1. Alako koka monga lo toho takɔna ndo lande na kele sho tshɛ tekɔ l’ohomba awɔ?

SHO tshɛ tekɔ l’ohomba w’alako mbala la mbala. Lo tena dimɔtshi, sho mbeyaka mbɔsa yɛdikɔ ya nɔmba onto ɔmɔtshi lalɛmiyaso dako. Lo tena dikina, ɔnangɛso ɔmɔtshi layakiyanya dikambo diaso koka nsawola la so ndo totɛ dia ‘tayanga ntakɔ mboka,’ mbuta ate tayanga nsala dui diayotoyonyanga l’ɔkɔngɔ. (Ngal. 6:1) L’ekomelo, sho mbeyaka nongola dako dimɔtshi diele oko ohokwelo l’ɔkɔngɔ wa sho nsala pɛkato kɛmɔtshi ka woke. Oyadi woho akɔna wele dako diakɔ, sho pombaka dihokamɛ. Naka sho nsala ngasɔ, kete dui sɔ diayonga la wahɔ le so ndo diɔ koka nshimbɛ lɔsɛnɔ laso.​—Tok. 6:23.

2. Lo yoho yɔtɔnɛ la Tokedi 12:15 ndo la nɔtɛ, lande na kahombaso mpokamɛ alako?

² Divɛsa diɔsami ɔtɛ wa sawo diaso tokeketshaka ɔnɛ “hokamɛ ɛtɛkɛta wa akanga wa lomba.” (Tok. 22:17) Ndooko onto leya akambo tshɛ; ndo ekɔ nshi tshɛ onto ɔmɔtshi lele l’ewo ndo la diewo diotoleki. (Adia Tokedi 12:15 ndo nɔtɛ.) Laasɔ mpokamɛ alako ekɔ djembetelo yɛnya dia tekɔ l’okitshakitsha. Dui sɔ mɛnyaka dia sho mbeyaka elelo aso; sho mbeyaka dia tekɔ l’ohomba w’ekimanyielo dia nkotsha eyango aso. Sɔlɔmɔna, nkumekanga ka lomba akafunde l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma ate: “Dikambo ndowanaka lam’ele andaki efula.”​—Tok. 15:22.

3. Lo toho takɔna takokaso nongola alako?

³ Sho mbeyaka nongola dako lo tshimbo y’ɛngɔ kɛmɔtshi kana okoko l’okoko. Ko kakɔna kalembetshiya nongola dako lo tshimbo y’ɛngɔ kɛmɔtshi? Sho mbeyaka mbadia dui dimɔtshi lo Bible kana l’okanda aso ɔmɔtshi diambotokonya dia sho memala yema ndo nkana yimba lo yoho ya lɔsɛnɔ yambotomɛ monga la yɔ ndo diambotokonya dia ntshikitanya lɔkɛwɔ laso. (Hɛb. 4:12) Sho koka mbelɛ dako sɔ ɔnɛ dako dioye lo tshimbo y’ɛngɔ kɛmɔtshi. Ko elɛso dako di’okoko l’okoko? Ekumanyi kana ɔnangɛso  ɔmɔtshi lambohokɔ akambo mbeyaka tɛnya dui dimɔtshi diahombaso ndjalowanya lɔkɔ. Ɔsɔ koka mbelamɛ ɔnɛ dako dioshami okoko l’okoko. Naka onto ɔmɔtshi latoka ngandji k’efula olanga tosha dako dimɔtshi diotumbi oma lo Bible, sho pombaka mbɛɛnya lowando laso lo mpokamɛ kɛnɛ kalangande totɛ ndo nkamba la dako diakɔ.

4. Lo ndjela Ondaki 7:9, dionga diakɔna diahombaso mbewