1. Shɛngiya yakɔna yele la yimba ya shɛmanedi le anto?

L’ANDJA wa nshi nyɛ, anto efula sɛngiyamaka la yimba ya shɛmanedi. Omundji ɔmɔtshi w’okanda mbeyaka nkamba la toho tɔmɔtshi ta kɔlɔ l’oyango wa nde ndeka amundji akina w’okanda. Ɔkɛnyi ɔmɔtshi wa tɔkɛnyɔ mbeyaka mpomuya l’okonda tshɛ ɔkɛnyi wa l’ekipɛ kekina l’oyango wa nde mbidja otshumba. Ombeki ɔmɔtshi walanga dia vɔ mbeetawɔ l’inivɛrsite ɔmɔtshi wa lokumu mbeyaka mbiva l’ɛgzamɛ watowoshaka ambeki dia mbaetawɔ. Oko weso Akristo, sho mbeyaka dia ditshelo sɔ tshɛ diekɔ kɔlɔ, ndo diekɔ l’atei wa “etsha wa demba.” (Ngal. 5:19-21) Ko onde ekambi wa Jehowa ɛmɔtshi koka mbidja yimba ya shɛmanedi l’etshumanelo aha la vɔ mbeya? Ɔsɔ ekɔ dimbola di’ohomba nɛ dia yimba ya shɛmanedi koka ndanya kaamɛ kaso k’onto l’ɔnango.

2. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo nɛ?

² Lo sawo nɛ, tayɔsɛdingola waonga wa kɔlɔ wakoka tokonya dia monga la yimba ya shɛmanedi lam’asaso l’anangɛso. Tayɔsɛdingola nto bɛnyɛlɔ di’apami la wamato wa kɔlamelo wa lo nshi yakafundamaka Bible waki komonga la yimba ya shɛmanedi. Ntondotondo, tayanga mɛna woho wakokaso nsɛdingola eyango aso.

3. Ambola akɔna wahombaso ndjaoka?

³ Ekɔ ohomba tena la tena dia sho sɛdingolaka eyango aso. Sho koka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde dimi ndjaɛdikaka l’anto akina dia mbeya kana dimi ndeka amɔtshi? Onde dimi lekɔ lo nkamba  olimu efula l’etshumanelo l’ɔtɛ walangami monga onto loleki ɔlɔlɔ? Kana l’ɔtɛ walangami ndeka anangɛso l’akadiyɛso akina? Ko kana dimi nangaka tsho mbisha Jehowa kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ le mi?’ Lande na kahombaso ndjaoka ambola asɔ? Tende kɛnɛ kata Ɔtɛkɛta wa Nzambi.

4. Lande na kahombaso mbewɔ dia ndjaɛdika l’anto akina, oko wɔtɛkɛtamidiɔ lo Ngalatiya 6:3, 4?

⁴ Bible tokeketshaka dia mbewɔ dia ndjaɛdika l’anto akina. (Adia Ngalatiya 6:3, 4.) Lande na? Ntondotondo, naka sho mfɔnya dia kɛnɛ kasalaso ndeka kɛnɛ kasala anangɛso, kete sho koka monga la otako. Lo wedi okina, naka sho mfɔnya dia kɛnɛ kasala anangɛso ndeka kɛnɛ kasalaso, kete ondo dui sɔ koka tɔkɔmɔla. Toho takɔ tohende ta nkanyiya bu dimɛna. (Rɔmɔ 12:3) Kadiyɛso kɛmɔtshi kelɛwɔ Katerina, * kadjasɛ la Grèce mbutaka ate: “Dimi laki la mbekelo ka ndjaɛdika l’anto akina wakamɛnaka dia waki elangala efula, waki tomanamana l’esambishelo, ndo wakɔtɔka l’anto akina lɔngɛnyi aha l’okakatanu. Etombelo waki la dui sɔ ele lakayaɔsaka oko onto l’anyanya.” Sho pombaka mbohɔ dia Jehowa mbakatokotola oya le nde, aha l’ɔtɛ weso olangala, aha l’ɔtɛ wa diewo diaso dia ntɛkɛta, kana l’ɔtɛ weyamaso efula le anto, koko l’ɔtɛ wetawɔso mbooka ngandji ndo mpokamɛ Ɔnande.​—Jni. 6:44, 1 Kɔr. 1:26-31.

