Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Yalɔngɔsɔla dikambo dia wekamu

Yalɔngɔsɔla dikambo dia wekamu

Yalɔngɔsɔla dikambo dia wekamu

“Lakɔshi yɛdikɔ ya ntshika nnɔ mfɔka dia nkokɛ wa yoonge y’ɔna lakimi oma la mbota. Ɔnkɔnɛ, lakahanɛ dibaya dimɔtshi lakaso nte: ‘Aha nnɔ mfɔka lanɛ.’ Wonya ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, lakoke mposa ka nicotine, ko lakahɛtsha otamba ɔmɔtshi wa mfɔka.”​—Yoshimitsu, Japon.

OKO wadiɛnya kɛnɛ kakakomɛ Yoshimitsu, bu dui dia wɔdu di’onto nkila mfɔka. Ndo nto, lo ndjela wekelo ɛmɔtshi wakasalema, suke la pursa 90 ya wanɛ walanga nkila mfɔka, ndjotatɛka nnɔ mfɔka nto. Laasɔ, naka wɛ ekɔ lo mpemba dia nkila mfɔka, wɛ ayotondoya dui sɔ naka wɛ ndjalɔngɔsɔla dikambo dia wekamu wayohomana la yɛ. Naa wekamu waleka mpomana la wanɛ walanga nkila mfɔka?

Mposa k’efula ka nicotine: Mbala efula mposa kɛsɔ komaka wolo efula nshi shato l’ɔkɔngɔ w’onto nkila mfɔka ndo tɔ kitakitaka l’ɔkɔngɔ wa mingu oko hiende. Onto ɔmɔtshi lakanɔka mfɔka ntondo mbutaka dia l’etena kɛsɔ, “mposa ndjaaka efula; ndjaaka tɔ ndja, ko mbeta.” Kaanga l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi efula, mposa ka nnɔ mfɔka koka koyɛ la shashimoya. Etena kɛsɔ, tosalake awui l’esasesase! Konga minitɛ tshanu, ko wɛ ayɛna dia mposa kɛsɔ kambeta.

Awui akina wɛnya dia wɛ ekɔ la mposa: L’etatelo, ɔnɔshi wa mfɔka mongaka l’okakatanu w’efula wa mbika yimba lo dikambo dimɔtshi ndo nde mbeyaka ntatɛ nuna efula. Tolembetelo tɔnɛ mbeyaka mɛnaka le nde: mboka ɔtɛ baba, mpɛsɛ lo demba, tombanɛka dungu, kɔsulaka, shishaka solo dia lotutsha, mongaka ɛkɛlɛkɛlɛ ndo mongaka l’ɔkɔmwɛlɔ. Koko, efula ka tolembetelo tɔsɔ kitakitaka l’ɔkɔngɔ wa mingu nyɛi kana shamalo.

L’etena ka paa kɛsɔ, ekɔ awui amɔtshi wakokayɛ nsala wakoka kokimanyiya. Ɛnyɛlɔ:

● Lalaka djɔ efula.

● Nɔkaka ashi efula kana ashi w’elowa. Lɛkaka mbo ya ndɛ y’amɛna.

● Sutshasutshaka demba lo yɛdikɔ yele la wɛdimo.

● Hɛngaka la wolo dia lɔpɛpɛ la pudipudi ndola l’asasa.

Awui washa anto mposa ka nnɔ mfɔka: Elimu ɛmɔtshi kana awui amɔtshi koka memula mposa nnɔ mfɔka. Ɛnyɛlɔ, onde wɛ mongaka la mbekelo ka nnɔ mfɔka etena kanɔyɛ wanu? Naka eelo, kete etena katshikayɛ nnɔ mfɔka, tɔnɔke wanu ɔkɔkɛ ɔkɔkɛ. Lo mɛtɛ, l’ɔkɔngɔ wa nshi mɔtshi, wɛ koka ndjotatɛ nnɔ wanu ɔkɔkɛ ɔkɔkɛ.

