Lo 1913 papa, John Mills, akabatizama la New York ele l’ɛnɔnyi 25. Ɔnangɛso Russell mbakasha sawo dia batisimu. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, papa akatshu la Trinité, lɛnɛ akandatotshuka Constance Farmer, ombeki wa Bible waki l’ohetoheto. Papa akakimanyiya ɔngɛnyi ande William R. Brown dia mɛnya “Photo-Drame de la Création.” Vɔ wakasale dui sɔ polo lam’akayotomama Brown nde la wadɛnde l’Afrikɛ wa lo owɛstɛ lo 1923. Papa la mama waki l’elongamelo k’otsha l’olongo, wakatetemala nsambisha la Trinité.

Ambutshi ami wakote ana divwa, wakɔlɛ ɔnawɔ l’enondo ɔnangɛso Rutherford, ɔnɛ lakayonga ɔnɔmbɔdi wa Société Watch Tower. Etena kakamotɔ lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 30, 1922, wakambɔlɛ Clayton J. Woodworth, laki ɔmɔtshi l’atei w’afundji wa Âge d’Or (nshi nyɛ Emɔ!). Ambutshi aso wakatosha sho tshɛ olowanyelo wa dimɛna, koko vɔ wakaleke tɔtɔmiya ohomba wa ndjadjɛ eyango wa lo nyuma. Mama aki la dikoka dia laande dia nkana l’anto yimba dia mbaetawoya l’ekimanyielo k’Afundelo. Papa akalangaka totɛ ɛkɔndɔ w’oma lo Bible, nde akakambaka la demba diande dia sho monga oko anto wɛna awui akɔ.

Welo awɔ wakonge l’etombelo w’ɛlɔlɔ. Lo ana atanu w’apami wakatotɔ, asato wakɔtɔ Kalasa ka Ngiliyadɛ. Akadiyɛso asato wakonge ambatshi mboka ɛnɔnyi efula la Trinité ndo la Tobago. L’ekimanyielo ka wetshelo ndo ɛnyɛlɔ kawɔ ka dimɛna, ambutshi aso wakatonɛ sho ana “lo luudu la Jehowa.” Ekeketshelo kawɔ kakatokimanyiya dia ntshikala lɔkɔ ndo fukanɛ “lo asɛkɛ wa Nzambi kaso.”​—Os. 92:13.

Luudu laso lakayonga dihole diakawakɛtshanyaka awui wendana l’esambishelo. Ambatshi mboka wakatshumanaka mbala efula lɛkɔ ndo wakasawolaka awui wendana l’ɔnangɛso George Young, misiɔnɛrɛ w’ose  Canada wakatembola Trinité. Ambutshi ami wakasawolaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ lo dikambo dia Brown la wadɛnde, wanɛ waki l’etena kɛsɔ l’Afrikɛ wa lo owɛstɛ. Awui asɔ tshɛ wakatshutshuya dia ntatɛ nsambisha etena kakimi l’ɛnɔnyi dikumi.

Lo nshi shɔ periodikɛ yaso yakatondjaka ɛtɛmwɛlɔ wa kashi, okanda wa la lokaki ndo awui wa pɔlitikɛ sɛkɛ. Etombelo waki la dui sɔ ele, lo 1936 ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakatshutshuya otanyi wa nguvɛrnɛrɛ ka la Trinité dia nshimba ekanda tshɛ w’okongamelo. Takashɛ ekanda, koko takatetemala nkamba lawɔ polo lam’akawashile. Takatetetaka la akatshi wakafundama awui amɔtshi, l’akalo efula, traktɛ ndo akatshi waki l’ɛtɛ w’asawo. Kaamɛ la mutuka watɔla dui etale takasambisha oma l’osomba wa Tunapuna polo ndo l’ahole woleki etale wa la Trinité. Aki dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ efula! Awui wa lo nyuma asɔ wakakonya dia batizama lele l’ɛnɔnyi 16.

