Lakotɔ la Saint Paul, Minnesota, l’États-Unis lo 1954 lo nkumbo k’aseka Mupɛ kaki l’ekondjelo k’aha kawotake. Dimi kele ɔna la hende lo nkumbo k’ana atanu. Lakɔtɔ lo kalasa ya totshitshɛ y’aseka Mupɛ ndo lakakimanyiyaka waa abe lo misa. Koko, dimi kombeyaka awui efula wa lo Bible. Kaanga mbakametawɔka ɔnɛ Nzambi kakatonge diangɔ tshɛ ekɔ, dimi komonga la mbetawɔ l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ.

L’ɔnɔnyi wa ntondo wakimi lo kalasa ya William Mitchell yekawɔ awui wendana l’ɛlɛmbɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakaye ndjomenda. Laki l’olimu efula wa nsala nɛ dia lakasolaka ahɔndɔ, ko wadi l’omi asɔ waketawɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ dia ndjomenda mbala kekina. Etena kakawaye ndjomenda, lakawaoke ambola ahende wayela anɛ: “Lande na kele anto w’ɛlɔlɔ hawoleke ntondoya l’andja ɔnɛ?” ndo “Kakɔna kalɔmbama dia monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ?” Wakambisha dibuku La vérité qui conduit à la vie éternelle ndo Bible​—Ekadimwelo k’andja w’oyoyo, abuku asɔ waki la poso y’amɛna y’ashi wa djɛsɛ. Laketawɔ nto wekelo wa Bible. Dui sɔ mɛtɛ diakandjihola washo. Lakambiyama dia mboka ɔnɛ Diolelo dia Nzambi mbele lowandji loleki ohomba  layɔlɔmbɔla nkɛtɛ k’otondo. Lakɛnyi dia ɛlɔmbwɛlɔ k’ana w’anto kambokita tatala, ndo tɔ kambosala dia andja ndola tɔɔ la paa, l’ekakatanu, l’awui wele bu la losembwe ndo la mpokoso.

Lakayakimɔ le Jehowa l’etatelo k’ɔnɔnyi wa 1982 ndo lakabatizama l’ekomelo k’ɔnɔnyi akɔ lo losanganya la woke lakasalema la Saint Paul Civic Center laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Akambo wa mɛtɛ wa Diolelo.” Lakakalola la civic center lomingu lakayelana dia tosala ɛgzamɛ wakalɔmbamaka dia nkoma avɔka la Minnesota. L’etatelo ka Ngɔndɔ ka dikumi, wakambitɛ dia dimi lakakotsha l’ɛgzamɛ, ndo dui sɔ diakɛnyaka dia lokoka nkamba oko avɔka.

Lo losanganya la woke laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “Akambo wa mɛtɛ wa Diolelo,” lakɛnana la Mike Richardson laki ose nkumbo ka Bɛtɛlɛ ka Brooklyn, nde akambitɛ ɔnɛ departɛma diendana l’awui wa dombo diambokengama lo mbalasa kalɔmbɔla olimu aso. Lakohɔ ɛtɛkɛta w’ɔlɛnga w’ose Etiyɔpiya watanema lo Etsha 8:36 ndo lakayambola ɔnɛ: ‘Kakɔna kashimba dia dimi tokamba lo departɛma diendana l’awui wa dombo sɔ?’ Ɔnkɔnɛ, lakalodia dɛmandɛ dia dimi tokamba lo Bɛtɛlɛ.

Ambutshi ami kɔngɛnangɛna dia dimi monga Ɔmɛnyi wa Jehowa. Papa akamimbola wahɔ wayomokondja lo nkamba lo Bɛtɛlɛ oko wemi avɔka. Lakolembetshiya ɔnɛ layokamba oko onto layakimɔ la lolango. Lakawotɛ ɔnɛ wayombishaka dɔlara 75 lo ngɔndɔ, ɔsɔ kele dikuta diakawashaka ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ ngɔndɔ la ngɔndɔ.

L’ɔkɔngɔ wa dimi nshidiya awui amɔtshi wakawalɔmbaka l’olimu ami, lakatatɛ nkamba lo Bɛtɛlɛ la Brooklyn, New York, lo 1984. Wakatome dia tokamba lo departɛma diendana l’awui wa dombo. Diewo diakamakondja l’olimu wakamakambaka lo tominadi, diakanɔngɔsɔla dikambo di’elimu ekina wakakongɛɛka.

