1. Ɔkɛndɛ akɔna washa Jehowa ambutshi?

JEHOWA akatonge atshukanyi wa ntondo la nsaki ka mbota ana. Diakɔ diata Bible ɔnɛ: “Ana wekɔ etenyi k’okitɔ k’oma le Jehowa.” (Os. 127:3) Kakɔna kalembetshiya dui sɔ? Ohɔsa di’ɔngɛnyi ayɛ ɔmɔtshi w’oshika ambokɔlɔmba dia wɛ mbolamɛ falanga y’efula. Ngande wayoyoyaoka? Ondo wɛ ayɔngɛnangɛna lo woho wayaɛkɛnde le yɛ. Koko, wɛ koka ndjakiyanya lo woho wayoyomba falanga shɔ aha la vɔ ndjiva. Jehowa, Ɔngɛnyi aso woleki tshɛ, mbishaka ambutshi ɛngɔ kɛmɔtshi koleki falanga nɛmɔ la fwa dia vɔ kilama. Nde mbashaka ɔkɛndɛ wa nkokɛ anawɔ ndo dia vɔ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ.

2. Ambola akɔna wayotɔsɛdingola?

² Ahomba mbɔsa yɛdikɔ dia kana atshukanyi pombaka mbota ana ndo etena kahombawɔ mbota? Ndo kakɔna kakoka ambutshi nsala dia nkimanyiya anawɔ dia monga la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ? Nyɛsɔ tɔsɛdingole atɔndɔ amɔtshi wele lo Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakoka nkimanyiya atshukanyi w’Akristo dia mbɔsa tɛdikɔ ta lomba.

3. a) Ahomba mbɔsa yɛdikɔ dia kana atshukanyi pombaka mbota ana? b) Naa atɔndɔ wahomba angɛnyi la ase nkumbo w’atshukanyi mbeya?

³ L’ahole amɔtshi, vɔ nongamɛka di’atshukanyi w’eyoyo ntatɛ mbota ana aha la ntshimbatshimba. Nkumbo yawɔ ndo anto akina koka mbatshutshuya dia mbota ana esadi. Jethro, ɔnangɛso lodjashi l’Asie, mbutaka ate: “Lo etshumanelo, anto amɔtshi wele l’ana tshutshuyaka atshukanyi wele bu l’ana dia ntatɛ mbota.” Jeffrey, ɔnangɛso okina la l’Asie, mbutaka ate:  “Anto amɔtshi mbutɛka atshukanyi wele bu l’ana dia vɔ hawotonga l’onto layowakokɛka etena kayowonga esombe.” Koko, wadi l’omi tshɛ pombaka mbɔsa yɛdikɔ vɔamɛ dia kana wayota ana. Vɔ mbahomba mbɔsa yɛdikɔ; ɔsɔ ekɔ ɔkɛndɛ awɔ. (Ngal. 6:5, nɔtɛ) Mbokɛmaka dia angɛnyi ndo nkumbo nangaka di’atshukanyi w’eyoyo monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Koko vɔ tshɛ pombaka mbohɔ di’atshukanyi mbahomba mbɔsa yɛdikɔ ya mbota kana aha mbota.​—1 Tɛs. 4:11.

4-5. Naa awui ahende wahomba amambedi nkɛtshanya, ndo etena kakɔna koleki dimɛna dia vɔ nkɛtshanya awui asɔ? Lembetshiya.

⁴ Atshukanyi wambɔsa yɛdikɔ ya mbota ana pombaka nkɛtshanya ambola ahende w’ohomba anɛ: Dia ntondo, etena kakɔna kalangawɔ mbota ana? Dia hende, ana angana walangawɔ mbota? Etena kakɔna koleki dimɛna kahomba atshukanyi nkɛtshanya ambola asɔ? Ndo lande na kele awui ahende asɔ ohomba efula?

