1. Shɛngiya yakɔna yakonge la ɔkɔmiya lo nkumbo ka Yɔsɛfu?

JAKƆBƆ akalangaka anande w’apami tshɛ, koko nde akalangaka Yɔsɛfu laki l’ɛnɔnyi 17 lo yoho ya laande. Kakɔna kakasale anango Yɔsɛfu? Vɔ wakɔkɔmiya, diakɔ diele vɔ wakatatɛ mbohetsha. Ndooko dui diakasale Yɔsɛfu diakakoke nkonya anango dia mbohetsha. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, vɔ wakasondja Yɔsɛfu oko mfumbe ndo wakakese shɛwɔ ɔnɛ nyama ka ngala akadiake ɔnande la pami lakandalekaka nanga. Ɔkɔmiya akaakonya dia mfukutanya wɔladi wa lo nkumbo ndo mbisha shɛwɔ paa l’asolo.​—Eta. 37:3, 4, 27-34.

2. Lo ndjela Ngalatiya 5:19-21, lande na kele ɔkɔmiya wekɔ waale efula?

² Lo Afundelo, ɔkɔmiya * shilamaka l’atei wa “etsha wa demba” wa nyɔi wakoka nkonya onto diaha nkita Diolelo dia Nzambi. (Adia Ngalatiya 5:19-21.) Mbala efula ɔkɔmiya mbele lo kiɔkɔ ya etsha wa lɔlɛngɔ wele oko ɔlɔshanelo, mindjo ndo kɛlɛ ka tshambandeko.

3. Kakɔna kayangaso nsɛdingola lo sawo nɛ?

³ Ɛnyɛlɔ k’anango Yɔsɛfu mɛnyaka woho wele ɔkɔmiya koka ndanya diɔtɔnganelo ndo mfukutanya wɔladi wa lo nkumbo. Kaanga mbahatakombola pondjo nsala kɛnɛ kakasale anango Yɔsɛfu, sho tshɛ tekɔ la etema wele bu kokele ndo wa lokeso. (Jɛr. 17:9) Diakɔ diele, lo tena dimɔtshi sho koka nkɔmiya anto akina. Nyɛsɔ tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dimɔtshi diasha ɔhɛmwɛlɔ dia lo Bible diakoka tokimanyiya dia mbeya kɛnɛ kakoka nkonya ɔkɔmiya dia mbika edio l’otema aso. Oma laasɔ, tayɔsɛdingola toho tɔmɔtshi shikaa takokaso ndɔshana la ɔkɔmiya ndo nsala dia wɔladi monga.

4. Lande na kakakɔmiya ase Filistiya Isaka?

⁴ Lomombo la l’emunyi. Isaka aki pami k’ɔngɔnyi ndo ase Filistiya wakakɔmiya diangɔ diaki lande. (Eta. 26:12-14) Vɔ wakatedia tɛkɔ di’ashi dia Isaka diakandanɔshaka dongalonga diande. (Eta. 26:15, 16, 27) Oko ase Filistiya, anto amɔtshi ɛlɔ kɛnɛ kɔmiyaka wanɛ wele la diangɔ efula mbaleka. Vɔ hawokombola tsho diangɔ diele l’anto akina, koko hawolange ndo di’anto akɔ monga la diangɔ diakɔ.

5. Lande na kakakɔmiya ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ Yeso?

⁵ Nangema oma le anto akina. Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’ase Juda wakakɔmiya Yeso, nɛ dia nde akalangemaka efula oma le anto efula. (Mat. 7:28, 29) Yeso aki onyimpala wa Nzambi, ndo nde aketshaka akambo wa mɛtɛ. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ɛsɔ wakadianganya awui wa kashi ndo emamatanya dia nanya lokumu la Yeso la dimɛna. (Makɔ 15:10; Jni. 11:47, 48; 12:12, 13, 19) Wetshelo akɔna washa ɔhɛmwɛlɔ wakokaso nkondja oma l’ɔkɔndɔ ɔsɔ? Sho pombaka ndɔshana la nsaki tshɛ ka nkɔmiya wanɛ wele la waonga w’amɛna l’etshumanelo. Koko sho pombaka mbokoya etsha awɔ w’amɛna.​—1 Kɔr. 11:1; 3 Jni. 11.