Kaanga l’ɔkɔngɔ w’onto nkila mfɔka, yimba yande mbeyaka ntshɔ otsha lo mfɔka. Torben lakatashidi ntɛkɛta dikambo diande mbutaka ate: “Ɛnɔnyi dikumi la divwa l’ɔkɔngɔ wa dimi nkila mfɔka, dimi pembamaka polo ndo nshi nyɛ dia nnɔ mfɔka etena komuyaso yema dia nnɔ yema y’eloko.” Mbala efula, losambi lele lam’asa elimu ɛmɔtshi la mfɔka ndjoshishaka wolo atɔ l’edjedja ka wonya.

Lo kɛnɛ kendana la wanu, awui ntshikitana. Etena kahembayɛ dia ntshika nnɔ mfɔka, wɛ pombaka mbewɔ ahole wanɔwɔ mfɔka, nɛ dia le efula ka wanɛ wakakalolɛ mfɔka, dui sɔ diakakomɛ etena kakiwɔ kaamɛ la wanɛ wanɔ mfɔka. Lande na?

● Kaanga yema ya wanu tshitshɛ mfudiaka ɔngɛnɔngɛnɔ washa nicotine.

● Mbala efula, anto wanɔ mfɔka dihole ɔtɔi, nɔka ndo mfɔka.

● Wanu fukutanyaka ekanelo ka yimba. Diakɔ diata Bible ɔnɛ: ‘Wanu minyaka oyango w’ɔlɔlɔ wele l’onto.’​—Hɔsɛya 4:​11.

Anto wekesanɛ la yɛ: Sɔna anto wa mbekesanɛ la wɔ. Ɛnyɛlɔ, ewɔ mbekesanɛ tshanana l’anto wanɔ mfɔka kana wakoka kɔlɔmba dia wɛ nsala dui sɔ. Ewɔ nto anto wakɔtɛwɔla lo welo wadjayɛ dia ntshika nnɔ mfɔka, ɛnyɛlɔ lo nsala la yɛ shɛkɛsɛkɛ lo dikambo dia mfɔka.

Nsaki: Lo ndjela wekelo ɔmɔtshi, l’atei w’anto asato wakalolɛ ɔnwɛlɔ wa mfɔka, ahende salaka dui sɔ l’ɔtɛ wa yema tshitshɛ la ntondo, vɔ waki l’okiyanu ndo la nkɛlɛ. Naka ɛngɔ kɛmɔtshi kokotshutshuya dia nnɔ mfɔka, kete nya yimba oma lo dui sɔ, ɛnyɛlɔ lo nnɔ ashi, lo ntɔma bazɔka kana lo minola yema y’ekolo. Yanga dia ndodja wɔɔngɔ ayɛ la tokanyi t’amɛna, ond lo nɔmba Nzambi kana lo mbadia ndjɛkɛ mɔtshi ngana ya lo Bible.​—Osambo 19:14.

Ewɔ dia nyanga tɛkɛ nɛndɛ

Lakakotudi mfɔka mbala ɔtɔi keto.

Kɛnɛ kele mɛtɛ: Kotola mfɔka mbala ɔtɔi keto ayɔngɛnyangɛnya polo lo pursa 50 tangangɔ tɔmɔtshi ta lo wɔɔngɔ talongola nicotine l’edja ka wenya esato. Kɛsɔ ndjokonyaka onto ka kalolɛ mfɔka tshɛ lo tshɛ.

Nnɔ mfɔka kimanyiyakami dia ndɔshana l’okiyanu.

Kɛnɛ kele mɛtɛ: Wekelo ɛmɔtshi wakasalema mɛnyaka dia nicotine mfudiaka lofulo la waa hormones wakonya onto dia monga l’okiyanu. Laasɔ lo yɛdikɔ y’efula okiyanu kitakitaka etena kakitakita nicotine.

Aya edja efula kanɔmi mfɔka laasɔ hawɔnya dia layokila.

Kɛnɛ kele mɛtɛ: Bu dimɛna mɛna akambo la sso dia kɔlɔ. Bible mbututaka ɔnɛ: “Naka wɛ ambɔkɔmɔ lo lushi la paa, kete wolo ayɛ wayokitakita.” (Tokedi 24:10) Laasɔ ewɔ kanyi y’ɔnɛ wɛ hatotondoya. Onto tshɛ lalanga mɛtɛ ntshika nnɔ mfɔka ndo lakamba l’atɔndɔ w’eshika, oko wofundami lo periodikɛ kɛnɛ, koka ntondoya.

Mposa kamondeka.

Kɛnɛ kele mɛtɛ: Kɛnɛ kele mɛtɛ ele mposa ka nnɔ mfɔka mongaka wolo efua, koko tɔ kitakitaka l’ɔkɔngɔ wa mingu ngana tsho. Tshininala lo yɛdikɔ yayɛ! Naka mposa ka nnɔ mfɔka kambokokalolɛ l’ɔkɔngɔ wa waa ngɔndɔ kana ɛnɔnyi, eya dia tɔ kayeta, mbala mɔtshi l’ɔkɔngɔ wa minitɛ ngana tsho​—naka wɛ hatshumbi osongo ayɛ wa mfɔka.

Lekɔ la hemɔ l’ɔtɛ.

Kɛnɛ kele mɛtɛ: Naka wɛ ekɔ lo nnɔ okanga dikambo dia hemɔ kayɛ ka l’ɔtɛ, kana wɛ ekɔ l’ɔkɔmwɛlɔ kana hemɔ kelɛwɔ ɔnɛ schizophrénie, kete lɔmba dɔkɔtɛlɛ diayɛ dia nde kokimanyiya dia wɛ ntshika nnɔ mfɔka. Nde ayetawɔ kokimanyiya; mbala mɔtshi nde mbeyaka kosha okanga dia nde kokokɛ diaha hemɔ kayɛ nkoma wolo ndo diaha ekanga wɔsayɛ kosha paa k’efula lo woho wamboyotshika nnɔ mfɔka.

Naka lambokalolɛ mfɔka nto, kete layɔsa dia lambokita tatala.

Kɛnɛ kele mɛtɛ: Naka dui dimɔtshi diambokomɛ ko wɛ ambokalolɛ mfɔka, dui diele komɛka anto efula walanga ntshika nnɔ mfɔka, dui sɔ hɛnya dia elongamelo kaya bu k’ɔnɛ wɛ koka nkila mfɔka. Naka wɛ ambokɔ, etɔ ndo ntetemala. L’edjedja ka wonya, wɛ ayotondoya!

Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ kaki Romualdo, lakanu mfɔka l’edja k’ɛnɔnyi 26 ndo ambeta ɛnɔnyi ndekana 30 wambondokila mfɔka. Nde akafunde ate: “Handjeya mbala ngana yakamonge nkila mfɔka, ko ndjokalola lo nnɔ nto. Mbala shɔ tshɛ lakayaokaka kɔlɔ, oko onto lele hatondoyaki pondjo. Koko, lam’akamɔshi yɛdikɔ ya wolo ya monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna la Jehowa Nzambi ndo lam’akamɔlɔmbɛ mbala efula lo dɔmbɛlɔ dia nde kimanyiyami, lakayotshikaka nnɔ mfɔka lo pondjo.”

In the last article of this series, we will consider just a few more practical suggestions that may help you to become a happy ex-smoker.

[Kiombo/​Osato]

WEHO WA MFƆKA TSHƐ NDJAKAKA

Anto kambaka la weho efula wa mfɔka. Weho ɛmɔtshi wa mfɔka vɔ ndjisondjaka l’ɔnɔngɔ wa mbo ya ndɛ kana ekanga w’ashidi. Koko kaanga mbediɔ ngasɔ, OMS (Organisation mondiale de la santé) mbutaka dia “weho wa mfɔka tshɛ ndjakaka.” Onto koka la mvɔ la hemɔ kɛmɔtshih kaya oma lo mfɔka, ɛnyɛlɔ oko kansɛrɛ ndo hemɔ ya lo doyi. Wamato wanɔ mfɔka kokaka salɛ anawɔ weke lo dikundji kɔlɔ. Naa weho wa mfɔka wanɔ anto efula?