⁵ Mbala efula, la ntondo ka vɔ tshukana, amambedi pombaka nsawola dikambo dia mbota ana. Lande na l’etena kɛsɔ? Ɔkɔkɔ ɔmɔtshi w’oshika ele dia vɔ akɔ ahende monga la kanyi yaamɛ lo dikambo di’ohomba sɔ. Ndo nto, vɔ pombaka nsɛdingola dia kana waya suke dia mɛmba ɔkɛndɛ ɔsɔ. Atshukanyi amɔtshi wakɔshi yɛdikɔ ya nkonga dia ndjota ɔnɔnyi ɔtɔi kana ehende l’ɔkɔngɔ wa diwala diawɔ nɛ dia mbota ana ayowaɔsɛka wenya ndo wolo efula. Kanyi yawɔ ele ɔnɛ naka vɔ nkonga l’edja k’etena kɛmɔtshi, kete vɔ wayokondja etena ka ndjaekesanyiya la lɔsɛnɔ la lo diwala ndo dia dimama dia wolo monga lam’asawɔ.​—Ɛf. 5:33.

6. Yɛdikɔ yakɔna yɔsa atshukanyi amɔtshi l’ɔtɛ wa tena dia wolo diasɛnaso?

⁶ Akristo akina ndjelaka ɛnyɛlɔ kakatotshikɛ ana asato wa Nɔa la wadiɛwɔ. Ana asato asɔ la wadiɛwɔ kombota ana esadi. (Eta. 6:18; 9:18, 19; 10:1; 2 Pe. 2:5) Yeso akɛdika etena kaso la “nshi ya Nɔa,” ndo aha la taamu tekɔ lo nsɛna lo “tena dia paa dia wolo mbikikɛ.” (Mat. 24:37; 2 Tim. 3:1) Diakɔ diele atshukanyi amɔtshi mbɔsaka yɛdikɔ ya tokotaloya wotelo w’ana dia ndeka ndjasha efula l’olimu wa Jehowa.

7. Ngande wakoka atɔndɔ wa lo Bible wele lo Luka 14:28, 29 ndo lo Tokedi 21:5 nkimanyiya atshukanyi?

⁷ Etena kɔsa atshukanyi yɛdikɔ ya mbota ana ndo lofulo layowolanga mbota, atshukanyi wele la tomba ‘kambaka akumi.’ (Adia Luka 14:28, 29.) Ambutshi wakodia ana mbutaka dia mbodia ana nɔmbaka aha  tsho falanga efula, koko dui sɔ nɔmbaka nto wenya ndo wolo. Diakɔ diele, ekɔ ohomba dia atshukanyi nsɛdingola ambola anɛ: ‘Onde sho akɔ ahende pombaka kambaka olimu dia nsomba diangɔ diele ohomba lo nkumbo kaso? Onde tambosanga lolemi lo diangɔ diele mɛtɛ ohomba lo nkumbo kaso? Naka wadi l’omi wayokambaka olimu, ko onto akɔna ayolamaka ana? Onto akɔna ayonga la shɛngiya lo ekanelo ndo etsha awɔ?’ Atshukanyi wakɛtshanya ambola asɔ lo wɔladi kambaka l’ɛtɛkɛta wa lo Tokedi 21:5.​—Adia.

8. Ekakatanu akɔna wahomba elonganyi w’Akristo nongamɛ, ndo kakɔna kayosala omi lele la ngandji?

⁸ Ombutshi tshɛ pombaka mbetsha wenya ndo nkamba la wolo ande lo dikambo di’ɔna. Diakɔ diele, naka atshukanyi mbota ana efula ma ma, kete vɔ mbeyaka monga l’okakatanu dia mbidja ɔna tshɛ yimba lo yoho yahombama. Atshukanyi amɔtshi wele l’ana efula wa tokusela wakate dia vɔ wakayaoke dia wambɔkɔmɔ. Ombutshi wa womoto koka mongaka la ɔlɛmbɛlɔ wonya tshɛ lo demba ndo lo yimba. Nde koka monga l’ɔlɛmbɛlɔ w’efula polo ndo lo monga ko nde aya bu la wolo wa mbeka, nɔmba kana nsambisha mbala la mbala. Ndo nto, nde koka monga l’okakatanu wa mbidja yimba lo nsanganya y’Akristo ndo nkondja wahɔ oma lɔkɔ. Lo mɛtɛ, omi lele la ngandji ayosala tshɛ dia nsukɛ wadɛnde etena konga ohomba dia mbidja ana yimba, oyadi lo nsanganya kana la ngelo. Ɛnyɛlɔ, nde koka nkimanyiya wadɛnde la elimu wa la ngelo. Nde pombaka nsala la wolo dia ndjashikikɛ di’ase nkumbo tshɛ wekɔ lo nkondja wahɔ oma l’ekongelo k’Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo kasalema mbala la mbala. Ndo ombutshi wa pami w’Okristo pombaka tombaka la nkumbo kande mbala la mbala l’esambishelo.