6. Ngande wakɛnya Diyɔtɛrɛfɛ dia nde aki la ɔkɔmiya?

⁶ Waɛsɛ wa l’okongamelo. Lo ntambe ka ntondo, Diyɔtɛrɛfɛ akakɔmiya wanɛ wakalɔmbɔlaka etshumanelo k’Akristo. Nde akalangaka “dihole dia ntondo” lo etshumanelo, diakɔ diele nde akate awui wa kɔlɔ efula lo dikambo di’ɔpɔstɔlɔ Joani ndo di’anangɛso akina waki l’ɛkɛndɛ diaha ase etshumanelo mbalɛmiya. (3 Jni. 9, 10) Kaanga mbahatakombola nsala kɛnɛ kakasale Diyɔtɛrɛfɛ, sho lawɔ koka ntatɛ nkɔmiya osekaso Okristo wambokondja ɔkɛndɛ wakatalongamɛka, djekoleko naka tekɔ lo mbɔsa dia sho ndeka onto ɔsɔ akoka wa mɛmba ɔkɛndɛ akɔ.

7. Shɛngiya yakɔna yakoka monga la ɔkɔmiya le so?

⁷ Ɔkɔmiya wekɔ oko adiyo wa kɔlɔ. Etena kaka edio w’ɔkɔmiya l’otema aso, koka monga okakatanu dia mbakola. Ɔkɔmiya konyaka onto dia monga la tokanyi ta kɔlɔ tele oko kandjema ka kɔlɔ, otako ndo lokaki. Ɔkɔmiya koka todjɛ wekamu dia monga la waonga w’amɛna wele oko ngandji, kɛtshi ndo ɔlɔlɔ. Kam’ɛnaso dia ɔkɔmiya wambotatɛ mbika edio, sho pombaka mbokola oma l’otema aso. Ngande wakokaso ndɔshana l’ɔkɔmiya?

8. Waonga akɔna wayotokimanyiya dia ndɔshana la ɔkɔmiya?

⁸ Sho koka ndɔshana la ɔkɔmiya lo monga l’okitshakitsha ndo ngɛnangɛna la kɛnɛ kele la so. Naka otema aso ndola tɔɔ la waonga w’amɛna, kete ɔkɔmiya honga la dihole. Okitshakitsha ayotokimanyiya diaha ndjaɔsa la nɛmɔ amboleka. Onto lele l’okitshakitsha hɔshi dia nde mbahomba ndeka anto akina. (Ngal. 6:3, 4) Onto langɛnangɛna la kɛnɛ kele la nde hayaɛdika l’anto akina. (1 Tim. 6:7, 8) Etena kɛna onto lele l’okitshakitsha ndo langɛnangɛna la kɛnɛ kele la nde onto okina ambokondja ɛngɔ kɛmɔtshi ka dimɛna, nde ngɛnangɛnaka lo dikambo diande.

9. Lo ndjela Ngalatiya 5:16 ndo Filipɛ 2:3, 4, kakɔna kayotokimanyiya nyuma k’ekila dia nsala?

⁹ Sho pombaka nɔmba ekimanyielo ka nyuma k’ekila ka Nzambi naka sho nangaka mbewɔ ɔkɔmiya wele l’atei w’etsha wa demba ndo monga l’okitshakitsha ndo ngɛnangɛna la kɛnɛ kele la so. (Adia Ngalatiya 5:16; Filipɛ 2:3, 4.) Nyuma k’ekila ka Jehowa koka tokimanyiya dia nsɛdingola tokanyi taso t’oma  k’ɛse otema ndo eyango aso. La ekimanyielo ka Nzambi, sho koka mpɛnya tokanyi ndo nsaki ya kɔlɔ la tokanyi ndo nsaki y’amɛna. (Os. 26:2; 51:10) Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ ka Mɔsɛ ndo ka Pɔɔlɔ, apami wakatondoya dia ndɔshana la ɔkɔmiya.

10. Dui diakɔna diakakoke mbidja Mɔsɛ l’ohemba? (Enda osato wele lo lohoso.)

¹⁰ Mɔsɛ aki la lowandji l’efula laadiko di’ekambi wa Nzambi, koko nde kotona di’anto akina monga la lowandji lɔsɔ. Ɛnyɛlɔ, lo diaaso dimɔtshi, Jehowa akɔshi yema ya nyuma kande k’ekila oma le Mɔsɛ ndo akasha olui ɔmɔtshi wa dikumanyi di’ase Isariyɛlɛ wakemala suke la luudu la dipɛma l’esanganelo. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, Mɔsɛ akoke dia dikumanyi pende diaki komonga suke la luudu la dipɛma l’esanganelo vɔ lawɔ wambolongola nyuma k’ekila ndo wambotatɛ nsala akambo oko amvutshi. Kakɔna kakandasale etena kakawotɛ Jashua dia nde nshimba dikumanyi pende sɔ? Mɔsɛ komonga la kandjema otsha le apami ahende wele Jehowa akawadje yimba asɔ. Koko, la okitshakitsha tshɛ, nde akangɛnangɛna kaamɛ lawɔ l’ɔtɛ wa diɛsɛ diawɔ sɔ. (Wal. 11:24-29) Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Mɔsɛ?

11. Ngande wakoka dikumanyiya mbokoya Mɔsɛ?

¹¹ Naka wɛ ekɔ ekumanyi, onde wambokɔlɔmbaka mbala kɛmɔtshi dia ndowanya onto okina dia mɛmba ɔkɛndɛ ɔmɔtshi l’etshumanelo walangayɛ efula? Ɛnyɛlɔ, ondo wɛ ngɛnangɛnaka ɔkɛndɛ wa nɔmbɔlaka Wekelo wa Tshoto y’Etangelo lomingu tshɛ. Koko naka wɛ ekɔ l’okitshakitsha oko Mɔsɛ, kete wɛ hɔsa dia wɛ hatonga nto ohomba efula naka wambokɔlɔmba dia ndowanya ɔnangɛso okina lakoka ndjɛmba ɔkɛndɛ ɔsɔ l’etena kekina. Koko, wɛ ayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia nkimanyiya ɔnanyɔ.

12. Ngande wɛnya Akristo efula ɛlɔ kɛnɛ dia vɔ ngɛnangɛnaka la kɛnɛ kele la wɔ ndo wekɔ l’okitshakitsha?

¹² Tɔsɛdingole dui dikina diakomɛ anangɛso efula w’epalanga. Vɔ wambokamba oko ɛnɔmbɔdi w’elui wa dikumanyi l’edja k’ɛnɔnyi akumi. Koko etena kakotshawɔ ɛnɔnyi 80, la lolango tshɛ vɔ tshikaka ɔkɛndɛ awɔ. Emendji w’etshimbedi wambokotsha ɛnɔnyi 70 tshikaka ɔkɛndɛ awɔ l’okitshakitsha tshɛ ndo mbetawɔka mɛmba ɔkɛndɛ okina wendana l’olimu. Ndo l’ɛnɔnyi weke kambeta, ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ efula wa l’andja wotondo wakatatɛ mɛmba ɛkɛndɛ ekina lo bɛtshi dia nkɛtɛ. Anangɛso l’akadiyɛso asɔ hawoke anto wele ondo wekɔ lo mɛmba ɛkɛndɛ waki la wɔ kandjema.

13. Lande na kakakoke Pɔɔlɔ pembama dia nkɔmiya apɔstɔlɔ 12?

¹³ Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ ekɔ ɛnyɛlɔ kekina ka dimɛna k’onto lakangɛnangɛnaka la kɛnɛ kaki la nde ndo laki l’okitshakitsha. Pɔɔlɔ kombetawɔ dia ɔkɔmiya mpama l’otema ande. Nde akakambe olimu w’esambishelo efula, koko nde akate l’okitshakitsha ate: “Dimi kele ɔpɔstɔlɔ woleki tshitshɛ ndo dimi haasungana mbelamɛ ɔpɔstɔlɔ.” (1 Kɔr. 15:9, 10) Apɔstɔlɔ 12 wakatetetaka la Yeso etena kakandakambaka olimu ande lanɛ la nkɛtɛ, koko Pɔɔlɔ akayonga Okristo paka l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ndo eolwelo ka Yeso. Kaanga mbakandayɔsɔnama l’etena kɛsɔ dia monga “ɔpɔstɔlɔ w’ase wedja,” Pɔɔlɔ kokondja diɛsɛ dia laande dia monga l’atei w’apɔstɔlɔ 12 asɔ. (Rɔmɔ 11:13; Ets. 1:21-26) Lo dihole dia nkɔmiya apami 12 asɔ ndo diɔtɔnganelo dia ma ma diaki lam’asawɔ la Yeso, Pɔɔlɔ akatetemala ngɛnangɛna la kɛnɛ kaki la nde.

14. Kakɔna kayotosala naka sho ngɛnangɛna la kɛnɛ kele la so ndo monga l’okitshakitsha?

¹⁴ Naka sho ngɛnangɛna la kɛnɛ kele la so ndo monga l’okitshakitsha, kete tayokoya  Pɔɔlɔ ndo tayɔlɛmiya lowandji lakasha Jehowa anto akina. (Ets. 21:20-26) Nde akakongɛ dia apami wakasɔnama nɔmbɔlaka etshumanelo k’Akristo. Kaanga mbewɔ bu kokele, Jehowa mbaɔsaka dia vɔ wekɔ “apami wele oko weshasha.” (Ɛf. 4:8, 11) Etena kakitanyiyaso apami wakasɔnama asɔ ndo kayelaso ɛlɔmbwɛlɔ kawɔ l’okitshakitsha tshɛ, sho tshikalaka suke la Jehowa ndo wɔladi mongaka lam’asaso l’asekaso Akristo.

