1. Etelo k’ɔnɛ “akambo wa mɛtɛ” alangatɔ mbita?

“NGANDE wakayeye akambo wa mɛtɛ?” “Onde wɛ akodiama l’akambo wa mɛtɛ?” “Edja ka ngande kamboyonga l’akambo wa mɛtɛ?” Ondo wambokombolaka ambola asɔ kana wɛ akambola anto akina. Etelo k’ɔnɛ “akambo wa mɛtɛ” alangatɔ mbita? Mbala efula sho kambaka la tɔ dia nembetshiya dietawɔ diaso, yoho yaso ya ntɛmɔla ndo yoho yaso ya lɔsɛnɔ. Anto wele lo “akambo wa mɛtɛ” mbeyaka kɛnɛ ketsha Bible ndo sɛnaka lo yoho yɔtɔnɛ l’atɔndɔ atɔ. Etombelo wele la dui sɔ ele vɔ tshungɔka oma lo wetshelo wa kashi w’ɛtɛmwɛlɔ ndo vɔ mongaka la lɔsɛnɔ loleki dimɛna le anto wele keema kokele.​—Jni. 8:32.

2. Lo ndjela Joani 13:34, 35, naa dui dia ntondo diakoka nkotola onto l’akambo wa mɛtɛ?

² Naa dui dia ntondo diakakokotola l’akambo wa mɛtɛ? Ondo l’ɔtɛ wa lɔkɛwɔ la dimɛna l’ekambi wa Jehowa. (1 Pe. 2:12) Kana ondo l’ɔtɛ wa ngandji kokanawɔ. Anto efula wakaye lo losanganya wakɛnyi ngandji kɛsɔ ndo wakakiohɔka oleki awui tshɛ wakatama lo losanganya. Dui sɔ hadiotambiya nɛ dia Yeso akate dia ambeki ande wayeyama l’ɔtɛ wa ngandji kokanawɔ lam’asawɔ. (Adia Joani 13:34, 35.) Koko nɔmbamaka akambo efula naka sho nangaka monga la mbetawɔ ka wolo.

3. Etombelo akɔna wakoka monga naka mbetawɔ kaso le Nzambi pikama paka lo ngandji kokana anangɛso l’akadiyɛso?

³ Mbetawɔ kaso pombaka pikama l’akambo efula aha tsho lo ngandji kokana ekambi wa Nzambi. Lande na? Tɔshi dia osekaso ombetawudi, ekumanyi kana ombatshi mboka ambosala  pɛkato ka woke. Kana kayotota naka ɔnangɛso kana kadiyɛso ambotonyangiya lo yoho mɔtshi? Kana onto ɔmɔtshi aya ɔpɔsta ndo ota di’awui wetawɔso bu mɛtɛ. Naka awui asɔ wambosalema, onde wɛ ayotakana ndo ayotshika kambɛ Jehowa? Wetshelo wakondjaso vɔ ɔnɛ: Naka wɛ monga la mbetawɔ le Nzambi l’ɔtɛ wa kɛnɛ kasala anto akina lo dihole dia l’ɔtɛ wa diɔtɔnganelo diele lam’asayɛ wɛmɛ la Jehowa, kete wɛ hoyala la mbetawɔ ka wolo. Lo kɛnɛ kendana la mbetawɔ kayɛ, wɛ hahombe kambaka tsho la dihomɔ dia wɔdu, ɛnyɛlɔ tokanyi ndo nsaki, koko wɛ koka nkamba ndo la dihomɔ dia wolo. Wɛmɛ pombaka monga l’eshikikelo ɔnɛ Bible kekɔ l’akambo wa mɛtɛ wendana la Jehowa.​—Rɔmɔ 12:2.

4. Lo ndjela Mateo 13:3-6, 20, 21, shɛngiya yakɔna yonga l’ehemba lo mbetawɔ y’anto amɔtshi?

⁴ Yeso akate di’anto amɔtshi wayetawɔ akambo wa mɛtɛ “l’ɔngɛnɔngɛnɔ,” koko mbetawɔ kawɔ kayɔla etena kayowakomɛ ehemba. (Adia Mateo 13:3-6, 20, 21.) Ondo vɔ koshihodia ɔnɛ wanɛ wayela Yeso wayonga l’ekakatanu ndo l’ɛhɛnyɔhɛnyɔ. (Mat. 16:24) Kana ondo vɔ wakafɔnyaka ɔnɛ Akristo hawokoke nsowa, wayongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ oto aha l’ekakatanu. Koko l’andja ɔnɛ, ekakatanu wayongaka. Awui koka ntshikitana ko tokonya dia nshisha ɔngɛnɔngɛnɔ aso.​—Os. 6:6; Ond. 9:11.