9-10. Kakɔna kele ohomba le ambutshi walanga nkimanyiya anawɔ?

⁹ Naa awui amɔtshi wakoka ambutshi nsala dia nkimanyiya anawɔ dia mbeka dia nanga Jehowa? Ngande wakokawɔ nkokɛ anawɔ oma lo waale wa l’andja ɔnɛ wa kɔlɔ? Tɔsɛdingole wanya amɔtshi wakoka ambutshi ntakola.

¹⁰ Nɔmbaka ekimanyielo ka Jehowa. Tende ɛnyɛlɔ kakatotshikɛ Manɔa nde la wadɛnde, wanɛ wakayonga ambutshi waki Samisɔna. Etena kakɛnyi Manɔa dia nde la wadɛnde wayanga mbota ɔna, nde akasɛngasɛnga Jehowa dia mbosha ɛlɔmbwɛlɔ kendana la woho wa mbodia ɔnawɔ.

11. Ngande wakoka ambutshi mbokoya ɛnyɛlɔ ka Manɔa kɔtɛkɛtami lo Embadi 13:8?

¹¹ Nihad nde la Alma, wadjasɛ la Bosnie-Herzégovine, wakakondja wetshelo oma l’ɛnyɛlɔ  ka Manɔa. Vɔ mbutaka ɔnɛ: “L’ɛnyɛlɔ ka Manɔa takasɛngasɛnga Jehowa dia tetsha dia monga ambutshi w’ɛlɔlɔ. Ndo Jehowa akakadimola alɔmbɛlɔ aso lo toho totshikitanyi, mbuta ate lo tshimbo y’Afundelo, y’ekanda walembetshiya Bible, ya nsanganya ya l’etshumanelo ndo nsanganya ya weke.”​—Adia Embadi 13:8.

12. Ɛnyɛlɔ kakɔna kakasha Yɔsɛfu la Mariya anawɔ?

¹² Nyetsha oma l’ɛnyɛlɔ kanyu. Kɛnɛ katanyu kekɔ ohomba, koko ondo kɛnɛ kasalanyu ndeka monga la shɛngiya le ɔnanyu. Sho koka monga l’eshikikelo ɔnɛ Yɔsɛfu la Mariya wakasha anawɔ, mbidja ndo Yeso ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula. Yɔsɛfu akakambaka olimu efula dia nkotsha ehomba wa lo nkumbo kande. Ndo nto, Yɔsɛfu akakeketshaka ase nkumbo kande dia ngɛnangɛna awui wa lo nyuma. (Eoh. 4:9, 10) Kaanga mbele Yɔsɛfu kɔnɔmbamaka lo ndjela Ɛlɛmbɛ dia tshɔka la nkumbo kande la Jɛrusalɛma “ɔnɔnyi l’ɔnɔnyi” dia tosala fɛtɛ k’Elekanelo, nde akasalaka dikambo sɔ. (Luka 2:41, 42) Ondo ambutshi akina w’apami wa lo nshi shɔ wakɔsaka dia minda lɔkɛndɔ la ngasɔ la nkumbo k’otondo aki wolo efula, akɔsaka nshi ndo falanga efula. Koko, Yɔsɛfu akangɛnangɛnaka awui wa lo nyuma ndo aketsha anande dia nsala woho akɔ waamɛ. Ndo nto, Mariya akeyaka Afundelo dimɛna. Oma l’ɛtɛkɛta ndo oma l’etsha ande, aha la taamu nde aketshaka anande dia nanga Ɔtɛkɛta wa Nzambi.

13. Ngande wakayele wadi l’omi amɔtshi ɛnyɛlɔ ka Yɔsɛfu la Mariya?

¹³ Nihad nde la Alma, wakatatɛkɛtshi la diko, wakangɛnangɛna ndjela ɛnyɛlɔ ka Yɔsɛfu la Mariya. Ngande wakaakimanyiya dui sɔ dia mbetsha ɔnawɔ dia nanga Nzambi ndo mbookambɛ? Vɔ mbutaka ɔnɛ: “Oma lo yoho yaso ya lɔsɛnɔ takasalaka la wolo dia mɛnya ɔnaso dia aki ohomba efula nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’atɔndɔ wa Jehowa.” Nihad kotshaka ate: “Onga woho w’onto walangayɛ dia ɔnayɛ monga.”