Bidis: Ɔsɔ ekɔ yoho ya mfɔka yɔmbawɔ l’anya yalekawɔ nnɔ lo wedja wa l’Aziya. Diangɔ dia kɔlɔ diatanema lo edinga wa Bidis, ɛnyɛlɔ oko gudrɔ, nicotine, ndo monosyde de carbone ndeka diangɔ dionga lo mfɔka y’etamba.

Cigare: Vɔ salaka woho wa mfɔka ɔnɛ la tobaku ndo vɔ tiɔmbaka l’akatshi wa tobaku. Otshikitanya la woho wa mfɔka walɔmba onto dia nde mpɛtsha ndo kotola, naka onto ambodja cigare l’onyɔ, nicotine ka lɔkɔ mbɔtɔka lo demba, kaanga onto hatshumbi mfɔka kakɔ.

Kreteks: Ɔnɛ ekɔ woho wa mfɔka wasɔhanyawɔ la tangangɔ tokina, tɔ kekɔ la pursa 60 ya tobaku ndo pursa 40 ya clous de girofle. Diangɔ dia kɔlɔ diele lo edinga awɔ, diangɔ diele oko gudrɔ, nicotine, ndo monoxyde de carbone ndeka ndo diangɔ diatongaka lo etamba wa mfɔka.

Mfɔka yanɔwɔ l’ɔtɔpa: Tɔ lawɔ kekɔ la etombelo wa kɔlɔ efula, nɛ dia ndo tɔ mbishaka kansɛrɛ ndo hemɔ nkina.

Mfuka kahawahɛtsha: Ɛnyɛlɔ mfɔka kadjawɔ l’ɛhɛmbɛ, l’onyɔ, kana gutka (kanɔwɔ l’Aziya). Nicotine katɔ mbɔtɔka lo demba lo tshimbo y’onyɔ. Tɔ kekɔ la etombelo wa kɔlɔ oko mfɔka nkina.

Ɛtɔpa wele l’ashi (bangs, houkas, narguilés, shishas): Lo ɛtɔpa ɛnɛ, dinga mbetaka l’ashi la ntondo k’onto ndjɔmɛna edinga akɔ. Kaanga mbediɔ ngasɔ, ashi asɔ hawokitshakitsha lɔlɛngɔ lele lo mfɔka ndo mbishaka kansɛrɛ ndo komama l’asasa.

[Kiombo/​Osato]

KIMANYIYA ƆNƆSHI ƆMƆTSHI WA MFƆKA DIA NDE NTSHIKA

Ɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ. Mandola onto ndeka mbisha onto alako wolo. “Mbutɛ onto ɔnɛ dimi fɔnyaka dia wɛ ayotondoya naka wɛ mpemba nto ayonga l’etombelo w’amɛna oleki mbutɛ onto ɔnɛ “Wɛ ambɔkɔ nto!”

Dimanyiyanaka. Naka onto ɔmɔtshi ambolanga kotsha nkɛlɛ kana komadja, sala la woho dia mbahemɛ nkɛlɛ kayɛ. Kamba l’ɛtɛkɛta w’amɛna wele oko: “Di mbeyaka di’ɔnɛ bu dui dia wɔdu, lekɔ l’ofunu lo dikambo diayɛ lo welo wadjayɛ.” Totake pondjo wate: “Lakakɔngɛnangɛnaka nshi yakayanɔka mfɔka!”

Onga ɔngɛnyi w’oshika. Bible mbutaka ɔnɛ: “Ɔngɛnyi wa mɛtɛ mbokanaka ngandji tena tshɛ, ndo ekɔ ɔnanyɔ lakokayɛ mendɛ le nde lo tena dia paa.” (Tokedi 17:17) Eelo, nsala la wolo dia mongaka la solo dia lotutsha ndo la ngandji “tena tshɛ” otsha le onto ɔmɔtshi lasala la wolo dia ntshika nnɔ mfɔka oyadi elungi ka ngande kele lande.