Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Wetshelo wakondjaso oma le andja

Wetshelo wakondjaso oma le andja

Andja wekɔ lo ntetemala mambiya ambeyi w’akambo wa tɔɔtɔ. Ndo vɔ wekɔ lo ntetemala ntondja dihomɔ di’amɛna dia mbeka woho wele andja. Kakɔna kambowoshola?

Andja wekɔ kongɛma. Jurnalɛ mɔtshi (Astronomy) mbutaka lo sawo dimɔmtshi ɔnɛ waa “galaxies kongɛma lo yoho ya dimɛna ndo yɔ kokongɛma okongɛmakongɛma. Ngande wakoka dui sɔ salema? Ambeyi wa siansɛ mbetawɔka dia dui sɔ salemaka diɛsɛ la wolo ɔmɔtshi wahɛnama. Ɛngɔ ka wodjima kɛsɔ kekɔ oko wolo ɔmɔtshi wahɛnama washikimadia waa galaxies l’ahole ayɔ.”

Ngande wakakongɛma andja lo yoho shɔ? Onde ekongelo kɛsɔ kakasalema tɔamɛ? Tende kɛnɛ kakate diɛwɔ dia Allan Sandage. Nde akɔsamaka oko “ɔmɔtshi l’atei w’ambeyi wa tɔɔtɔ wa weke efula ndo wakaleke lokumu lo ntambe 20” ndo nde aki la mbetawɔ le Nzambi.

Nde akate ate: “Hafɔnya dia kiongamu y’andja ɔnɛ shɔ ndja oma l’ofukutanu ɔmɔtshi. Ndooko onyake ɛngɔ kɛmɔtshi kekɔ lo kiɔkɔ ya kiongamu y’andja ɔnɛ.”

Andja wakatongama paka dia sukɛ lɔsɛnɔ. Tɔsɛdingole woho wele wonya wekɔ lo mpɛta paka lo yɛdikɔ ya shikaa. Naka wolo wakimanyiya dia wonya pɛtaka waki wɔɔdu efula, wonya tootowokengama. Otondonga wolo ɔsɔ waki efula amboleka, tshike wonya wotɔhɛtaka lo yɛdikɔ y’efula wonya tshɛ.

Ekɔ welo ɛmɔtshi wele l’andja wakakongɛma lo yoho yahombama dia lɔsɛnɔ monga. Anil Ananthaswamy lele ofundji ɔmɔtshi w’awui wa siansɛ mbitaka dia naka ɛngɔ kɛmɔtshi l’atei wa diangɔ sɔ akatshikitana, “tɔɔtɔ, planɛtɛ ndo waa galaxies totoyotongama. Lɔsɛnɔ tootolokoka monga.”

Andja ekɔ dihole dia dimɛna efula di’anto mbidjasɛ. Nkɛtɛ kengama la loowa la dimɛna, la yɛdikɔ y’ashi ya dimɛna ndo la ngɔndɔ kele la woke wahombama dia nkimanyiya dia nkɛtɛ shikimala. Dibuku dimɔtshi (National Geographic) mbitaka ɔnɛ “tombatomba ndo diangɔ diasɛna diele la nkɛtɛ mbasala dia mbetɛ nkɛtɛ kɛnɛ tshɔi ya planɛtɛ yakashola ase siansɛ dia yɔ mbele dihole diakoka anto mbidjasɛ.” *

Lo ndjela ofundji ɔmɔtshi w’awui wa siansɛ, système solaire kaso “mangana etale efula la tɔɔtɔ” tokina ta lo galaxie kaso. Koko woho wanganyiwɔ ɔsɔ mbasala dia lɔsɛnɔ monga la nkɛtɛ. Naka sho mbidjasɛ suke la tɔɔtɔ tokina, mbuta ate l’atei wa galaxie kaso kana l’omamu atɔ, kete laaladi la wonya layodja lɔsɛnɔ laso lo waale. Lo dihole dia monga ngasɔ, nkɛtɛ kekɔ lo tanema “l’etenyi ka galaxie kakimanyiya dia lɔsɛnɔ monga.”

Oma l’ewo kaki la nde k’awui wa siansɛ kendana l’andja ndo l’awui wa lɔkɔ, ombeyi wa fizikɛ lelɛwɔ Paul Davies akayokomiyaka lo mbita ɔnɛ: “Lɔsɛnɔ kondja oyaya.” Ombeyi wa siansɛ ɔsɔ aketawɔka dia lɔsɛnɔ lekɔ l’oyango. Davies hetsha dia Nzambi mbakatonge andja ndo lɔsɛnɔ l’onto, ko afɔnyayɛ? Mɛnamaka dia andja ndo nkɛtɛ yakatongama dia lɔsɛnɔ monga. Onde diangɔ sɔ diekɔ l’ɔtɛ wakadiaye oyaya?

^ od. 8 Sawo dia lo dibuku dimɔtshi (National Geographic) kokongɛma dia mɛnya ɔnɛ Nzambi mbakatonge nkɛtɛ ndo anto. Koko, diɔ diakɛnya woho wele nkɛtɛ kekɔ dihole dia dimɛna dia anto mbidjasɛ.