Ɔnɔnyi wakayele, wakewoya lo nkumbo ka Bɛtɛlɛ dia waki l’ohomba w’anto wayakimɔ la lolango dia tokamba lo Bɛtɛlɛ ka l’Afrique du Sud, lɛnɛ akawahombe ntatɛ nkamba la mashinyi w’oyoyo watondja ekanda. Dimi lakakimɔ lokombo lami, ndo laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula nɛ dia lakasɔnama. Ase Bɛtɛlɛ akina asato wa la Canada wakasɔnama, vɔ anɛ: Dennis Leech, Bill McLellan, ndo Ken Nordin. Wakatotɛ dia tayotshikala edja lo Bɛtɛlɛ ka l’Afrique du Sud!

Lakelɛ mama lo telefɔnɛ ko lakawotɛ nte: “Mama, lekɔ la losango la kotɛ. Dimi layanga ntshɔ otsha l’Afrique du Sud!” Mama aki kanga diki, koko nde aki womoto laki la mbetawɔ ndo la lonyuma la dimɛna. Nde kombitɛmi awui efula, koko lakeyaka dia nde ayosukɛ lo dui sɔ. Nde la papa kotona yɛdikɔ yakamɔshi, kaanga mbakiwɔ la lonyangu dia layanga mangana etale la wɔ.

Takatshu ntondo lo Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn, ko takatolongola olowanyelo l’edja ka ngɔndɔ shato lo woho wa mbeya nkamba la woho ɔmɔtshi wa mashinyi watondjawɔ ekanda. Oma laasɔ, takɔtɔ lo masuwa wɛmbawɔ diangɔ otsha la Cap Town, l’Afrique du Sud. Dimi laki leke kodikotshaka ɛnɔnyi 20. La dikɔlɔ, takatatɛ munda lɔkɛndɔ l’otale lo kawolo oma la Cap Town otsha la Johannesburg. Dihole dia ntondo diakatemala, aki l’osomba wa tshitshɛ wa Karoo lo dihole dimɔtshi diaki oko shɛnga. Dihole diakɔ diaki la ditshu, edinga ndo diaki dungu. Sho akɔ anɛi takalengɛ lo didishi, ko takayambola ɔnɛ, woho akɔna wa dihole nɛ? Lo dihole dia nganɛ mbayangaso ndjɔsɛna? L’ɛnɔnyi wakayele, takayotatɛ membola ahole asɔ ndo takangɛnangɛna woho waki esomba wa totshitshɛ ɛsɔ elangala ndo la lɔsɛnɔ la wɔladi.

L’edja k’ɛnɔnyi ɛmɔtshi, ɔkɛndɛ ami aki wa kambaka la mashinyi ɔmɔtshi wa diambo ndo wa wolo welɛwɔ Linotype, lo nɔngɔsɔlaka dihole diakahombaka Tshoto y’Etangelo la Emɔ! ntomba. Bɛtɛlɛ ka l’Afrique du Sud kakatondjaka periodikɛ l’ɛtɛkɛta efula wa l’Afrikɛ, aha tsho lo dikambo di’Afrique du Sud, koko ndo lo dikambo dia wedja efula wa l’Afrikɛ. Takakambe dimɛna la mashinyi w’oyoyo wakatondjaka ekanda ɔsɔ nɛ dia l’ɔtɛ awɔ mbakawatotome l’Afrique du Sud!

L’ɔkɔngɔ diko, lakayokambaka lo biro kakendanaka l’awui wotshikitanyi w’otondjelo ndo otomelo w’ekanda ndo la olimu w’okadimwelo. Laki l’olimu efula washa ɔngɛnɔngɛnɔ ndo w’ohomba.