Mbalasa ka tɔkɛnyɔ kelɛwɔ Stanley kele la Jersey City, New Jersey, kakasombama lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1983. Anangɛso wakalɔmbɛ lotshungɔ la nɔngɔsɔla eshinga wa kura ndo ɛlɔnda w’ashi wa lo mbalasa kakɔ. Etena kakawɛnana l’ewandji wa lɛɛta, anangɛso wakawatɛ ɔnɛ vɔ nangaka nkamba la mbalasa ka tɔkɛnyɔ ka Stanley oko mbalasa ka nsanganya ya weke y’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Dui sɔ diakonge tshongo y’okakatanu. Ɛlɛmbɛ wa la Jersey City wendana la woho wa nkamba la mvudu wakataka ɔnɛ mvudu y’ɛtɛmwɛlɔ pombaka monga lɛnɛ adjasɛ anto. Mbalasa ka tɔkɛnyɔ ka Stanley kaki lo dihole diandawɔ okanda, diakɔ diele ewandji w’osomba wakatone  tosha lotshungɔ. Anangɛso wakaalɔmbɛ dia vɔ nyomenda yɛdikɔ shɔ, koko vɔ wakatone.

Lomingu la ntondo lakamakambe lo Bɛtɛlɛ, okongamelo akatɔlɛ dui sɔ lo tominadi ta laadiko l’ɔtɛ wakawatone tosha lotshungɔ. Lam’ele laki oma la nkamba ɛnɔnyi ehende lo tominadi ta laadiko la Saint Paul, Minnesota, lakayaekesanyiyaka l’akambo wa ngasɔ. Avɔka aso ɔmɔtshi akate ɔnɛ wokokambaka la mbalasa ka tɔkɛnyɔ ka Stanley l’awui wotshikitanyi, ɛnyɛlɔ menda filmɛ kana mpoma mishiki. Ko lande na kele ekɔ kɔlɔ sho nkamba la tɔ l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ? Tominadi ta laadiko wakasɛdingola dikambo sɔ ndo wakate dia ewandji wa la Jersey City kɔnɛmiya lotshungɔ lele la so la ntɛmɔla. Tominadi ta laadiko wakadjangɛ ewandji wa l’osomba dia tosha lotshungɔ lakiso l’ohomba, ndo lakatatɛ mɛna woho wakatshɔkɔla Jehowa okongamelo ande lo tshimbo y’awui wa dombo dia ntɔla olimu ande otsha la ntondo. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbisha lonya l’olimu ɔsɔ.

Anangɛso wakatatɛ olimu wa woke w’ɔlɔngɔswɛlɔ ɔsɔ, ndo woshelo w’apɔlɔmɛ wa Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 79 wakasalema lo Mbalasa ka nsanganya ya weke ka la Jersey City lo Ngɔndɔ ka divwa 8, 1985, suke l’ɔnɔnyi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ w’ɔlɔngɔswɛlɔ ɔsɔ ntatɛ. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbisha lonya dia ntɔla wahɔ wa Diolelo otsha la ntondo lo nkamba lo departɛma diendana l’awui wa dombo, laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula woleki wɔnɛ tshɛ wakamakondja l’elimu ekina wakamakambe ntondo ka ndja lo Bɛtɛlɛ. L’etena kɛsɔ, dimi kombeyaka dia Jehowa ayoyokamba la mi l’akambo efula wendana la dombo.

Lo ɛnɔnyi wa 1980, adɔkɔtɛlɛ ndo aseka enganga komonga la mbekelo ka mimbola Ɔmɛnyi wa Jehowa waya opalanga kanyi ya sakemɛ aha la mbidja dikila. Wamato waki la waemi waki l’ekakatanu efula nɛ dia mbala efula toshushi wakɔsaka ɔnɛ wamato komonga la lotshungɔ lo ndjela ɛlɛmbɛ la ntona mbidja dikila. Toshushi wakafɔnyaka ɔnɛ naka hawowodjisha dikila, kete womoto ayovɔ ko ɔna ntshikala etshike.

Lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 29, 1988, kadiyɛso Denise Nicoleau akashisha dikila efula l’ɔkɔngɔ wa nde mbota. Dikila diande diakakitakita l’ɛse ka gramɛ 5, ko dɔkɔtɛlɛ diande akawombola dia kana kokaka mbidja dikila. Kadiyɛso Nicoleau akatone. La wedi a pindju, ase lopitadi wakalɔmbɛ shushi mɔtshi dia mbisha lotshungɔ la mbodja dikila. Aha la mimbola kadiyɛso Nicoleau kana omɛnde lotshungɔ, shushi yakɔ akasha ase lopitadi lotshungɔ la mbodja dikila.