5. Ngande wɛnya anangɛso l’akadiyɛso efula ɔnɛ vɔ mbetawɔka dia vɔ wekɔ l’akambo wa mɛtɛ?

⁵ Anangɛso l’akadiyɛso efula mɛnyaka dia vɔ mbetawɔka ɔnɛ vɔ wekɔ l’akambo wa mɛtɛ. Lo ngande? Mbetawɔ kawɔ hayɛkayɛka kaanga naka osekawɔ ombetawudi ɔmɔtshi ambanyangiya kana aya la lɔkɛwɔ la kɔlɔ. (Os. 119:165) Etena kaakomɛ ohemba akɔna tshɛ, mbetawɔ kawɔ ndekaka nkeketala, koko hɔlɛ. (Jak. 1:2-4) Ngande wakokayɛ monga la mbetawɔ ka wolo ka ngasɔ?

6. Lo na akahikama mbetawɔ k’ambeki wa lo ntambe ka ntondo?

⁶ Mbetawɔ k’ambeki wa lo ntambe ka ntondo kakahikama lo ewo ka l’Afundelo ndo lo wetshelo wa Yeso Kristo, mbuta ate “akambo wa mɛtɛ wa lokumu l’ɔlɔlɔ.” (Ngal. 2:5) Akambo wa mɛtɛ asɔ mendanaka la wetshelo tshɛ w’Akristo, mbidja ndo awui wendana l’oshinga w’etshungwelo wa Yeso ndo eolwelo kande. Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ aki l’eshikikelo dia wetshelo ɛsɔ waki mɛtɛ. Lande na? Nɛ dia nde “[akɛnyaka] lo nkamba l’Afundelo dia aki dimɛna Kristo nsowa ndo mbolɔ oma lo nyɔi.” (Ets. 17:2, 3) Ambeki wa lo ntambe ka ntondo waketawɔka wetshelo ɛsɔ ndo wakayaɛkɛka le nyuma k’ekila dia mbakimanyiya dia vɔ nshihodia Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Vɔ wakasalaka eyangelo dia ndjashikɛ ɔnɛ wetshelo ɛsɔ wakahikama l’Afundelo. (Ets. 17:11, 12; Hɛb. 5:14) Vɔ kopika mbetawɔ kawɔ lo nsaki ndo lo tokanyi tawɔ tsho, ndo vɔ kokambɛ Jehowa l’ɔtɛ wakawayaokaka dimɛna etena kakiwɔ kaamɛ l’asekawɔ ambetawudi. Koko, mbetawɔ kawɔ kakahikama lo “ewo k’oshika ka Nzambi.”​—Kɔl. 1:9, 10.

7. Kakɔna kayotosalɛ mbetawɔ kele laso l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible?

⁷ Akambo wa mɛtɛ wa l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi hawotshikitana. (Os. 119:160) Ɛnyɛlɔ, vɔ hawotshikitana etena katonyangiya osekaso ombetawudi kana kasalande pɛkato kɛmɔtshi ka woke. Ndo vɔ hawotshikitana etena kahomanaso l’ekakatanu. Diakɔ diele sho pombaka ndjaekesanyiya dimɛna la wetshelo wa lo Bible ndo monga l’eshikikelo ɔnɛ vɔ wekɔ mɛtɛ. Oko wakoka longo la masuwa shikimadia masuwa lo tena dia lɔpɛpɛ la wolo, mbetawɔ kaso ka wolo kohikami l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible kayotoshikimadia lo  tena di’ehemba. Ngande wakokayɛ nkeketsha dietawɔ diayɛ ɔnɛ wɛ ekɔ l’akambo wa mɛtɛ?