Lo 1968, lakatshuke Laura Browen kadiyɛso kɛmɔtshi k’ombatshi mboka, kakadjasɛka suke la Bɛtɛlɛ. Nde lawɔ akakambaka oko sekeletɛlɛ lo Departɛma di’okadimwelo. Lo nshi shɔ, mbala efula atshukanyi w’eyoyo kotshikalaka lo Bɛtɛlɛ. Diakɔ diele, wakatotome oko ambatshi mboka wa laande. Laki la yema y’okiyanu. L’ɔkɔngɔ wa dimi nkamba ɛnɔnyi dikumi lo Bɛtɛlɛ lɛnɛ akatalɛka mbo ya ndɛ tena tshɛ aha l’okakatanu, ngande wayotokoka nsɛna la yema ya dikuta yashawɔ ambatshi mboka wa laande nyɛ? Wakatoshaka onto l’onto rand 25 (mbuta ate nshi shɔ aki dɔlara di’ase Amɛrikɛ 35) ngɔndɔ tshɛ naka takakotsha lofulo la wenya, la waendelo w’eyoyo ndo l’ekanda wakatashaka anto lakalɔmbamaka. La falanga shɔ, takahombaka mfutɛ luudu, nsomba mbo ya ndɛ, futaka mutuka, ndjasakɛka ndo salaka adepasɛ akina wendana la onto l’onto.

Wakatotome l’olui ɔmɔtshi wa tshitshɛ waki suke l’osomba wa Durban, l’Océan Indien. Ase Inde waki efula lɛkɔ, ndo efula ka l’atei awɔ waki tokanula t’ase olimu wakakambaka l’izinɛ wa sukadi otsha l’ekomelo k’ɛnɔnyi wa 1800. Nshi nyɛ, vɔ wokamba elimu ekina, koko vɔ hawotshike mbekelo yawɔ ndo yoho yawɔ ya nkatɛ, mbidja ndo okatelo awɔ wa mbo y’amɛna yelɛwɔ kiri, ɔsɔhanyelo wa nyama la akatshikatshi. Ndo lam’ele vɔ wakatɛkɛtaka Angɛlɛ, dui sɔ diaki wɔdu le so dia mbasambisha.

Ambatshi mboka wa laande wakalɔmbamaka dia sambishaka wenya 150 ngɔndɔ tshɛ. Ɔnkɔnɛ, dimi la Laura takakongɛ dia nsambisha wenya esamalo lushi la ntondo. L’ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ aki dungu ndo tshitshi. Sho komonga ndooko la wendelo w’eyoyo kana l’ambeki wa Bible, koko takasambisha wenya esamalo lo esambishelo ka lo luudu la luudu. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa sho ntatɛ nsambisha, lakende lo tango kami, ko lakɛnyi dia tambosala paka minitɛ 40 tsho. Ko lakayambola nte, onde tayonga l’akoka wa nkamba olimu w’ombatshi mboka wa laande?

Yema tshitshɛ oma laasɔ, takasale ekongelo ka dimɛna. Lushi tshɛ, takatshɔka la mapa wodjishawɔ yema ya nyama l’atei ndo takadjaka supu kana eloko lo waa tɛrmusɛ. Etena kakatalangaka momuya yema takakitshaka mutuka aso wa tshitshɛ wa Volkswangen la dɛdi di’osongo ɔmɔtshi, ko ana w’elangala w’ase Inde wakatodingaka lo tena dimɔtshi dia teenda, nɛ dia akɛnamaka dia sho ntshikitana la wɔ. Lo nshi ngana tsho, takɛnyi l’ɔkɔngɔ wa wenya ehende kana esato dia lushi mbetaka esadi eto.

Aki dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ dia tɔlɛ anto wa l’ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ wakalongɔnaka dimɛna, akambo wa mɛtɛ wa lo Bible. Takɛnyi di’ase Inde wakalɛmiyanaka, waki la loshilambo, ndo wakokaka Nzambi wɔma. Ase Hindu efula waketawɔ losango laso. Vɔ wakalangaka mbeka awui wendana la Jehowa, Yeso, Bible, andja w’oyoyo wa wɔladi wa lo nshi yayaye ndo awui wendana la elongamelo ka eolwelo. L’ɔkɔngɔ w’ɔnɔnyi ɔtɔi, takonge l’ambeki wa Bible 20. Lushi tshɛ, takalɛka la nkumbo kɛmɔtshi l’atei wa nkumbo yakekaka la so Bible. Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula.