Lushi la tanu, Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 30, ase lopitadi wakadje kadiyɛso Nicoleau dikila kaanga mbakatone omɛnde ndo ase nkumbo akina waki lande lo lopitadi. La dikɔlɔ sɔ, ase nkumbo efula ndo ekumanyi ɔtɔi kana dikumanyi pende  wakandama l’ɔtɛ wakawatone mbidja kadiyɛso Nicoleau dikila. Lushi la samalo la pindju, Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 31, tita sango ta la New York ndo lo ngelo yakaadinge takewoya woho wakawandama.

Lushi l’ɔtɔi la pindju, lakasawola la shushi yaki ɔnɔmbɔdi, Milton Mollen. Lakoolembetshiya dikambo sɔ ndo lakawotɛ dia shushi kina mbakasha lotshungɔ la vɔ mbodja dikila aha la mombola kanyi. Shushi Mollen akanɔmbɛ dia dimi ntshɔ lo biro ande l’ɔkɔngɔ a midi dia tɔkɛtshanya la nde dui sɔ ndo ɛlɛmbɛ wakendanaka la diɔ. Philip Brumley, ɔnɔmbɔdi ami akatshindɛ lo biro wa shushi Mollen la dikɔlɔ diakɔ. Shushi yakɔ akalɔmbɛ di’avɔka w’ase lopitadi ndjonga la so kaamɛ. Takasale ɔkɛtshanyelo wa mamba. L’etena kɛmɔtshi, ɔnangɛso Brumley akafundaka awui amɔtshi wendana l’ɛlɛmbɛ lo kalupɛ yande ndo akambitɛ dia dimi “nkitshakitsha dui.” Ɔsɔ aki dako dia dimɛna, nɛ dia lakomala efula dia mɛnya di’avɔka w’ase lopitadi komonga la shadiya.

L’ɔkɔngɔ wa wonya oko ɔtɔi, shushi Mollen akate ɔnɛ dikambo dianyu mbayonga dui dia ntondo diayotɔkɛtshanya loyi la pindju. Lam’akatatamɔka oma lo biro ande, shushi Mollen akate di’avɔka w’ase lopitadi ayonga “l’olimu wa wolo loyi.” Dui sɔ diakɛnyaka ɔnɛ avɔka w’ase lopitadi ayonga l’okakatanu dia mɛnya ɔnɛ vɔ waki la shadiya. Lakashihodia dia Jehowa mbakashikikɛka ɔnɛ tayoyinga. Aki dui dia diambo dia mɛna woho wakakambaka Jehowa la so dia nkotsha lolango lande.

Takakambe olimu otsho w’otondo lo nkongɛ tokanyi takatahombe tota la pindju. Luudu la tominadi ta laadiko laki suke la Bɛtɛlɛ ka Brooklyn, diakɔ diele avɔka efula l’atei wa wanɛ wakakambaka laso lo departɛma dia tshitshɛ diendana l’awui wa dombo wakakambe lɛkɔ. L’ɔkɔngɔ wa toshushi tɔnɛi tohokamɛ, vɔ wakate dia takawahombe mbisha lotshungɔ la mbidja dikila. Tominadi ta laadiko wakate dia kadiyɛso Nicoleau aki la shadiya ndo wakate ɔnɛ vɔ kɔnɛmiya lotshungɔ lele l’onto lo mbodja dikila aha la tambodi kanyi y’ɔkɔnyi.

Tominadi ta laadiko ta la New York wakashikikɛ dia kadiyɛso Nicoleau aki la lotshungɔ la sakemɛ aha la mbidja dikila. Ɔsɔ ekɔ yɛdikɔ ya ntondo l’atei wa tɛdikɔ tɔnɛi tendana la dikila takɔshi tominadi ta laadiko takimi la diɛsɛ dia mbisha lonya lɔkɔ. (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Etshumba wakatadje lo tominadi ta laadiko.”)  Lakakambe nto kaamɛ la waa avɔka wa lo Bɛtɛlɛ lo awui wendana la okokelo w’ana, odiakelo wa diwala, ɛlɛmbɛ wendana la woho wa nkamba la bɛtshi dia nkɛtɛ ndo wokelo.