5. Wetshelo akɔna wakondjayɛ oma lo kɛnɛ kakakomɛ ɔnangɛso ɔmɔtshi lelɛwɔ Hyun?

⁵ Dimbola dikina diakokaso ndjaoka diɔ nɛ: ‘Onde dimi mbeyamaka oko onto ladja wɔladi, ko kana mbala efula dimi manaka l’anto?’ Tende kɛnɛ kakakomɛ ɔnangɛso ɔmɔtshi lelɛwɔ Hyun, ladjasɛ la Corée du Sud. Etena kɛmɔtshi, nde akɔsaka wanɛ waki la waɛsɛ w’olimu oko atunyi ande. Nde mbutaka ate: “Dimi lakɔnyɔlaka anangɛso asɔ, ndo mbala efula dimi kombetawɔka kɛnɛ kakawataka.” Etombelo akɔna waki la dui sɔ? Nde suyaka ate: “Dionga diami diakadje diatɔnelo l’etshumanelo.” Angɛnyi amɔtshi waki Hyun wakokimanyiya dia nde nshihodia okakatanu waki lande. Hyun akasale etshikitanu wahombama, ndo ɛlɔ kɛnɛ nde ekɔ lo nkamba oko ekumanyi ka manamana. Naka tambɛna dia tekɔ la yimba ya shɛmanedi lo dihole dia keketshaka anto dia mbidjaka wɔladi, kete sho pombaka nsala etshikitanu aha la ntshimbatshimba.

6. Lo ndjela Ngalatiya 5:26, naa waonga wa kɔlɔ wakonya onto dia monga la yimba ya shɛmanedi?

⁶ Adia Ngalatiya 5:26. Naa waonga wa kɔlɔ wakoka nkonya onto dia monga la yimba ya shɛmanedi? Dionga dimɔtshi l’atei awɔ ele, mɛnya dia sho ndeka anto akina. Onto lɛnya dia nde ndeka anto akina ekɔ la lotamanya ndo la lokaki. Dionga dikina dia kɔlɔ ele ɔkɔmiya. Onto lele l’ɔkɔmiya hakombola tsho kɛnɛ kele l’onto okina, koko nde nangaka mbɔsa ndo kɛnɛ kele l’onto ɔsɔ. Lo mɛtɛ, ɔkɔmiya ekɔ yoho mɔtshi ya lohetsho. Sho pombaka mɛtɛ mbewɔ waonga wa kɔlɔ asɔ woho watotewɔka hemɔ kɛmɔtshi.

7. Ɛnyɛlɔ kakɔna kɛnya dia naka sho mɛnya dia sho ndeka anto akina ndo monga la lotamanya, kete dui sɔ diekɔ kɔlɔ?

⁷ Waonga wa kɔlɔ wele oko lotamanya la ɔkɔmiya koka mbɛdikama la mindo yɔtɔ l’esasɛ wadjawɔ l’aviyɔ. Aviyɔ koka mfumbɔ, koko mindo yakɔtɔ koka ndjiha ɛlɔnda weta esasɛ, nkonya mɔtɛrɛ dia dimala la ntondo k’aviyɔ nkita ndo nongola. Woho akɔ waamɛ mbele onto ɔmɔtshi koka kambɛ Jehowa lo tshanda mɔtshi, koko naka nde ekɔ la lokaki ndo l’ɔkɔmiya, kete nde ayotakɔ mboka.  (Tok. 16:18) Nde ayotshika kambɛ Jehowa, ayoyasalɛ kɔlɔ ndo ayosalɛ anto akina kɔlɔ. Ko laasɔ, ngande wakokaso mbewɔ lotamanya ndo ɔkɔmiya?

8. Ngande wakokaso ndɔshana la lokaki?

⁸ Sho koka ndɔshana la lokaki lo nkamba la dako diakasha ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ ase Filipɛ ate: “Tanyotshake ndooko dikambo la yimba y’ewanu kana la lokaki, koko nyosale akambo tshɛ la okitshakitsha, nyɔshi dia anto akina nyoleka.” (Flpɛ. 2:3) Naka sho mbɔsa di’anto akina toleka, kete hatotɔsɛmanɛ la wanɛ wakoka monga la akoka ndo la diewo diotoleki. Koko, tayɔngɛnangɛna la wɔ. Dui sɔ diekɔ mɛtɛ, djekoleko naka vɔ wekɔ lo nkamba l’akoka awɔ l’olimu wa Jehowa dia mbotombola. Lo wedi okina, naka anangɛso l’akadiyɛso wele l’akoka wekɔ lo ndjela dako dia Pɔɔlɔ, kete vɔ wayoka washo awɔ lo waonga wangɛnangɛnawɔ le so. Etombelo wayonga la dui sɔ ele sho tshɛ tayosala dia wɔladi ndo kaamɛ monga l’etshumanelo.

9. Ngande wakokaso mbewɔ dia nkɔmiya ɔnangɛso kana kadiyɛso kɛmɔtshi?

⁹ Sho koka mbahemɛ ɔkɔmiya aso lo mbeya elelo aso. Naka sho mbeya elelo aso, kete hatotɛnya dia tekɔ la diewo kana l’akoka ndeka onto okina. Koko tayoyanga dia mbeka akambo oma le wanɛ wele l’akoka wotoleki. Ɛnyɛlɔ, ohɔsa di’ɔnangɛso ɔmɔtshi la l’etshumanelo mbishaka asawo wa lo sɛkɛ woleki amɛna. Sho koka mbombola woho walɔngɔsɔlande asawo ande. Naka kadiyɛso kɛmɔtshi kekɔ manamana l’okatelo, kete sho koka mbɔlɔmba alako wayotokimanyiya dia sho ndjalowanya lo dikambo sɔ. Ndo naka ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi w’Okristo ekɔ l’okakatanu dia nkondja angɛnyi, kete nde koka nɔmba dako oma le onto ɔmɔtshi lele bu l’okakatanu dia monga l’angɛnyi. Lo nkamba la toho ta ngasɔ mbakokaso mbewɔ ɔkɔmiya ndo ndowanya akokaso aso hita.

10. Okakatanu akɔna wakahomana la Ngidiyɔna?

¹⁰ Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ ka Ngidiyɔna, ɔnɛ laki lo dioho dia Manase, ndo ɛnyɛlɔ k’apami wa lo dioho di’Efarayimɛ. L’ekimanyielo ka Jehowa, Ngidiyɔna nde l’apami ande 300 wakadje  otshumba wa diambo efula, otshumba wele vɔ wakakoke monga l’ofunu w’efula l’ɔtɛ wa dui sɔ. Apami w’ase Efarayimɛ wakaye le Ngidiyɔna, aha dia ndjowandola, koko dia ndjowana la nde. Mɛnamaka dia vɔ wakomala efula nɛ dia Ngidiyɔna kombaelɛ oma l’etatelo dia vɔ ndjɔlɔsha kaamɛ la wɔ atunyi waki Nzambi. Vɔ wakaleke mbidja yimba lo woho wakawakoke nkokɛ kɛnɛmɔ ka dioho diawɔ, koko vɔ wakohɛ dui diakaleke ohomba, mbuta ate woho wakasale Ngidiyɔna dia mbisha lokombo la Jehowa kɛnɛmɔ ndo nkokɛ ekambi ande.​—Emb. 8:1.

11. Kakɔna kakatɛ Ngidiyɔna apami w’ase Efarayimɛ?

¹¹ L’okitshakitsha tshɛ Ngidiyɔna akatɛ apami w’ase Efarayimɛ ate: “Amomosala lo mbɛdika la nyu?” Oma laasɔ, nde akawasha ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi ka shikaa ka woho wakatshɔkɔla Jehowa. Etombelo waki la dui sɔ ele, apami asɔ “wakɔlama.” (Emb. 8:2, 3) Ngidiyɔna akonge l’okitshakitsha l’oyango wa nama wɔladi l’atei w’ekambi wa Nzambi.