Kombeta edja, takalongola ɔkɛndɛ okina, wakatotome l’olimu w’otshimbedi l’ɛtshi ka nkɛtɛ k’olangala k’Océan Indien. Lomingu tshɛ, takahangaka lo nkumbo kɛmɔtshi etena ka wembwelo ndo takakambaka kaamɛ l’apandjudi wa l’etshumanelo dia mbakeketsha. Takayonga oko ase nkumbo kawɔ, takangɛnangɛnaka l’anawɔ ndo la nyama yakawalongaka. Taketsha ɛnɔnyi ehende w’amɛna efula. Oma laasɔ, la shashimoya, Bɛtɛlɛ akatelɛ lo telefɔnɛ ndo wakatotɛ ɔnɛ: “Tekɔ lo nanga dia nyu nkalola lo Bɛtɛlɛ.” Ko lakaakadimola ɔnɛ: “Tekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula lɛnɛ eso lendo.” Koko lo mɛtɛ, taki suke dia vɔ nkamba la so lo dihole tshɛ diaki ohomba.

Lo Bɛtɛlɛ, wakatome lo Departɛma di’olimu, lɛnɛ akamonge la diɛsɛ dia nkamba kaamɛ l’anangɛso efula wambotshunda lo nyuma ndo waki la diewo. Lo nshi shɔ, etshumanelo tshɛ akalongolaka mukanda lo ndjela alapɔlɔ wakatomaka omendji w’otshimbedi l’ɔkɔngɔ wa wembwelo ande. Mikanda ɛsɔ waki l’oyango wa mbakeketsha ndo mbasha ɛlɔmbwɛlɔ tshɛ kakawakoke monga la tɔ ohomba. Dui sɔ mɛnyaka dia sekeletɛlɛ yaso yaki l’olimu efula wa kadimolaka mikanda oma lo Xhosa, Zulu, ndo oma l’ɛtɛkɛta ekina otsha l’Angɛlɛ ndo oma laasɔ nkadimola oma l’Angɛlɛ otsha l’ɛtɛkɛta wa l’Afrikɛ.  Lekɔ la lowando le akadimudi asɔ wakakambaka olimu wa wolo ndo wakakimanyiya dia nshihodia ekakatanu wakahomanaka l’anangɛso l’akadiyɛso w’anto w’edima wa l’Afrikɛ.

Lo nshi shɔ, asungu l’anto w’edima wa l’Afrique du Sud kokokaka mbidjasɛ dihole diamɛ. Anto l’anto waki l’ɛtshi kawɔ ka nkɛtɛ, diakɔ diele, diɔtɔnganelo kondekaka monga lam’asa anto waki la nkoho y’alemba yotshikitanyi. Anangɛso w’anto w’edima wa l’Afrikɛ waki la ɛtɛkɛta awɔ hita, wakasambishaka l’ɛtɛkɛta awɔ ndo wakɔtɔka nsanganya lo tshumanelo diakasalaka nsanganya l’ɛtɛkɛta awɔ.

Dimi kombeyaka anangɛso efula w’anto w’edima w’ase Afrikɛ nɛ dia ɛtshi ka nkɛtɛ k’etshumanelo kakawambisha aki k’anto wakatɛkɛtaka Angɛlɛ. Koko l’etena kɛnɛ lamboyokondja diɛsɛ dia mbeya awui wendana l’anto w’edima wa l’Afrikɛ ndo mbekelo yawɔ. Lakayeya nto ekakatanu wakahomanaka l’anangɛso l’ɔtɛ wa mbekelo y’ashidi ya lo ngelo kawɔ ndo waetawɔ wa l’ɛtɛmwɛlɔ. Vɔ wakahombe monga la dihonga di’efula dia ntona mbekelo y’ashidi yahɔtɔnɛ l’Afundelo ndo dia ntokomɛ ɔlɔshamelo wa wolo oma le ase nkumbo yawɔ ndo ase ngelo kawɔ etena kakawatonaka dia ndjela ditshelo diendana l’awui w’ɛdiɛngɛ! Lo ngelo yanganyi l’esomba wa weke, anto waki wola efula. Efula kɔmbɔtɔ kalasa kana wakɔtɔ yema tshitshɛ tsho, koko vɔ wakalɛmiyaka Bible.