Etena kakamahomana la wadɛmi mbala ka ntondo, Dawn, nde aki womoto lakadiake diwala, lakodiaka ana asato. Nde akakondjaka woho wa ndjasɛnya ndo aki ombatshi mboka. Nde aki l’ekakatanu lo lɔsɛnɔ, koko lakambiyama efula lo woho wakandayashikikɛ dia kambɛ Jehowa. Lo 1992, takɔtɔ lo Losanganya la distrikɛ laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “Amɛmbi w’osase” lakasalema l’osomba wa New York, ndo lakɔlɔmbɛ dia sho nsawola. Takatshukana ɔnɔnyi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ. Monga la wadi laketshaka nshi tshɛ Jehowa lo dihole dia ntondo ndo lakasalaka shɛkɛsɛkɛ aki tshondo y’ɔtshɔkɔ w’oma le Jehowa. Dawn akasalɛka akambo w’ɛlɔlɔ edja tshɛ kakatasɛnaka kaamɛ.​—Tok. 31:12.

Etena kakatatshukana, ana waki l’ɛnɔnyi ɔnɛ 11, ɔnɛ 13, ndo okina 16. Lakalangaka monga ombutshi wa dimɛna le wɔ, diakɔ diele lakadiaka la yambalo tshɛ ndo lakakambaka l’ɛngɔ tshɛ kakamatanaka l’ekanda aso kendana la monga ombutshi wodia ana waha wande. Taki l’ekakatanu l’edja k’ɛnɔnyi, koko lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ nɛ dia ana wakayɔmbɔsa oko ɔngɛnyi awɔ lɛkɛwɔ otema ndo oko shɛwɔ ka ngandji. Taketawɔka tena tshɛ di’angɛnyi w’anaso ndja la ngelo ndo takangɛnangɛnaka monga kaamɛ la ana asɔ.

Lo 2013, dimi la Dawn takonɔ la Wisconsin dia tokimanyiya ambutshi waya esombe. Dui dia diambo ko, olimu ami wa lo Bɛtɛlɛ koshila. Wakanɔmbɛ dia ntetemala mbishaka okongamelo aso lonya l’awui wa dombo oko onto layakimɔ la lolango lo tshanda mɔtshi.

Lo Ngɔndɔ ka divwa 2018, lakoke dia laya la paa lo wodi. Dɔkɔtɛlɛ akasale ɛgzamɛ, koko nde kokoka mbita kɛnɛ kaki lo kiɔkɔ ya dui sɔ. L’ɔkɔngɔ diko, dɔkɔtɛlɛ dikina akanɔmbɛ dia tɛnana la dɔkɔtɛlɛ dia hemɔ ya l’eshisha. Lo Ngɔndɔ ka ntondo 2019, dɔkɔtɛlɛ diendana la hemɔ ya l’eshisha akambitɛ ate ondo wɛ ekɔ la hemɔ kahaleke mɛnama kakoka ndjonga la shɛngiya lo demba di’otondo.

Nshi shato l’ɔkɔngɔ, etena kakamatakɛnyaka kɛnyɔ ya tasɛlɔka lo loonge l’ekama, dimbɔkɔ dia lonya lami l’omi diakɔkɔ. Lakakɛnyaka kɛnyɔ shɔ lɔsɛnɔ lami l’otondo; yɔ yaki yoho yami ya hende ya lɔsɛnɔ. Lakeyaka dia laya bu l’akoka wa nkɛnya kɛnyɔ shɔ nto. Lakambe woho wakatatshɔka hemɔ esadi esadi otsha lo kɔlɔ, tɔ kakonge la shɛngiya ya kɔlɔ lo ɔtɛkɛta, lo lɔkɛndɔ ndo lo akoka ami wa mɛna diangɔ.

Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula dia nkamba la diewo diami di’avɔka dia mbisha lonya dia ntɔla wahɔ wa Diolelo otsha la ntondo. Ndo lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wakamafunde asawo efula lo tojurnalɛ takadia adɔkɔtɛlɛ, waa avɔka, ndo toshushi, lakasha nto asawo l’andja w’otondo dia mamɛɛ lotshungɔ lele l’ekambi wa Jehowa dia nsɔna dia nsala epaso ndo esakelo aha la mbidja dikila. Koko, dimi mbitaka woho wakate ofundji wa Bible Luka lo Luka 17:10 ɔnɛ: ‘Ose olimu w’anyanya mbemi. Lakasale kɛnɛ kakamahombe nsala.’