anto ndo dola di’efula ndo ɔwɔ.” Ko onde diangɔ diakatongama diayotetemala la ndanya anto tshɛ?

WOHO WATALANYA ANTO ETONGELO. Waa izinɛ wekɔ lo ntetemala la ndanya hiɛlɛlɛ ya la nkɛtɛ. Miliyɔ y’anto wekɔ lo mvɔ ɔnɔnyi l’ɔtɛ wahɛngawɔ hiɛlɛlɛ ya kɔlɔ. Anto, atshunda ndo mandji wekɔ lo ntetemala mbikasha ashi wa mindo, mindo y’oma lo lopitadi ndo y’oma lo dikambɔ, diangɔ dia ponde ndo diangɔ dikina dialanya hiɛlɛlɛ lo waa ndjale. Dibuku dimɔtshi (Encyclopedia of Marine Science) mbutaka ɔnɛ: “Diangɔ dia lɔlɛngɔ sɔ diekɔ lo ndjaka nse ndo tombatomba kaamɛ ndo anto walɛ diangɔ diakɔ diakavwe la lɔlɛngɔ l’oma l’ashi sɔ.”

Ndo sho bu l’ashi wa pudipudi. Diakɔ diele Robin McKie ombewi wa siansɛ w’ose Angleterre pɛmɔlaka ɔnɛ: “Andja w’otondo wekɔ l’ohomba w’ashi wa pudipudi ndo dui sɔ diekɔ la shɛngiya le anto tshɛ wa l’andja w’otondo.” Ase pɔlitikɛ mbetawɔka dia ohombelo w’ashi wa pudipudi ekɔ dui dialeka mbisha anto hemɔ ndo mbakonyaka lo waale w’efula.