Laki la diɛsɛ dia nkamba lo awui amɔtshi wa dombo wakendanaka la lotshungɔ la ntɛmɔla ndo la lomangemange. Aki mɛtɛ dui diakeketsha mbetawɔ dia mɛna kɔlamelo ndo dihonga diaki l’ana w’ɛlɔngɔlɔngɔ w’Ɛmɛnyi waketawɔ tondjama oma lo kalasa l’ɔtɛ wakawatone nsala alɔmbɛlɔ w’ase ɛtɛmwɛlɔ ekina ndo memba lembo la wodja.

Anangɛso wakahomana l’okakatanu okina lo wodja wa tshitshɛ wa l’Afrikɛ wakayelamɛ Swaziland. Etena kakavu nkumekanga Sobhuza II, anto tshɛ wa lo wodja ɔsɔ wakalɔmbama dia ndjela mbekelo mɔtshi y’ashidi yendana la otanda. Apami wakahombe minya tɔhɔlɔ, ndo wamato wakahombe nkitshakitsha avo. Anangɛso l’akadiyɛso efula wakahɛnyahɛnyama l’ɔtɛ wakawatone ndjasha lo mbekelo yakendanaka l’ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi. Kɔlamelo yawɔ le Jehowa yakasalanganya etema aso. Takeke awui efula wendana la kɔlamelo, olowanyi ndo solo dia lotutsha oma le anangɛso wa l’Afrikɛ, ndo dui sɔ diakakeketsha mbetawɔ kaso.

Lo 1981, wakanɔmbɛ dia tokamba nto lo dihole diatondjawɔ ekanda lo nkamba la ɔrdinatɛrɛ. Diakɔ diele, lakatshu nto tokamba lo dihole diatondjawɔ ekanda. Ɔsɔ aki dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ efula! Toho ta ntondja ekanda takatatshikitanaka. Onyimpala wa lo tshunda dimɔtshi diatondjawɔ ekanda, akasha Bɛtɛlɛ woho ɔmɔtshi wa mashinyi welɛwɔ photocomposeuse dia sho nkamba la wɔ aha la futaka falanga. Etombelo waki la dui sɔ ele, takayɔhɛnya mashinyi divwa wa Linotype la mashinyi etanu w’eyoyo wa photocomposeuse. Takayotatɛ nkamba nto la mashinyi ɔmɔtshi w’oyoyo watondjawɔ ekanda. Takatatɛ ntondja ekanda efula oleki woho wakadiasalemaka ntondo.

Ɔrdinatɛrɛ wakatokimanyiya dia nkamba la toho t’eyoyo ta nkongɛ efundelo l’akatshi l’ekimanyielo ka MEPS, mbuta ate Système électronique d’édition multilingüe. Tambonda lɔkɛndɔ l’otale lo kɛnɛ kendana la tshulatshula diakamba la wɔ dia ntondja ekanda. Takamɛ la mashinyi welɛwɔ Linotype waki la diangatangata efula wakatokonya dia vɔ tɔsa sho ase Bɛtɛlɛ ka lo Canada anɛi otsha l’Afrique du Sud! (Isa. 60:17) Oma laasɔ, sho akɔ tshɛ takatshuke akadiyɛso waki ambatshi mboka ndo waki la lonyuma la dimɛna. Dimi la Bill taakatetemala nkamba lo Bɛtɛlɛ. Ken nde la Dennis wakayotatɛ mbota ana ndo wakadjasɛ yema suke la so.

Elimu wa lo Bɛtɛlɛ wakahame. Ekanda walembetshiya Bible wakakadimɔmaka ndo wakatondjamaka lo lofulo l’ɛtɛkɛta lakatadɛka mbidɛ tsho ndo vɔ wakatomamaka lo filialɛ nkina. Diakɔ diele, takonge l’ohomba wa Bɛtɛlɛ kekina k’oyoyo. Anangɛso wakake kɛmɔtshi lo dihole di’olangala dia lo owɛstɛ wa Johannesburg, ndo tɔ kakasapɔma lo 1987. Aki mɛtɛ diɛsɛ le mi dia mbisha lonya l’ohamelo ɔsɔ tshɛ ndo dia nkamba oko ose kɔmite ka filialɛ ka l’Afrique du Sud l’edja k’ɛnɔnyi efula.