15. Kakɔna kahombaso nsala?

¹⁵ Naka sho monga la ɔkɔmiya, kete hatotonga la wɔladi lam’asaso. Sho pombaka monola ɔkɔmiya oma l’etema aso ndo mbewɔ monɛ tokanyi t’ɔkɔmiya l’etema w’anto akina. Sho pombaka nsala awui w’ohomba asɔ dia nkitanyiya didjango dia Jehowa diata ɔnɛ “[ny]owese akambo wakimanyiya dia wɔladi monga lam’asa[nyu] ndo akambo wa[ny]okeketsha.” (Rɔmɔ 14:19) Akokaso nsala shikaa dia nkimanyiya anto akina dia ndɔshana la ɔkɔmiya, ndo ngande wakokaso nsala dia wɔladi monga?

16. Ngande wakokaso nkimanyiya anto akina dia ndɔshana la ɔkɔmiya?

¹⁶ Lɔkɛwɔ ndo etsha aso koka monga la shɛngiya ya wolo le anto akina. Andja ɔnɛ nangaka dia sho monga la “ɔsɛmɔ” wa kɛnɛ kele la so. (1 Jni. 2:16) Koko dionga sɔ tshutshuyaka anto dia monga la ɔkɔmiya. Sho koka mbewɔ nkonya anto akina dia monga l’ɔkɔmiya naka sho ntshika tɛkɛtaka mbala la mbala lo dikambo  dia diangɔ diele la so kana diasangoyaso dia nsomba. Yoho kina yakokaso mbewɔ dia nkonya anto akina dia monga l’ɔkɔmiya ele monga la wɛdimo lo dikambo dia ɛkɛndɛ wele la so l’etshumanelo. Naka sho nkotola yambalo y’anto lo ɛkɛndɛ wele laso, kete tambɔlɔngɔsɔlɛ ɔkɔmiya dihole dia vɔ monga. Koko, naka sho ndjasha le anto akina l’otema ɔtɔi ndo nshihodia awui w’amɛna wasalawɔ, kete tayowakimanyiya dia vɔ ngɛnangɛna la kɛnɛ kele lawɔ ndo tayosala dia kaamɛ ndo wɔladi monga l’etshumanelo.

17. Kakɔna kakonge anango Yɔsɛfu l’akoka wa nsala, ndo lande na?

¹⁷ Sho koka nɛndja ɔkɔmiya! Tonyomɔsɛdingola ɛnyɛlɔ ka anango Yɔsɛfu nto. Ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ wa vɔ salɛ Yɔsɛfu akambo wa kɔlɔ, vɔ wakɛnana la nde l’Edjibito. Ntondo ka Yɔsɛfu mbitɛ anango onto akɔna akinde mɛtɛ, nde akaahembe dia menda kana wakatshikitana. Nde akakongɛ dia ndɛ la wɔ mbo ya ndɛ ndo nde akasha Bɛnjamina, ɔnango lakaleke dikɛnda mbo ya ndɛ efula ndeka anto akina. (Eta. 43:33, 34) Koko, ndooko kɛnya ɔnɛ anango wakakɔmiya Bɛnjamina. Koko, vɔ wakayakiyanya l’otema ɔtɔi lo dikambo di’ɔnangɛwɔ ndo dia shɛwɔ, Jakɔbɔ. (Eta. 44:30-34) Lam’ele anango Yɔsɛfu wakatshike monga la ɔkɔmiya, vɔ wakonge l’akoka wa nkimanyiya dia wɔladi nyomonga lo nkumbo kawɔ. (Eta. 45:4, 15) Woho akɔ waamɛ mbele, naka sho monola kanyi tshɛ y’ɔkɔmiya, kete tayokimanyiya dia nkumbo kaso ndo etshumanelo ntetemala monga la wɔladi.

18. Lo ndjela Jakɔba 3:17, 18, etombelo akɔna wayonga naka sho nkimanyiya dia wɔladi monga?

¹⁸ Jehowa nangaka dia sho ndɔshana la ɔkɔmiya ndo mbesa wɔladi. Sho pombaka mbidja welo dia nsala awui asɔ ahende. Oko wambotɔsɛdingola lo sawo nɛ, sho mongaka la nsaki ka nkɔmiya. (Jak. 4:5) Ndo sho dingama la andja watshutshuya anto dia monga l’ɔkɔmiya. Koko naka sho monga l’okitshakitsha, ngɛnangɛna la kɛnɛ kele la so ndo monga la lowando, kete ɔkɔmiya hawotonga la dihole. Koko, tayosala dia wɔladi monga ndo dui sɔ diayotokimanyiya dia nkɛnɛmɔla waonga akina w’amɛna.​—Adia Jakɔba 3:17, 18.