Lo ɛnɔnyi wa 1920, la ntondo ka vɔ tshukana, ambutshi ami wakeke akambo wa mɛtɛ. Dimi lakotɔ l’etatelo ka 1939. L’Angleterre, etena kakimi lekekɔ dikɛnda, lakatshindɛka ambutshi ami lo nsanganya y’Akristo ndo lakangɛnangɛnaka Kalasa k’olimu wa teokrasi. Polo ndo ɛlɔ kɛnɛ, lakohɔ sawo diami dia ntondo diakamadɛ lo kihona dia dimi mɛna oma lo lɔyɛnga. Laki l’ɛnɔnyi 6 ndo laki la wɔma efula dia menda ampokami.

Lo kɛnɛ kendana l’olimu w’esambishelo, papa akafundɛka mbɔtwɛlɔ ka wɔdu lo dikatshi dia dimi nkamba la tɔ. Laki l’ɛnɔnyi enanɛi etena kakamatshu mbala ka ntondo l’esambishelo dia tosambisha lo luudu lɔmɔtshi dimɛ. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakadia ompokami ami kɛnɛ kakafundama lo dikatshi ndo mbala kakɔ ɔtɔi nde aketawɔ dibuku “Que Dieu soit reconnu pour vrai”! Lakalawɔ lo shinga otsha le papa dia towotɛ. Esambishelo ndo nsanganya yakambishaka ɔngɛnɔngɛnɔ ndo yakakimanyiya dia monga la nsaki ka kambɛ Jehowa olimu wa lo tena tshɛ.

Akambo wa mɛtɛ wa lo Bible wakaminanda efula l’ɔkɔngɔ wa papa nsala dia dimi kondjaka Tshoto y’Etangelo. Lakalomɔlomɔka mbadia oseka periodikɛ tshɛ kakatombaka. Lakaleke ndjaɛkɛ le Jehowa ndo dui sɔ diakakonya dia dimi ndjakimɔ le nde.

Lo 1950, dimi la papa la mama takɔtɔ lo losanganya lɔmɔtshi la woke lakasalema la New York laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ohamelo wa teokrasi.” Ɔtɛ a dui wa Lushi la nɛi, Ngɔndɔ k’enanɛi 3 wakataka ɔnɛ: “Lushi la waa misiɔnɛrɛ.” Lushi lɔsɔ, ɔnangɛso Carey Barber, lakayonga ose Olui-walɔmbɔla, akasha sawo dia batisimu. L’ɔkɔngɔ wa nde mimbola wanɛ wakalangaka batizama ambola ahende l’ekomelo ka sawo diande, dimi lakemala ndo  lakate nte: “Eelo!” Laki l’ɛnɔnyi 11, koko lakashihodia dia lakatakola nna di’ohomba efula. Koko, laki la wɔma dia mbɔtɔ l’ashi nɛ dia dimi kombeyaka osale. Kose aki papa akatshindɛ otsha l’oduwa ndo nde akashikikɛ di’awui tshɛ wayeta dimɛna. Aki ngasɔ, nɛ dia batisimu kakasalema esadi, ko dimi kokitsha ekolo lo lɔkɔngɔ. Ɔnangɛso ɔmɔtshi akamɛmbɛ l’anya, ko ɔnangɛso okina nongolami, mbuta ate ɔnɛ batizami, ko okina tondjami oma l’ashi. Ntatɛ oma lo lushi l’ohomba lɔsɔ, Jehowa ekɔ lo ntetemala nsembola ɛsɛsɛ ami.

Etena kakamashidiya kalasa ya sekɔndɛrɛ, lakalangaka monga ombatshi mboka, koko embetsha ami wakakeketsha dia dimi ntshɔ l’inivɛrsite. Laketawɔ nɛ dia vɔ wakasɛngiya ndo lakatshu l’inivɛrsite; koko aha la ntshimbatshimba lakashihodia dia dimi kokokaka ntshikala nge l’akambo wa mɛtɛ, ko l’etena kakɔ kaamɛ ndjasha lo kalasa, diakɔ diele lakɔtshi yɛdikɔ ya mimɔ. Lakalɔmbɛ Jehowa lo dikambo sɔ ndo lakalembetshiya la dilɛmiɛlɔ tshɛ lo mukanda dia layomɔ lo kalasa l’ekomelo k’ɔnɔnyi wa ntondo. Lakayaɛkɛ efula le Jehowa, ko mbala kakɔ ɔtɔi lakɔshi olimu w’ombatshi mboka.