12. Wetshelo akɔna wakondjaso oma l’ɛnyɛlɔ k’ase Efarayimɛ ndo ka Ngidiyɔna?

¹² Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma l’ɔkɔndɔ ɔnɛ? Oma l’ɛnyɛlɔ k’ase Efarayimɛ, sho kondjaka wetshelo w’ɔnɛ hatohombe ndeka ndjasha dia nkokɛ kɛnɛmɔ kaso hita, koko sho pombaka ndeka ndjasha dia nkokɛ kɛnɛmɔ ka Jehowa. Ewandji wa nkumbo la dikumanyi koka nkondja wetshelo oma le Ngidiyɔna. Naka onto ɔmɔtshi akomala l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakatasale, kete sho pombaka nyanga dia mbeya lande na kakandomala. Sho koka mandola onto ɔsɔ l’ɔtɛ w’awui w’ɛlɔlɔ wakandasale. Dui sɔ tɔlɔmbaka dia monga l’okitshakitsha, djekoleko naka aha sho mbele lo dindja. Dui dioleki ohomba ele monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna l’anangɛso, koko aha nyanga dia mɛnya dia sho mbele la shadiya.

13. Okakatanu akɔna wakahomana la Hana, ndo kakɔna kakandasale?

¹³ Tokanyiya nto dia ɛnyɛlɔ ka Hana. Nde akatshukama l’ose Lɛwi ɔmɔtshi lakawelɛka Elekana, lakolangaka woho w’anyanya. Koko Elekana aki la wadi okina, Penina. Elekana akalangaka Hana oleki Penina, koko “Penina aki la ana, koko Hana kombota ndooko ɔna.” L’ɔtɛ wa dikambo sɔ, Penina akatɛngaka Hana “mbala la mbala dia mboomadia.” Kakɔna kakasale Hana? Nde aki la lonyangu efula! “Nde akalelaka ndo nde kɔndɛka ndooko ɛngɔ.” (1 Sa. 1:2, 6, 7) Koko, ndooko kɛnɛ kɛnya dia Hana akahembe dia nsɔmbɔya Penina lo yoho mɔtshi. Koko nde akadihwɛ Jehowa otema ndo aki l’eshikikelo dia nde ayosembola akambo. Onde dionga diaki Penina otsha le Hana diakatshikitana? Bible hate dikambo sɔ. Koko sho mbeyaka dia Hana akayonya lonyangu lande ndo nde akalame wɔladi ande wa l’etei k’otema. “Nde komonga la elungi k’ɔkɛtshi nto.”​—1 Sa. 1:10, 18.

14. Wetshelo akɔna wakondjaso oma l’ɛnyɛlɔ ka Hana?

 ¹⁴ Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma l’ɛnyɛlɔ ka Hana? Naka onto ɔmɔtshi ɔsɛmanɛ la yɛ lo yoho mɔtshi, kete ohɔ dia wɛ koka mbahemɛ dui sɔ. Tetawɔke monga la yimba ya shɛmanedi. Lo dihole dia nkaloya kɔlɔ lo kɔlɔ, yanga dia mbidja wɔladi lam’asayɛ l’onto ɔsɔ. (Rɔmɔ 12:17-21) Oyadi nde halange dia nyu mbidja wɔladi, wɛ ayolama wɔladi ayɛ wa l’etei k’otema.

15. Ngande wakafɔnaka Apolo nde la Pɔɔlɔ?

¹⁵ L’ekomelo, tɔsɛdingole wetshelo wakokaso nkondja oma l’ɛnyɛlɔ k’ombeki Apolo ndo k’ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ. Vɔ akɔ ahende waki la diewo dia mamba di’Afundelo. Vɔ akɔ ahende wakeyamaka efula ndo waki embetsha wa tomanamana. Ndo vɔ akɔ ahende wakakimanyiya dia mbetɛ ambeki efula. Koko vɔ kombokana kandjema lam’asawɔ.