Sango diaso dia lo nkumbo ndo awui wakahomana lami ntondo asɔ, wakambisha nsaki ka monga misiɔnɛrɛ. Nsaki kɛsɔ kakatetemala polo etena kakamatshu la Aruba lo 1944 ndo kakamatokamba kaamɛ la ɔnangɛso Edmund W. Cummings. Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbelɛ anto dikumi oya lo Eohwelo lo 1945. Ɔnɔnyi wakayelana, etshumanelo ka ntondo kakakengama lo disɛnga diakɔ.

Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, lakasambisha lo tshakitudi Oris Williams osekami la l’olimu. Oris akadje taamu efula dia mamɛ wetshelo wakandetshama. Koko l’ekimanyielo ka wekelo wa Bible, nde akeke kɛnɛ mɛtɛ kata Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo nde akabatizama lo Ngɔndɔ ka ntondo 5, 1947. L’edjedja ka wonya, takayolangana ndo takatshukana. Nde akatatɛ olimu w’ombatshi mboka lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1950. Kaamɛ la Oris lakatondoya nto lo lɔsɛnɔ.

Lo 1955 wakatelɛ dia tɔtɔ Kalasa ka Ngiliyadɛ. Dia ndjalɔngɔsɔla lo dikambo dia diɛsɛ sɔ, dimi la Oris takatshike elimu aso, takasondja luudu laso ndo diangɔ dikina ndo takamɔ oma la Aruba. Lo Ngɔndɔ k’esambele 29, 1956 takalongola apɔlɔmɛ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 27 ndo wakatotome lo Nigéria.

Lo mboka washo l’ɔkɔngɔ, Oris akate ate: “Nyuma ka Jehowa koka nkimanyiya onto dia ndjaɔtɔnganyiya la tena di’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo dia paa dia lɔsɛnɔ la misiɔnɛrɛ. Otshikitanyi l’omɛmi, dimi konangaka pondjo monga misiɔnɛrɛ. Koko dimi lakalangaka monga la ngelo ndo mbota ana. Lakatshikitanya ekanelo kami etena kakamayoshihodia ɔnɛ nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ ekɔ dui dia shamanya. Oma l’etena kakatalongola apɔlɔmɛ lo Ngiliyadɛ, lakonge la nsaki k’efula ka nsambisha oko misiɔnɛrɛ. Etena kakatatatshɔka dia mbɔtɔ lo masuwa wa Queen Mary, Worth Thornton laki lo biro wa ɔnangɛso Knorr akatotɛ ɔnɛ ‘lɔkɛndɔ l’ɔlɔlɔ!’ Nde akatotɛ dia sho koka tokamba lo Bɛtɛlɛ. Lakate nte ‘hayi, bu!’ Koko lakayaɔtɔnganyiya esadi eto ndo lakatɔngɛnangɛna Bɛtɛlɛ, lɛnɛ akamatokamba l’ahole wotshikitanyi. Dihole diakamaleke ngɛnangɛna ele nkamba lo dihole dialongolawɔ anto. Lakalangaka anto efula, ndo olimu ɔsɔ wakakonya dia sawolaka mbala kakɔ ɔtɔi l’anangɛso w’ase Nigéria. Anto efula wakayaka wele mindo, wambɔlɛmba, la mposa k’ashi ndo la ndjala. Aki ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbakotshɛ ehomba awɔ wendana la yangɔ ya nnɔ ndo esambelo. Awui asɔ tshɛ waki olimu w’ekila le Jehowa ndo dui sɔ diakambisha ɔlɔ ndo ɔngɛnɔngɛnɔ efula.” Lo mɛtɛ, ɔkɛndɛ tshɛ wakatokimanyiya dia mpama.

Etena kakasangana ase nkumbo kaamɛ la Trinité lo 1961, ɔnangɛso Brown akakɔndɔla awui amɔtshi w’amɛna wakahomana la nde l’Afrikɛ. Oma laasɔ, lakakɔndɔla woho wakatahamia olimu aso la Nigéria. Ɔnangɛso Brown akanyinge anya la ngandji tshɛ ndo akatɛ papa ate: “Johnny wɛ atatshɔka l’Afrikɛ, koko Woodworth akatshu!” Papa akate ate: “Worth, tetemala! Tetemala!” Ekeketshelo k’oma le anto wambotshunda lo nyuma kɛsɔ kakafudia nsaki kami ka nkotsha olimu ami dimɛna.

