ƐTƐKƐTA w’edjedja wa lomba wa nkumekanga Sɔlɔmɔna ɛnɛ mɛnyaka hwe woho wayaoka anto lo dikambo dia lɔsɛnɔ. Ondo lam’ele lɔsɛnɔ lekɔ mondo ndo woho wahatakoke mbewɔ nyɔi, mbele mbala efula anto mongaka la nsaki k’efula ka nsɛna edja. Aya edja efula kele anto efula wekɔ lo nyanga toho ta nyomoleka ntaloya nsɛnɔ yawɔ.

Tɔshi ɛnyɛlɔ ka Gilgamesh nkumekanga ka Sumɛriya. Ɛkɔndɔ efula wa kashi wakatama lo dikambo dia lɔsɛnɔ lande. Ɔkɔndɔ ɔmɔtshi l’atei awɔ ele waki Gilgamesh, wɛnya dia nde akande lɔkɛndɔ la waale efula dia teka woho wa mbewɔ nyɔi. Koko nde kotondoya.

Lo ntambe ka nɛi N.T.D., ambeyi wa shimi wa la Chine wakasale woho ɔmɔtshi w’okanga w’ashi wakawafɔnyaka dia wekɔ la wolo wa maji wakoka nkimanyiya onto dia ntaloya lɔsɛnɔ. Okanga ɔsɔ waki la yema ya mercure ndo tangangɔ tokina ta lɔlɛngɔ. Koko okanga akɔ wakadiake nkumi ya dikanga ya la Chine efula. Lo Moyen Âge, ambeyi wa shimi amɔtshi wa l’Erɔpɛ wakahembe ntshikitanya paonyi lo yoho yakoka onto ndɛ, nɛ dia vɔ wakafɔnyaka dia lam’ele paonyi hayokoke ndanyema, yɔ koka nkimanyiya onto dia nsɛna edja.

Ɛlɔ kɛnɛ, ambeyi wa siansɛ wekɔ lo nsala la wolo dia mbeya lande na katshunda onto. Welo wadjawɔ ɛsɔ mɛnyaka dia ɛlɔ kɛnɛ anto wekekɔ l’elongamelo ka ntana ɛngɔ kɛmɔtshi kakoka nkonya diaha onto ntshunda kana mvɔ. Ko etombelo akɔna wambonga l’eyangelo ɛsɔ?

Ambeyi wa siansɛ weka tɔtshɔngu tele lo demba di’onto mbishaka elembetshielo ndekana 300 wɛnya lande na katshundaso ndo kavɔso. L’ɛnɔnyi wetshi, ambeyi wa siansɛ wakatondoya lo nsala dia tɔtshɔngu ta nyama ndo t’onto nsɛna edja. L’ɔtɛ w’ehamelo ɛsɔ, akanga w’ɛngɔnyi amɔtshi wakasha ambeyi wa siansɛ falanga efula dia vɔ mbishola “lande na kavɔso.” Kakɔna kakawasale?

Anto wekɔ lo mbidja welo dia ntaloya lɔsɛnɔ. Ambeyi wa bioloji amɔtshi fɔnyaka dia tekɔ lo ntshunda l’ɔtɛ wa kɛnɛ kasalema lo télomères, mbuta ate totenyi t’ekomelo ta chromosomes yaso. Télomères kimanyiyaka ana dia mpowɔ waonga w’ambutshi awɔ diɛsɛ la tɔtshɔngu tototɔ. Otale wa télomères kitakitaka wonya tshɛ wakahanyema tɔtshɔngu taso. L’ekomelo, tɔtshɔngu tshikaka dia kahanyema ndo etena kɛsɔ mbatatɛ onto ntshunda.

 Lo 2009, Elizabeth Blackburn lakalongola prix Nobel l’eyangelo ande nde la olui ande w’ambeyi wa siansɛ, wakashola enzyme watshindjatshindja télomères diaha yɔ monga tomondo ndo diaha tɔtshɔngu ntshunda. Koko eyangelo awɔ mɛnyaka dia télomères “hataloya lɔsɛnɔ l’onto lo yoho ya maji, mbuta ate hayokonya onto dia nsɛna edja kolekanyi ɛnɔnyi wahombande nsɛna.”

Ntshikitanya ɔkɛndɛ wa tɔtshɔngu ekɔ yoho kina yakamba l’aseka enganga dia ntaloya lɔsɛnɔ. Etena konga tɔtshɔngu taso esombe efula, tɔ hatootanɛ ndo l’etena kɛsɔ tɔ koka ntoma losango la kɔlɔ otsha lo tɔtshɔngu talɔshana la hemɔ tosukanyi la tɔ. Kɛsɔ mbayokonyaka di’onto mbida wadada, monga la tokandjikandji tahashile ndo hemɔ nkina. Atete edja, ambeyi wa siansɛ wa la France wakɔshi tɔtshɔngu oma le esombe w’anto wele amɔtshi waki l’ɛnɔnyi ndekana 100 ko tisha ɛkɛndɛ w’eyoyo. Ombetsha Jean-Marc Lemaître, laki ɔnɔmbɔdi wa djui y’anto yakasalaka eyangelo akate dia eyangelo awɔ wakɛnya dia ndooko onto lakoka nsala “diaha tɔtshɔngu ntshunda.”

Aha ambeyi wa siansɛ tshɛ mbetawɔ dia ekɔ esakelo ɛmɔtshi wakoka nshimba onto dia ntshunda osombe ndo nsɛna edja oleki woho wasɛna onto ɛlɔ kɛnɛ. Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, ntatɛ lo ntambe ka 19, anto wɔsɛna yema y’edja. Wambotatɛ nsɛna edja l’ɔtɛ wadjawɔ pudipudi l’ahole wodjashiwɔ, l’ɔtɛ wakambawɔ l’ekanga washimba onto dia mbɔsa hemɔ kana ekanga ekina washidiya wa hemɔ efula. Ambeyi wa siansɛ amɔtshi mbetawɔka dia anto sɛnaka l’ɛse kana ndekana lofulo l’ɛnɔnyi shikaa lahombawɔ nsɛna.

Ambeta ɛnɔnyi oko 3 500, Mɔsɛ ofundji wa Bible akate ɔnɛ: “Otale wa lɔsɛnɔ laso ekɔ ɛnɔnyi 70 kana 80 naka onto ekɔ la wolo wa laande. Koko vɔ wambololanɛ la paa ndo la lɔkɔnyɔ; vɔ mbetaka esadi esadi, ko sho mfumbɔ.” (Osambo 90:10) Oyadi welo akɔna wadja anto dia ntaloya lɔsɛnɔ, lɔsɛnɔ l’onto mongaka paka woho wakate Mɔsɛ.

Lo wedi okina, ditongami dimɔtshi, ɛnyɛlɔ woho ɔmɔtshi wa nyama watanema lo ndjale welɛwɔ oursin kokaka nsɛna ɛnɔnyi ndekana 200 ndo osongo welɛwɔ séquoia géant kokaka nsɛna ɛnɔnyi nunu. Naka sho mbɛdika otale wa lɔsɛnɔ laso la wa diangɔ sɔ ndo diangɔ dikina diakatongama, kete sho kokaka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde lɔsɛnɔ l’ɛnɔnyi 70 kana 80 lɔnɛ layokomɛ paka nganɛ oto?’