Lo Ngɔndɔ k’esambele 1957, lakatatɛ olimu ami wa lo tena tshɛ l’osomba wa Wellingborough. Lakalɔmbɛ anangɛso wa lo Bɛtɛlɛ ka Londres dia vɔ tomami dia dimi tokamba kaamɛ l’ɔnangɛso ɔmɔtshi lele ombatshi mboka lambohokɔ akambo. Ɔnangɛso Bert Vaisey akambetsha akambo efula. Nde aki opandjudi waki l’ohetoheto ndo nde akakimanyiya dia dimi monga l’ekongelo ka dimɛna k’esambishelo. Etshumanelo kaso kaki l’akadiyɛso asamalo w’esombe, la ɔnangɛso Vaisey la dimi. Nɔngɔsɔla nsanganya tshɛ ndo nsala ɛkɛndɛ akambisha waaso efula dia ndeka ndjaɛkɛ le Jehowa ndo dia nkɛnɛmɔla mbetawɔ kami.

L’ɔkɔngɔ wa dimi mbetsha etena ka tshitshɛ lo lokanu l’ɔtɛ wakamatone nkamba olimu w’ɔsɔlayi, lakahomana la Barbara, laki ombatshi mboka wa laande. Takatshukana lo 1959, ndo taki suke dia ntshɔ dihole tshɛ diakawakoke totoma. Ntondotondo, wakatotome la Lancashire lo nɔrdɛ owɛstɛ k’Angleterre. Oma laasɔ, lo Ngɔndɔ ka ntondo 1961, wakambelɛ dia tɔɔtɔ Kalasa k’olimu wa Diolelo kakasalemaka l’edja ka ngɔndɔ ɔtɔi lo Bɛtɛlɛ ka la Londres. Dui dia diambo ko, l’ekomelo ka kalasa, wakatome l’olimu w’otshimbedi. L’edja ka mingu hiende, lakalongola elowanyelo oma le omendji ɔmɔtshi w’otshimbedi wa manamana l’osomba wa Birmingham, ndo waketawɔ dia Barbara ndja lɛnɛ akimi. Oma laasɔ, takatshu lɛnɛ akawatotome lo bɛtshi dia nkɛtɛ dia Lancashire ndo dia Cheshire.

Etena kakiso lo vakashi lo Ngɔndɔ k’enanɛi 1962, takalongola mukanda oma lo Bɛtɛlɛ. L’etei ka divɔlɔpɛ aki adɛmandɛ wendana la Kalasa ka Ngiliyadɛ. L’ɔkɔngɔ wa sho nɔmba Jehowa lo dikambo diakɔ, dimi la Barbara takashidiya la ndodia adɛmandɛ akɔ ndo takaakaloya esadi eto otsha lo Bɛtɛlɛ oko wakawatɔlɔmbɛ dia nsala. Ngɔndɔ tshanu l’ɔkɔngɔ, wakatelɛ dia ntshɔ la  Brooklyn, New York, dia tɔɔtɔ lo Kalasa ka 38 ka Ngiliyadɛ, kalasa kakasalemaka l’edja ka ngɔndɔ dikumi ya wekelo wa Bible.

Lo Ngiliyadɛ, takeke aha tsho awui wendana l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo la okongamelo ande, koko ndo awui wendana la nkumbo kaso k’onto l’ɔnango. Etena kakiso l’ɛnɔnyi 20 l’ɛmɔtshi, takeke awui efula oma le ambeki akina wa lo kalasa kaso. Laki la diɛsɛ dia salaka devwara lushi tshɛ kaamɛ l’ɔnangɛso Fred Rusk, laki ɔmɔtshi l’atei w’embetsha aso. Wetshelo ɔmɔtshi w’ohomba efula wakandake epole ɔsɛkɛ lɔkɔ, ele dia mbishaka nshi tshɛ dako dia dimɛna, mbuta ate ndjashikikɛ dia dako diaso ntomba oma l’Afundelo. L’atei w’anangɛso wakashaka asawo lo kalasa, mbaki ndo anangɛso waki la diewo anɛ: Nathan Knorr, Frederick Franz ndo Karl Klein. Takeke akambo efula oma l’ɛnyɛlɔ k’okitshakitsha k’ɔnangɛso A. H. Macmillan. Nde akatetsha woho wakakimanyiya Jehowa ekambi ande lo tena di’ekakatanu diakahomana l’anangɛso wa l’okongamelo oma lo 1914 polo l’etatelo ka 1919!