8. Oko wɛnyamidiɔ lo 2 Timɔte 3:14, 15, ngande wakayoshikikɛ Timɔte dia nde aki l’akambo wa mɛtɛ?

⁸ Timɔte aki l’eshikikelo dia nde aki l’akambo wa mɛtɛ. Ngande wakandayonga l’eshikikelo kɛsɔ? (Adia 2 Timɔte 3:14, 15.) Nyango la tshɛnde mbaki anto wa ntondo wakawetsha “efundelo w’ekila.” Koko aha la taamu, ndo ndamɛ akɔshi etena ndo akadje welo dia mbeka efundelo ɛsɔ. Etombelo waki la dui sɔ ele, nde ‘akakimanyiyama dia mbetawɔ’ ɔnɛ efundelo ɛsɔ waki mɛtɛ. L’ɔkɔngɔ diko, Timɔte, nyango ndo tshɛnde wakayeya wetshelo w’Akristo. Aha la taamu Timɔte akaambiyama lo menda ngandji kakokanaka ambeki wa Yeso ndo nde aki la nsaki k’efula ka monga kaamɛ lawɔ ndo nkotsha ehomba w’anango l’akadiyɛnde. (Flpɛ. 2:19, 20) Koko, mbetawɔ kande kakahikama aha lo ngandji kakandokaka anto, koko l’ɔtɛ wa wetshelo wa lo Bible wakinde l’eshikikelo ɔnɛ waki mɛtɛ ndo wakookonya dia nanga dia monga ɔngɛnyi wa Jehowa. Wɛ lawɔ pombaka kanaka yimba la kɛnɛ kekayɛ lo dikambo dia Jehowa oma lo wadielo wa Bible.

9. Naa akambo wa mɛtɛ asato w’ohomba wahombayɛ monga l’eshikikelo lɔkɔ?

⁹ Dia ntatɛ nsala dui sɔ, wɛ pombaka monga l’eshikikelo l’akambo wa mɛtɛ w’ohomba oko asato. Ntondotondo, wɛ pombaka monga l’eshikikelo dia Jehowa Nzambi mbele Otungi wa diangɔ tshɛ. (Eto. 3:14, 15; Hɛb. 3:4; Ɛny. 4:11) Dui dia hende, wɛ pombaka monga l’eshikikelo ɔnɛ Bible kekɔ losango lakasambiyama oma le Nzambi lakandasha anto. (2 Tim. 3:16, 17) Dui dia sato ele, wɛ pombaka monga l’eshikikelo ɔnɛ Jehowa ekɔ l’olui w’anto wokongɛmi, wɔtɛmɔla l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Kristo ndo ɔnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa mbele olui ɔsɔ. (Isa. 43:10-12; Jni. 14:6; Ets. 15:14) Monga l’eshikikelo l’akambo wa mɛtɛ w’ohomba asɔ halɔmbɛ dia paka wɛ mbeya akambo tshɛ wa lo Bible. Oyango ayɛ pombaka monga wa nkamba la ‘akoka ayɛ w’ekanelo ka yimba’ dia nkeketsha dietawɔ diayɛ di’ɔnɛ wɛ ekɔ l’akambo wa mɛtɛ.​—Rɔmɔ 12:1.

10. Laadiko dia mbeya akambo wa mɛtɛ, kakɔna kahombayɛ monga l’akoka wa nsala?

¹⁰ L’ɔkɔngɔ wa wɛ shikimadia akambo asato w’ohomba wendana la Nzambi, Bible ndo ekambi wa Nzambi, wɛ pombaka monga l’akoka wa nkamba l’Afundelo dia mbetawoya anto akina. Lande na? Nɛ dia oko weso Akristo, tekɔ l’ɔkɛndɛ wa mbetsha anto wayotohokamɛ akambo wa mɛtɛ asɔ. * (1 Tim. 4:16) Ndo etena kasalaso la wolo dia mbetawoya anto akina akambo wa mɛtɛ wa lo Bible, sho keketshaka dietawɔ diaso diendana l’akambo wa mɛtɛ akɔ.

11. Ɛnyɛlɔ kakɔna kakatotshikɛ ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ oko wakinde ombetsha?

¹¹ Etena kaketshaka ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ anto, nde akalangaka “mbaetawoya awui wendana la Yeso, wele lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ ndo lo Amvutshi.” (Ets. 28:23) Ngande wakokaso mbokoya Pɔɔlɔ etena ketshaso anto akina akambo wa mɛtɛ? Sho pombaka salaka akambo efula lo dihole dia mbatɛka tsho kɛnɛ kata Bible. Sho pombaka nkimanyiya ambeki wa Bible dia kanaka yimba l’Afundelo etena katawayasukanya la Jehowa. Sho nangaka dia vɔ mbetawɔ akambo wa mɛtɛ aha l’ɔtɛ watɔlɛmiyawɔ, koko l’ɔtɛ wewɔ l’eshikikelo ɔnɛ awui wekawɔ lo dikambo dia Nzambi kaso ka ngandji wekɔ mɛtɛ.