16. Kakɔna kakokayɛ mbuta lo dikambo dia Apolo?

¹⁶ Apolo “akotɔ l’Alɛksandriya,” dihole dia lokumu diakatshɔka anto dia tɔɔtɔ kalasa lo ntambe ka ntondo. Nde aki ɔtɛkɛtshi wa manamana, ndo nde “akayashaka tshɛ l’Afundelo.” (Ets. 18:24) Lam’aketshaka Apolo nshi mɔtshi la Kɔrɛtɔ, as’etshumanelo amɔtshi wakɛnyaka hwe dia nde mbakawalekaka nanga oleki anangɛso akina, mbidja ndo Pɔɔlɔ. (1 Kɔr. 1:12, 13) Onde Apolo akakeketsha dionga diadja diatɔnelo sɔ? Hatokoke mfɔnya dia nde akasale dui sɔ. Lo mɛtɛ, etena kɛmɔtshi l’ɔkɔngɔ w’Apolo mimɔ oma la Kɔrɛtɔ, Pɔɔlɔ akokeketsha dia nkalola lɛkɔ. (1 Kɔr. 16:12) Pɔɔlɔ takandahombe nsala dui sɔ otondongaka nde akɛnyi dia Apolo akadjaka diatɔnelo l’etshumanelo. Mbokɛmaka hwe di’Apolo akakambe la losha lande lo yoho ya dimɛna dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ ndo nkeketsha  anango. Sho koka nto monga l’eshikikelo di’Apolo aki pami kaki l’okitshakitsha. Ɛnyɛlɔ, ndooko kɛnɛ kɛnya dia nde akomala etena ‘kakolembetshiya’ Piriskila la Akula “mboka ka Nzambi woho wetɔ mɛtɛ.”​—Ets. 18:24-28.

17. Ngande wakasalaka Pɔɔlɔ dia mbidja wɔladi?

¹⁷ Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akeyaka olimu wa dimɛna wakakambaka Apolo. Koko Pɔɔlɔ komboka wɔma ɔnɛ anto wayota dia Apolo mboleka. Pɔɔlɔ aki l’okitshakitsha, akeyaka elelo ande ndo aki l’ekanelo k’ɔlɔlɔ. Dui sɔ diakɛnama lo alako wakandasha etshumanelo ka la Kɔrɛtɔ. Lo dihole dia nde monga l’ofunu l’ɔtɛ wakataka anto amɔtshi ɔnɛ “dimi oseka Pɔɔlɔ,” nde akasale dia yambalo tshɛ y’anto ntshɔ otsha le Jehowa nde la Yeso.​—1 Kɔr. 3:3-6.

18. Lo ndjela 1 Kɔrɛtɔ 4:6, 7, wetshelo akɔna wakondjaso oma l’ɛnyɛlɔ k’Apolo ndo ka Pɔɔlɔ?

¹⁸ Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma l’ɛnyɛlɔ ka Apolo ndo ka Pɔɔlɔ? Mbeyaka monga ko tekɔ lo kambɛ Jehowa olimu wa wolo ndo mbeyaka monga ko tambokimanyiya anto efula dia vɔ mpama polo lo batisimu. Koko sho mbeyaka dia paka l’ekimanyielo ka Jehowa mbakokaso nsala awui asɔ. Oma l’ɛnyɛlɔ k’Apolo ndo ka Pɔɔlɔ, tambokondja wetshelo okina w’ɔnɛ etena keso l’ɛkɛndɛ efula l’etshumanelo, sho koka mbisha lonya lo yɛdikɔ y’efula dia wɔladi monga l’etshumanelo. Tekɔ la lowando l’efula le apami wakasɔnama etena kashawɔ lonya dia wɔladi ndo kaamɛ monga lo tondjaka alako awɔ oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo lo kotolaka yambalo y’anto, aha le wɔ vɔamɛ, koko le Kristo Yeso, lele ɛnyɛlɔ kaso!​—Adia 1 Kɔrɛtɔ 4:6, 7.

19. Kakɔna kakoka ɔmɔmɔ wa l’atei aso nsala? (Enda ndo kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Ewɔ dia mbidja yimba ya shɛmanedi.”)

¹⁹ Ɔmɔmɔ wa l’atei aso ekɔ la diewo ndo l’akoka amɔtshi wakawosha Nzambi. Sho koka nkamba la weshasha ɛsɔ “dia kimanyiyana.” (1 Pe. 4:10) Sho mbeyaka mfɔnya dia kɛnɛ kasalaso bu ohomba efula. Koko ditshelo diatotshitshɛ diakimanyiya dia kaamɛ monga diekɔ oko toshingashinga ta totshitshɛ takakatanyema dia ntondja dihɔndɔ. Nyɛsɔ tosale la wolo dia minya fushi tshɛ ya yimba ya shɛmanedi. Nyɛsɔ toyashikikɛ dia nsala kɛnɛ tshɛ kakokaso nsala dia nkimanyiya dia wɔladi ndo kaamɛ monga l’etshumanelo.​—Ɛf. 4:3.