Otsha l’ekomelo ka kalasa, ɔnangɛso Knorr akatotɛ dimi la Barbara dia wambototoma lo Burundi, l’Afrikɛ. Takatshu esadi eto lo bibliɔtɛkɛ wa lo Bɛtɛlɛ dia tenda lo Annuaire dia mbeya apandjudi angana waki lo Burundi l’etena kɛsɔ. Dui dia diambo ko, sho kɔmɛna ndooko dihole diakafundama lofulo l’apandjudi laki lo Burundi! Eelo, taki suke la ntshɔ l’ɛtshi ka nkɛtɛ kele atasambishamaka, ndo taki suke la ntshɔ l’Afrikɛ, dihole diakiso kombeyaka akambo efula. Takayakiyanya efula lo dikambo sɔ! Koko alɔmbɛlɔ w’oma k’ɛse otema wakatokimanyiya dia ntshika ndjakiyanya.

Lo dihole di’oyoyo diakawatotome sɔ, awui tshɛ wakatshikitana, ɛnyɛlɔ deko, mbekelo ndo ɔtɛkɛta. Takahombe manyamanya Falase. Takonge nto l’okakatanu dia ntana dihole dia mbidjasɛ. Nshi hiende l’ɔkɔngɔ wa sho nkoma, Harry Arnott, osekaso ɔmɔtshi laki laso lo kalasa la Ngiliyadɛ akaye ndjotenda lam’akandatakalolaka lo dihole diakawotome la Zambie. Nde akatokimanyiya dia ntana luudu, ndo ɔsɔ mbakayonga luudu laso la ntondo la waa misiɔnɛrɛ. Koko kombeta edja, takatatɛ ndɔshama oma le ewandji wa lɛɛta, vɔ kombeyaka ndooko dui diendana l’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Paka etena kakatatɛ ngɛnangɛna olimu aso, mbakatotɛ ewandji wa lɛɛta dia sho bu la lotshungɔ la ntshikala lo wodja naka sho bu l’ekanda watosha lotshungɔ la nkamba olimu aso. Lonyangu  ko, takahombe mimɔ ndo ntshɔ lo wodja okina. L’etena kɛsɔ, takatshu l’Ouganda.

Takayakiyanya dia ntshɔ l’Ouganda aha la visa, koko takayaɛkɛ le Jehowa. Ɔnangɛso ɔmɔtshi l’ose Canada lakakambaka lɛnɛ aki ohomba w’apandjudi l’Ouganda akalembetshiya owandji ɔmɔtshi wa lɛɛta wakakambaka l’awui wa wɔtwɛlɔ w’anto lo wodja okina dikambo diaso. Ndo owandji ɔsɔ akate dia sho kokaka ntshikala ngɔndɔ mɔtshi ngana polo ndo lanɛ wayotokondja ekanda watosha lotshungɔ la ntshikala lo wodja. Woho wakete awui dimɛna akɛnya dia Jehowa akatokimanyiyaka.

Awui wa l’Ouganda wakatshikitana etale efula l’awui wa lo Burundi. Olimu wa Diolelo wakakambemaka lɛkɔ, kaanga mbele aki paka Ɛmɛnyi wa Jehowa 28 eto lo wodja w’otondo. Lɛkɔ, takatane anto efula wakatɛkɛtaka Angɛlɛ. Koko takashihodia esadi eto ɔnɛ dia nkimanyiya anto efula waketawɔka losango laso dia mpama, takahombe mbeka kaanga ɔtɛkɛta ɔtɔi wa lo wodja ɔsɔ. Takatatɛ nsambisha lo Kampala, lɛnɛ akatɛkɛtaka anto efula Luganda, ko takɔshi yɛdikɔ ya mbeka ɔtɛkɛta ɔsɔ. Akatɔsɛ ɛnɔnyi efula dia sho ndjɔtɛkɛta ɔtɛkɛta ɔsɔ dimɛna, koko dui sɔ diakonge l’etombelo w’ɛlɔlɔ l’olimu aso. Takatatɛ nshihodia dimɛna ehomba wa lo nyuma w’ambeki aso wa Bible. Ambeki wa Bible lo wedi awɔ, wakatodiholɛ etema ndo wakatɔkɛnɛmɔlɛ woho wakawayaokaka lo kɛnɛ kendana l’awui wakawekaka.

Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa ntana anto waki l’okitshakitsha waketawɔka akambo wa mɛtɛ. Takonge nto la diɛsɛ diakiso konongamɛka dia nkamba olimu w’otshimbedi lo wodja ɔsɔ w’otondo. L’ɛlɔmbwɛlɔ ka filialɛ ka Kenya, takande nkɛndɔ dia ntana ahole wakiwɔ l’ohomba efula w’ambatshi mboka wa laande dia mbatoma lɛkɔ. Mbala efula takalongɔmaka dimɛna oma le anto waki watahomanaka l’Ɛmɛnyi wa Jehowa ndooko lushi. Vɔ wakasalaka dia sho ndjaoka dia tambolɔngɔma dimɛna ndo wakatokatɛka mbo ya ndɛ.

Oma laasɔ, takande yoho nkina ya lɔkɛndɔ. Oma lo Kampala, takande lɔkɛndɔ la nshi hiende lo kawolo otsha lo dibongo dia la Kenya dia Mombasa, ko oma laasɔ takɔtɔ lo masuwa otsha la Seychelles, disɛnga dimɔtshi dia lo Océan Indien diaki l’olui w’apandjudi. L’ɔkɔngɔ diko, oma lo 1965 polo 1972, Barbara akandjele lo wembwelo wakamembolaka la Seychelles mbala la mbala. L’etena kɛsɔ, apandjudi ahende waki lo dihole dianganyi etale sɔ wakayokomaka olui ndo oma laasɔ etshumanelo. Lakande nkɛndɔ kina dia tembola anangɛso wa l’Érythrée, wa l’Éthiopie ndo wa lo Soudan.

Lam’akatakalola l’Ouganda, takatane di’awui wa pɔlitikɛ wakatshikitana esadi eto l’ɔkɔngɔ w’asɔlayi mbɔsa lowandji. Ɛnɔnyi wakayelana wa wɔma ɛsɔ wakambetsha dia ekɔ ohomba efula nkitanyiya dako diata dia ‘mbisha Kayisa diangɔ dia Kayisa.’ (Makɔ 12:17) L’etena kɛmɔtshi, wakalɔmbɛ anto tshɛ waki ase wedja ekina dia tofundja nkombo lo biro w’apulushi waki suke la lɛnɛ akawadjasɛka. Takakitanyiya dui sɔ aha la ntshimbatshimba. Nshi ngana l’ɔkɔngɔ, lam’akatatetetaka lo mutuka lo Kampala, ewandji w’apulushi wa lo woshɛshɛ wakatemadja dimi la misiɔnɛrɛ okina. Takoke wɔma w’efula! Vɔ wakate dia sho taki atɔpi ndo wakatɔtɔlɛ lo biro wa woke w’apulushi. Lɛkɔ, sho takalembetshiya ɔnɛ sho tekɔ waa misiɔnɛrɛ. Takawatɛ dia takashile mfundja nkombo lo biro w’apulushi, koko vɔ konanga mboka. Wakatonde ndo wakatɔtɔlɛ lo biro w’apulushi waki suke la luudu laso la waa misiɔnɛrɛ. Asolo aso wakakitakita etena kakate owandji wa lo biro  ɔsɔ ate dimi mbaeyaka, vɔ wakafundja nkombo lanɛ, nyaakimɔ!

Lo nshi shɔ, takatanemaka la ntondo k’ekakatanu wa wolo lo waa bariyɛrɛ y’asɔlayi, djekoleko naka asɔlayi wakadjwe wanu. Koko mbala tshɛ, takalɔmbaka ndo takongaka la wɔladi wa l’etei k’otema etena kakawatetshaka, aha la tosalɛ ndooko dikambo. Lonyangu ko, lo 1973 wakalɔmbɛ wa misiɔnɛrɛ tshɛ w’angɛndangɛna dia ntomba oma lo Ouganda.