12-13. Ngande wakoka ambutshi nkimanyiya anawɔ dia ntshikala l’akambo wa mɛtɛ?

¹² Ambutshi, aha la taamu nyu nangaka dia ananyu ntshikala l’akambo wa mɛtɛ. Nyu koka mfɔnya ɔnɛ naka vɔ monga l’angɛnyi w’amɛna l’etshumanelo, kete vɔ wayosala ehamelo w’amɛna lo nyuma. Koko, naka ananyu monga l’eshikikelo dia vɔ wekɔ l’akambo wa mɛtɛ, kete wayonga l’ohomba wa dui dikina oleki tsho monga l’angɛnyi w’eshika. Vɔamɛ pombaka monga la diɔtɔnganelo la Nzambi ndo monga l’eshikikelo di’awui wetsha Bible wekɔ mɛtɛ.

¹³ Naka ambutshi nangaka mbetsha anawɔ akambo wa mɛtɛ wendana la Nzambi, kete vɔ pombaka mbisha ɛnyɛlɔ lo monga ambeki w’eshika wa Bible. Vɔ pombaka mbɔsaka etena ka kanaka yimba la kɛnɛ kekawɔ. Oma laasɔ mbayowonga l’akoka wa mbetsha anawɔ dia nsala woho akɔ waamɛ. Vɔ pombaka mbetsha anawɔ dia kambaka la dihomɔ dia wekelo wa Bible oko woho wetshawɔ ambeki awɔ wa Bible. Lo nsala ngasɔ, vɔ wayokimanyiya anawɔ dia monga la lowando le Jehowa ndo l’ehomɔ kakamba la nde dia tosha mbo ya ndɛ ya lo nyuma, mbuta ate “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ.” (Mat. 24:45-47) Ambutshi, tanyokomɛke tsho lo mbetsha ananyu akambo wa mɛtɛ wa lo  Bible wa wɔdu. Nyakimanyiya dia monga la mbetawɔ ka wolo lo mbaetsha “akambo wa lotshimola waki Nzambi” lo ndjela ɛnɔnyi ndo akoka awɔ.​—1 Kɔr. 2:10.

14. Lande na kahombaso mbekaka prɔfɛsiya ya lo Bible? (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Onde wɛ koka nembetshiya prɔfɛsiya nyɛ?”)

¹⁴ Prɔfɛsiya ya lo Bible yekɔ etenyi k’ohomba ka l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi katokimanyiya dia monga la mbetawɔ ka wolo le Jehowa. Naa prɔfɛsiya mɔtshi yakeketsha mbetawɔ kayɛ? Wɛ koka mbuta prɔfɛsiya yendana la “nshi y’ekomelo.” (2 Tim. 3:1-5; Mat. 24:3, 7) Ko naa prɔfɛsiya mɔtshi yakakotshama yakoka nkeketsha mbetawɔ kayɛ? Ɛnyɛlɔ, onde wɛ koka nembetshiya woho wakakotshama ndo wakotshama prɔfɛsiya yele lo Danyɛlɛ tshapita 2 kana Danyɛlɛ tshapita 11? * Naka wɛ monga la mbetawɔ kohikami wolo lo Bible, kete tɔ hatɔyɛkayɛka. Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ k’anangɛso wakadiɛnɛ l’ɛhɛnyɔhɛnyɔ l’Allemagne lo Ta dia hende di’andja w’otondo. Kaanga mbakiwɔ koshihodiaka tshɛ lo tshɛ prɔfɛsiya ya Bible yendana la nshi y’ekomelo, vɔ waki la mbetawɔ ka wolo l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi.

15-17. Ngande wele wekelo wa Bible wakakeketsha anangɛso wakahɛnyahɛnyamaka oma le ase Nazi?