14. Lande na kahomba ambutshi mbeya angɛnyi w’anawɔ?

¹⁴ Nyokimanyiya ananyu dia nsɔna angɛnyi w’amɛna. Papa la mama pombaka mbeya angɛnyi w’anawɔ ndo kɛnɛ kasalawɔ. Vɔ pombaka mbeya nto wanɛ wasawola l’anawɔ lo réseaux sociaux ndo lo telefɔnɛ. Angɛnyi asɔ koka monga la shɛngiya lo tokanyi ndo lo etsha w’anawɔ.​—1 Kɔr. 15:33.

15. Wetshelo akɔna wakoka ambutshi nkondja oma l’ɛnyɛlɔ ka Jessie?

¹⁵ Kakɔna kakoka ambutshi nsala naka haweye awui efula wendana l’ɔrdinatɛrɛ, telefɔnɛ kana tablɛtɛ? Jessie, ombutshi ɔmɔtshi wa pami wa lo Philippines mbutaka ate: “Sho hateye awui efula wendana la tshulatshula. Koko dui sɔ hatoshimbe dia sho mbutɛ anaso waale wele la dihomɔ sɔ.” Jessie koshimbaka anande diaha nkamba la dihomɔ sɔ l’ɔtɛ w’ɔnɛ nde hadieye dimɛna. Nde mbutaka ate: “Lakakeketshaka anami dia nkamba la ɔrdinatɛrɛ, tablɛtɛ kana telefɔnɛ dia mbeka ɔtɛkɛta w’oyoyo, mbeka awui wendana la nsanganya ndo mbadiaka Bible lushi la lushi.” Naka nyekɔ ambutshi, onde nyambadiaka ndo nyambɔkɛtshanyaka l’ananyu alako wa la wɛdimo wele l’etenyi ka “Ɛlɔngɔlɔngɔ” wele lo jw.org^® wendana la tomanɛ mesajɛ ndo foto l’Ɛtɛrnɛtɛ? Onde nyambendaka la wɔ tovidɛo tɔnɛ: Ndo wɛ ndo telefɔnɛ, alɔmbɔla osekande? ndo Onga la yewo lo Réseaux sociaux? * Nyu koka nkamba l’awui asɔ etena ketshanyu ananyu woho wa nkamba la telefɔnɛ, tablɛtɛ kana ɔrdinatɛrɛ la lomba.​—Tok. 13:20.

16. Kakɔna kasala ambutshi efula, ndo etombelo akɔna wakondjawɔ?

 ¹⁶ Ambutshi efula salaka la wolo dia ntana waaso w’anawɔ mongaka kaamɛ la wanɛ washa ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ lo olimu wa Nzambi. Ɛnyɛlɔ, N’Déni la Bomine, atshukanyi amɔtshi wadjasɛ lo Côte d’Ivoire wakelɛka mbala la mbala omendji w’otshimbedi dia todjasɛ lakawɔ. N’Déni mbutaka ɔnɛ: “Dui sɔ diakonge la shɛngiya ya dimɛna le ɔnaso la pami. Nde akatatɛ nkamba olimu w’ombatshi mboka ndo nshi nyɛ nde ekɔ ɔhɛna w’omendji w’otshimbedi.” Onde wɛ hakoke nkongɛ di’anayɛ mongaka kaamɛ l’anto wa ngasɔ?

17-18. Etena kakɔna kahomba ambutshi ntatɛ mbetsha anawɔ?

¹⁷ Nyotate mbetsha ananyu oma ko totshitshɛ tawɔ. Naka ambutshi ntatɛ mbetsha anawɔ kɔlɔmɔ, kete wayokondja etombelo w’amɛna. (Tok. 22:6) Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ ka Timɔte lakayonda nkɛndɔ nde la ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ. Eyunikɛ, nyango Timɔte la Lɔyisɛ tshɛnde wakawetsha “oma ko kiɛndakɛnda.”​—2 Tim. 1:5; 3:15.