Wakatotshikitanya nto olimu, mbala kɛsɔ wakatotome la Côte d’Ivoire, wodja ɔmɔtshi wa l’Afrikɛ wa lo Owɛstɛ. Takasale etshikitanu lo mbeka mbekelo y’eyoyo, ndo tɛkɛtaka nto Falase tena tshɛ ndo ndjaɔtɔnganyiya la lɔsɛnɔ la waa misiɔnɛrɛ w’oma lo wedja ekina. Koko mbala kɛsɔ nto, takɛnyi ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa lo woho waketawɔka anto waki l’okitshakitsha ndo w’etema w’ɛlɔlɔ lokumu l’ɔlɔlɔ esadi eto. Dimi la wadɛmi takɛnyi dia wɛkamu aso le Jehowa akatosembolɛ ɛsɛsɛ aso.

Aha la sho nongamɛ, wakashola Barbara la hemɔ ka kansɛrɛ. Kaanga mbakateteta lo wedja efula dia nyanga esakelo ka laande, lo 1983 akɛnama dia hatoyokoka nkamba l’Afrikɛ. Dui sɔ diakatonyangiya efula.

Hemɔ ka kansɛrɛ kaki la Barbara kakonge wolo etena kakatakambaka lo Bɛtɛlɛ ka la Londres, ko l’ɔkɔngɔ diko nde akayovɔ. Ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ wakasukɛ efula. Atshukanyi amɔtshi lo yoho ya lande wakakimanyiya dia nsala etshikitanu ɛmɔtshi ndo dia dimi ntetemala ndjaɛkɛ le Jehowa. L’ɔkɔngɔ diko, lakahomana la kadiyɛso laki ose Bɛtɛlɛ laki kombidjasɛka lo Bɛtɛlɛ, laki ntondo ombatshi mboka wa laande ndo ngandji kakandokaka Jehowa kakɛnya dia nde aki la lonyuma la dimɛna. Dimi la Ann takatshukana lo 1989, ndo tekɔ lo nkamba lo Bɛtɛlɛ ka la Londres ntatɛ oma l’etena kɛsɔ.

Ntatɛ oma lo 1995 polo 2018, laki la diɛsɛ dia nkamba oko Onyimpala w’Olui-walɔmbɔla (ɔnɛ lakelamɛka ntondo omendji wa zɔnɛ) ndo lakembola wedja suke la 60. Lo wembwelo tshɛ, lakɛnyi dia Jehowa kotshɛka ekambi ande ehomba awɔ oyadi ekakatanu akɔna wahomana la wɔ.

Lo 2017 lakakalola l’Afrikɛ dia tosala wembwelo. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula dia ntshɔ la Ann mbala ka ntondo la Burundi ndo sho akɔ ahende takangɛnangɛna efula etena kakatɛnyi dia lofulo l’apandjudi lambodɛ. Lo shinga yakɔ yamɛ yakamasambishaka lo luudu la luudu lo 1964, mbaya nshi nyɛ Bɛtɛlɛ k’olangala efula ndo wodja waya l’apandjudi ndekana 15 500.

Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula etena kakamalongola mukanda waki la wedja wakamahombe membola lo 2018. Lo listɛ la wedja ɛsɔ, mbaki ndo Côte d’Ivoire. Takakome lo Abidjan, kapitalɛ ka wodja ɔsɔ, ndo aki oko tambokalola la ngelo. Lakɛnyi oma lo listɛ la numɛlɔ ya telefɔnɛ y’anto wakakambaka lo Bɛtɛlɛ, dia ɔnangɛso lakadjasɛka suke la shambrɛ y’angɛndangɛnda yakatatodjasɛ lokombo lande Sossou. Lakohɔ dia nde akakambaka oko omendji w’osomba etena kakimi lo Abidjan. Koko lakayakese, aki Sossou kekina, mbuta ate ɔnande.

Jehowa akakotsha daka diande. Kaanga mbakiso l’ekakatanu efula, lakayoshihodia dia naka sho ndjaɛkɛ le Jehowa, kete nde ayosembola ɛsɛsɛ aso. Ɛlɔ kɛnɛ, sho nangaka ntetemala ndjela ɔsɛsɛ wele bu l’ekomelo wayoleka ngamɔ osase l’andja w’oyoyo.​—Tok. 4:18.