Dui dia diambo ele lo 2001, lakelamɛ dia tokamba lo kɔmite ka filialɛ k’oyoyo kakakengama l’États-Unis. Kaanga mbakiso la lonyangu dia ntshika olimu ndo angɛnyi aso wa l’Afrique du Sud, taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia ntatɛ lɔsɛnɔ l’oyoyo oko ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ ka l’États-Unis.

Koko takakiyana yema lo kɛnɛ kendana la ntshika nyango aki Laura laki aya osombe. Sho kokoka mbokimanyiya efula oma la New York, koko akadiyɔ asato waki Laura waketawɔ dia mbokimanyiyaka lo demba, lo yimba ndo lo kɛnɛ kendana la dikuta. Vɔ wakate ɔnɛ: “Sho hatokoke monga l’olimu wa lo tena tshɛ, koko naka sho nkotsha ehomba waki mama, kete dui sɔ diayonyokimanyiya dia nyu ntetemala l’olimu anyu.” Tekɔ la lowando efula le wɔ.

La yimba yakɔ yaamɛ mbele, ɔnalengo la wadɛnde, wanɛ wakadjasɛka la Toronto, la Canada, wakakokɛka nyangɛso lakavusha omɛnde. L’etena kɛsɔ, ko vɔ wambowɔsaka lo nkumbo kawɔ aya ɛnɔnyi ndekana 20. Sho tekɔ mɛtɛ la lowando le wɔ l’ɔtɛ wa ngandji ndo wakawokokɛ polo lo nyɔi kande kakonge yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa sho nkoma la New York. Tekɔ mɛtɛ la diɛsɛ dia monga l’ase nkumbo wasukɛ anto akina ndo wetawɔ nsala etshikitanu lo nsɛnɔ yawɔ dia mɛmba ɔkɛndɛ wakakoke monga wolo lo tena dimɔtshi le wɔ!

Ambeta ɛnɔnyi ɛmɔtshi wele, olimu ami l’États-Unis wakendanaka l’otondjelo w’ekanda, olimu wamboyotshikitanyema dia mbɔtɔnganyiya l’akambo wa nshi nyɛ ndo wambɔlɛndjalɛndjama. Atete edja kotatemi nkamba lo Departɛma di’osombelo wa diangɔ. Ekɔ tshondo ya diɛsɛ dia monga l’edja k’ɛnɔnyi 20 wetshi lo filialɛ ka woke kɛnɛ kaya kakianɛ l’ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ oko 5 000 ndo la wanɛ waya oma l’andja oko 2 000!

Ambeta ɛnɔnyi akumi asamalo, wele dimi kɔfɔnyaka dia layonga lanɛ. Laura ambosukɛ la kɔlamelo tshɛ l’edja k’ɛnɔnyi ɛsɔ tshɛ. Tambonga mɛtɛ la lɔsɛnɔ la diambo efula! Tekɔ la lowando l’ɛkɛndɛ wotshikitanyi wakatakondja ndo lo nkamba kaamɛ l’anto tshɛ wa diambo, mbidja ndo wanɛ wele lo filialɛ efula yakatembola l’ahole efula wa l’andja ɔnɛ. Etena kɛnɛ kayami l’ɛnɔnyi ndekana 80, wambokitshɛkitshɛ yema y’olimu, nɛ di’anangɛso efula w’ɛlɔngɔlɔngɔ wakalowanyema dia nkamba olimu wakamakambaka.

Omembi w’esambo akafunde ate: “Ɔngɛnɔngɛnɔ le wodja wele Jehowa kele Nzambi kawɔ.” (Os. 33:12) Ɔsɔ ekɔ dui dia mɛtɛ! Lekɔ la lowando efula lo woho wakamonge l’akoka wa kambɛ Jehowa kaamɛ la ekambi ande wele l’ɔngɛnɔngɛnɔ.