¹⁸ Wadi l’omi akina wa lo Côte d’Ivoire, Jean-Claude nde la Peace wakonge l’akoka wa nkimanyiya anawɔ asamalo dia mboka Jehowa ngandji ndo mbokambɛ. Kakɔna kakaakimanyiya dia monga l’etombelo w’ɛlɔlɔ? Vɔ wakayele ɛnyɛlɔ ka Eyunikɛ la Lɔyisɛ. Vɔ mbutaka ɔnɛ: “Takakɔkɔmiya Ɔtɛkɛta wa Nzambi l’etema w’anaso oma ko tɔkɛndakɛnda tawɔ, takatatɛ nsala dui sɔ yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbotɔ.”​—Eoh. 6:6, 7.

19. Kakɔna kalembetshiya nkɔkɔmiya anayɛ Ɔtɛkɛta wa Nzambi?

¹⁹ ‘Nkɔkɔmiya’ anayɛ Ɔtɛkɛta wa Jehowa kɛdikɛdi na? ‘Nkɔkɔmiya’ kɛdikɛdi “mbetshaka, mbatɛka ndo mbaoholaka mbala la mbala.” Dia nsala dui sɔ, ambutshi pombaka mbetshaka wenya mbala la mbala kaamɛ l’anawɔ w’akɛnda. Lo tena dimɔtshi ambutshi koka nkɔmɔ dia kalolɛka alako washawɔ ana. Koko, ambutshi koka mbɔsa dui sɔ oko yoho ya nkimanyiya anawɔ dia nshihodia Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo nkamba la wɔ.

20. Lembetshiya woho wakokayɛ nkamba la Osambo 127:4 lo wodielo w’ana.

²⁰ Nyonge la shɛnɔdi. Osambo 127 mbɛdikaka ana la mpito. (Adia Osambo 127:4.) Oko  wakokawɔ nsala mpito la diangɔ diotshikitanyi ndo oko wakokayɔ ntshikitana lo weke, mbele ndo ana ntshikitana. Ɔnkɔnɛ ambutshi pombaka nshikikɛ woho wa mbetsha ɔna l’ɔna. Wadi l’omi amɔtshi wadjasɛ lo Israël wa nshi nyɛ wakatondoya dia mbodia anawɔ ahende dia kambɛ Jehowa mbutaka kɛnɛ kakaakimanyiya ɔnɛ: “Takekaka l’ɔna tshɛ Bible l’etena kande.” Lo mɛtɛ, ɔtɛ wa nkumbo tshɛ mbahomba mbɔsa yɛdikɔ ya kana ekɔ ohomba mbeka l’ana lo yoho shɔ.

21. Ekimanyielo kakɔna kakoka ambutshi nongamɛ oma le Jehowa?

²¹ Lo tena dimɔtshi, ambutshi koka nkɔmɔ l’ɔtɛ w’ekakatanu wahomana la wɔ, koko ana wekɔ woshasha w’oma le Jehowa. Nde ekɔ wonya tshɛ suke dia nkimanyiya. Nde mbetawɔka mpokamɛ alɔmbɛlɔ w’ambutshi. Ndo nde kadimolaka alɔmbɛlɔ asɔ lo tshimbo ya Bible, y’ekanda aso, lo bɛnyɛlɔ ndo alako w’ambutshi akina wa l’etshumanelo wambohokɔ akambo.

22. Naa diangɔ dimɔtshi di’amɛna diakoka ambutshi mbisha anawɔ?

²² Anto amɔtshi mbutaka dia wodielo w’ana mbɔsaka ɛnɔnyi 20, koko ambutshi hawohekɔ pondjo ɔkɛndɛ awɔ. L’atei wa diangɔ di’amɛna diakokawɔ mbisha ana mbele ngandji, wenya ndo wetshelo w’oma lo Bible. Ɔna l’ɔna kambaka la wetshelo lo yoho yotshikitanyi. Koko, efula l’atei awɔ wakodiama oma le ambutshi woka Jehowa ngandji ndjaokaka woho wakayaoke Joanna Mae kadiyɛso kele l’Asie kakate ate: “Etena kakaloyami washo l’ɔkɔngɔ lo olowanyelo wakamalongola oma le ambutshi ami, lekɔ la lowando efula lo woho wakawapokola ndo wakawambetsha dia nanga Jehowa. Vɔ kombishami tsho lɔsɛnɔ, koko wakambisha lɔsɛnɔ lele l’oyango.” (Tok. 23:24, 25) Ngasɔ mbayaoka miliyɔ y’Akristo.