Lo 1962, lakonge la diɛsɛ dia nyomolowanyema nto lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 37 kakasalema l’edja ka ngɔndɔ dikumi. Ɔnangɛso Wilfred Gooch, laki ɔnɔmbɔdi wa kɔmite  ka filialɛ lo Nigéria akɔtɔ Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 38 akatomama l’Angleterre. Oma laasɔ dimi mbakayonga ɔnɔmbɔdi wa kɔmite ka filialɛ ka Nigéria. L’ɛnyɛlɔ k’ɔnangɛso Brown, lakande nkɛndɔ efula, lakasale la wolo dia mbeya ndo nanga anangɛso wa ngandji wa lo Nigéria. Kaanga mbakawahombaka diangɔ efula diaki l’anto efula wa lo wedja wele l’ekondjelo, ɔlɔ ndo ɔngɛnɔngɛnɔ awɔ mɛnyaka dia lɔsɛnɔ la dimɛna halemanɛ la falanga kana diangɔ dia l’emunyi. Lo menda ekakatanu waki la wɔ, aki dui dia diambo dia mɛna woho wakiwɔ pudipudi, tɔkɔmba ndo wakawɔsanaka la nɛmɔ lo nsanganya. Etena kakawatshɔka lo nsanganya ya weke, anto efula wakatshɔka lo mituka wa weke ndo lo bolekajas * (bisi ya hwe l’emamu yasalema lɛkɔ). Mbala efula vɔ mamaka akatshi wa piblisite lo bisi yakɔ. Kɛmɔtshi mbutaka ɔnɛ: “Apɔpɔ w’ashi yema tshitshɛ mbayongaka ndjale k’asuku.”

Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ mɛtɛ! Welo w’onto l’onto mbademaka; mbidja ndo welo aso. Oya lo 1974, Nigéria akonge wodja wa ntondo wa l’andja wa États-Unis wakakonya lofulo l’apandjudi la 100 000. Olimu wakahame mɛtɛ!

L’etena kakahame olimu aso kɛsɔ mbakalɔshanaka ase Nigéria ta oma lo 1967 polo lo 1970. L’edja ka ngɔndɔ efula, anangɛso wa la Biafra lo wedi wa ɔkɛdi wa Niger komonga l’akoka wa ndja lo Bɛtɛlɛ. Takahombe mbatɔlɛka mbo ya ndɛ ya lo nyuma. Oko wakadiatami lo mbɔtwɛlɔ, l’ekimanyielo ka dɔmbɛlɔ, lo ndjaɛkɛ le Jehowa, takatehɔ ɔkɛdi akɔ mbala efula.

Lekɔ lo mbohɔ nkɛndɔ ya waale shɔ yakatande lo ntehɔ Niger, takahande ndjakema oma le asɔlayi wa ngala, hemɔ ndo waale ekina. Akalɔmbamaka nsala dui dimɔtshi dia mbeta lɛnɛ aki elui w’aseka lɛɛta, koko kɛnɛ kakaleke tshɛ kɔlɔ ele vɔ wakadihe mboka k’otsha lo wedi okina wa Biafra. Lo diaaso dimɔtshi, lakatehɔ ɔkɛdi wa Niger wakakɛlaka la pedu tshɛ l’otsho lo waato wa la mɔtɛrɛ wɛmbawɔ anto oma la Asaba otsha la Onitsha ndo lakatshu dia tokeketsha emendji wa la Enugu. Lakatshu lɔkɛndɔ lokina dia tokeketsha dikumanyi lo nshi yakawadjangaka dia dimaka atala la Aba. Lo dibongo dia Harcourt, losanganya laso lakashile esadi esadi la dɔmbɛlɔ etena kakete asɔlayi wa fédérale la wolo dia tɔlɔsha asɔlayi w’ase Biafra l’andja w’osomba.

Nsanganya shɔ yaki ohomba dia nshikikɛ anangɛso wa ngandji ɔnɛ Jehowa ndjakiyanyaka la ngandji tshɛ dikambo diawɔ ndo dia towasha alako wakiwɔ mɛtɛ l’ohomba wakendanaka la lomangemange ndo kaamɛ. Anangɛso w’ase Nigéria wakatondoya mɛtɛ lo nshi yaki ɔlɔshamelo wa wolo ɔsɔ. Vɔ wakokana ngandji kakaleke lohetsho lendana la waoho ndo wakalame kaamɛ ka Akristo. Ande diɛsɛ dia monga suke lawɔ lo etena k’ehemba kɛsɔ lee!

Lo 1969, ɔnangɛso Milton G. Henschel akonge ɔnɔmbɔdi wa losanganya la wedja efula laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “Wɔladi la nkɛtɛ,” lakasalema lo Yankee Stadium la New York, ndo lakeke awui efula oko wakimi okimanyedi ande. Ɔsɔ ekɔ losanganya lakasalema la wonya nɛ dia lo 1970 takayosala losanganya la wedja efula laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “Anto wetawɔnde” la Lagos, Nigéria. Oko wakalasalema yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa ta diakalɔmaka, losanganya lɔsɔ lakete dimɛna diɛsɛ l’ekimanyielo ka Jehowa. Lɔ lakasalema lo ɛtɛkɛta 17 ndo anto 121 128 mbakaliɔtɔ. Ɔnangɛso Knorr ndo Henschel kaamɛ l’angɛndangɛnda wakaye l’aviyɔ oma l’États-Unis ndo Angleterre wakɛnyi lofulo l’ambeki w’eyoyo w’Akristo wakabatizama lakaleke woke oma ko Pɛntɛkɔsta la 3 775! Mbisha lonya dia nkongɛ losanganya lɔsɔ, ondo akonge olimu wakaleke mbɔsɛmi wenya lo lɔsɛnɔ lami. Ohamelo wa lofulo l’apandjudi wakonge efula!

L’edja ka ɛnɔnyi ndekana 30 wakimi lo Nigéria, lakakambaka lo waaso amɔtshi oko omendji weteta ndo omendji wa zɔnɛ lo Afrikɛ wa lo owɛstɛ. Waa misiɔnɛrɛ waki la lowando lo menda woho wakawawadje yimba ndo wakawaakeketsha! Aki ɔngɛnɔngɛnɔ efula dia mbashikikɛ ɔnɛ wekɔ lo mbɔsama la nɛmɔ! Olimu ɔsɔ wakambetsha ɔnɛ ndjasha l’otema ɔtɔi le anto ekɔ sheke ya mbakimanyiya dia mpama ndo nama wolo ndo kaamɛ ka l’okongamelo wa Jehowa.

 Aki paka l’ekimanyielo ka Jehowa mbakatakoke ndɔshana l’ekakatanu wakonge l’ɔtɛ wa ta diakalɔma ndo hemɔ. Ɛtshɔkɔ wa Jehowa wakɛnamaka tena tshɛ. Oris mbutaka ate:

“Sho akɔ ahende takatate malaria mbala efula. Mbala kɛmɔtshi, Worth akatshu lo lopitadi lɔmɔtshi la Lagos ele hayeya ndooko dui. Wakambutɛ ɔnɛ ondo nde hoka, koko diɛsɛ ko nde akake! Etena kakandayeya awui, nde akayosambisha onganga wakolamaka akambo wendana la Diolelo dia Nzambi. L’ɔkɔngɔ diko, takatshu dimi la Worth dia tembola onganga akɔ, yɔnɛ Nwambiwe, dia tolomialomia nsaki kande lo Bible. Nde aketawɔ akambo wa mɛtɛ ndo akayonga ekumanyi lo Aba. Dimi lawɔ lakatondoya dia nkimanyiya anto efula, mbidja ndo ase Mizilma wakayashaka efula dia monga ekambi wa Jehowa. Takonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula lo mbeya ndo nanga ase Nigéria, ditshelo, mbekelo ndo ɔtɛkɛta awɔ.”

Wetshelo okina vɔ ɔnɛ: Dia ntondoya lo wodja okina wakawatotome, takahombe mbeka dia nanga anangɛso l’akadiyɛso oyadi woho wakatshikitana mbekelo yawɔ la yakiso.

L’ɔkɔngɔ wa nkamba lo Bɛtɛlɛ ka lo Nigéria, lo 1987 wakatotome oko waa misiɔnɛrɛ lo disɛnga dia dimɛna efula dia Sainte-Lucie lo Caraïbes. Aki ɔkɛndɛ wa dimɛna efula, koko vɔ waki l’ekakatanu ekina. Otshikitanyi la l’Afrikɛ lɛnɛ atshuka apami wadi efula, la Sainte-Lucie pami la womoto mbidjasɛka kaamɛ aha la tshukana lo yoho yalɔmbama. Ɔtɛkɛta wa Nzambi wele la wolo wakakimanyiya ambeki aso wa Bible efula dia nsala etshikitanu wahombama.

Lam’ele wolo aso wa demba wakatakitakitaka l’ɔtɛ wa lotshundu, la ngandji tshɛ Olui-walɔmbɔla wakatotome lo mbalasa kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo la Brooklyn, New York, États-Unis, lo 2005. Lekɔ lo ntetemala mbisha Jehowa losaka lushi tshɛ l’ɔtɛ wa Oris. Nde akavu lo 2015 ndo haleye nembetshiya kandji k’efula kele lami. Nde aki ɔngɛnyi ami woleki tshɛ ndo wadi lakamalangaka ndo lakokanaka ngandji efula. Lakolangaka efula l’edja ka ɛnɔnyi 68 wakiso kaamɛ. Takɛnyi ɔnɛ dia monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo diwala kana l’etshumanelo, ekɔ ohomba nɛmiya lowandji, dimanyiyana l’otema ɔtɔi, monga l’okitshakitsha ndo kɛnɛmɔla olowa wa nyuma.

Etena kakatongaka la lonyangu kana l’ɔkɔmwɛlɔ, takendɛka le Jehowa dia tokimanyiya dia sho ntetemala nama yimba yaso ya ndjahondja. Etena kakatatetemalaka mbetawɔ etshikitanu, takɛnaka dia akambo wakalekaka ndowana tena tshɛ ndo awui woleki amɛna wekɔ lo tokongɛɛ!​—Isa. 60:17; 2 Kɔr. 13:11.

Lo Trinité ndo Tobago, Jehowa akatshɔkɔla olimu wakakambe ambutshi ami ndo anto akina woho wele, lo ndjela alapɔlɔ w’ekomelo, anto 9 892 wakabatizama ndo wakɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Lo Aruba, anto efula wakakambe olimu dia nkeketsha etshumanelo ka ntondo kakimi. Nshi nyɛ disɛnga sɔ diaya la ntshumanelo 14 diatahame. Lo Nigéria, lofulo l’apandjudi lambodɛ lo 381 398. Ndo lo disɛnga dia Sainte-Lucie, apandjudi 783 mbasukɛ Diolelo dia Jehowa.

Dimi laya l’ɛnɔnyi 90 l’ɛmɔtshi. Osambo 92:14 mbutaka dia wanɛ wonɛma lo luudu la Jehowa ɔnɛ: “Kaanga lo esombe awɔ, vɔ wayoyalaka l’alemba w’amɛna; vɔ wayotshikalaka la wolo ndo l’alemba w’ashashi.” Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula l’ɔtɛ wa lɔsɛnɔ lele lami l’olimu wa Jehowa. Sango dia dimɛna di’Akristo diakamakondja diakakeketsha dia kambɛ Jehowa tshɛ lo tshɛ. L’ɔtɛ wa ngandji kande ka kɔlamelo, Jehowa aketawɔ dia dimi “fukanɛ lo asɛkɛ wa Nzambi ka[mi].”​—Os. 92:13.