¹⁵ Etena kakalɔmbɔlaka ase Nazi l’Allemagne, nunu di’anangɛso l’akadiyɛso wakatɔlama lo mpango ya lokanu. Hitler nde la owandji SS Heinrich Himmler wakahetshaka Ɛmɛnyi wa Jehowa. Lo ndjela kadiyɛso kɛmɔtshi, Himmler akatɛ olui w’akadiyɛso waki lo mpango kɛmɔtshi ka lokanu ate: “Jehowa yanyu koka mbolɛ l’olongo, koko lanɛ la nkɛtɛ sho mbalɔmbɔla! Tayonyɛnya waa na wayotshikala edja, nyu kana sho!” Kakɔna kakakimanyiya ekambi wa Jehowa dia ntshikala la kɔlamelo?

¹⁶ Ambeki wa Bible asɔ wakeyaka dia Diolelo diakatatɛ mbolɛ lo 1914. Vɔ komamba lo mɛna ɔlɔshamelo wa wolo wakaakomɛ. Koko,  ekambi wa Jehowa waki l’eshikikelo dia ndooko lowandji l’ɔna onto lakoka nshimba dia lolango la Nzambi kotshama. Hitler takandakoke minya ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ kana mbidja lowandji loleki Diolelo dia Nzambi wolo. Anangɛso waki l’eshikikelo ɔnɛ l’edjedja ka wonya, ɛlɔmbwɛlɔ ka Hitler kayokomɛ.

¹⁷ Kɛnɛ kaketawɔka anangɛso l’akadiyɛso asɔ kaki mɛtɛ. Kombeta edja, ɛlɔmbwɛlɔ k’ase Nazi kakakomɛ ndo Heinrich Himmler ɔnɛ lakataka ate “lanɛ la nkɛtɛ sho mbalɔmbɔla” akalawɔ dia ndjakokɛ. Etena kakandatalawɔka, nde akahomana l’ɔnangɛso Lübke lakandeyaka laki ntondo lo lokanu. Ele l’ɔkɔmwɛlɔ w’efula, Himmler akambola ɔnangɛso Lübke ate: “Ombeki wa Bible, kakɔna kayanga salema kakianɛ?” Ɔnangɛso Lübke akalembetshiya Himmler ɔnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa wakeyaka l’edja kɛsɔ tshɛ ɔnɛ ɛlɔmbwɛlɔ k’ase Nazi kayokomɛ ndo ɔnɛ vɔ wayotshungɔ. Himmler pami kakalangaka ntɛkɛta efula dikambo dia Ɛmɛnyi wa Jehowa akayonga oko onto laheye ntɛkɛta. Yema tshitshɛ oma laasɔ nde akayadiake. Wetshelo akɔna wakondjaso? Wekelo aso wa Bible, mbidja ndo prɔfɛsiya ya lɔkɔ, koka tokimanyiya dia monga la mbetawɔ ka wolo le Nzambi ndo tokimanyiya dia monga nge lo tena di’ehemba.​—2 Pe. 1:19-21.

18. Oko wadiɛnya Joani 6:67, 68, lande na kahombaso monga la “ewo k’oshika ndo la shɛnɔdi tshɛ” oko wakafunde Pɔɔlɔ?

¹⁸ Onto tshɛ l’atei aso pombaka mbokana ngandji nɛ dia tɔ kele djembetelo yeyama Akristo wa mɛtɛ. Koko sho pombaka monga nto la “ewo k’oshika ndo la shɛnɔdi tshɛ.” (Flpɛ. 1:9) Naka sho hatosadi ngasɔ, kete sho koka ndjɔsɛngiyama la “lɔpɛpɛ tshɛ la wetshelo oma lo lokeso l’anto,” mbidja ndo waa apɔsta. (Ɛf. 4:14) Etena kakatshike ambeki efula wa lo ntambe ka ntondo ndjela Yeso, ɔpɔstɔlɔ Petero akɛnya eshikikelo kaki la nde ɔnɛ Yeso aki la “ɛtɛkɛta wa lɔsɛnɔ la pondjo.” (Adia Joani 6:67, 68.) Kaanga mbele l’etena kɛsɔ ko Petero atashihodia akambo efula wendana l’ɛtɛkɛta ɛsɔ, nde akatshikala la kɔlamelo. Wɛ lawɔ koka nkeketsha dietawɔ diayɛ l’awui wetsha Bible. Naka wɛ nsala ngasɔ, kete mbetawɔ kayɛ kayotshikala nge lo tena di’ehemba ndo wɛ ayokimanyiya anto akina dia monga la mbetawɔ ka wolo.​—2 Jni. 1, 2.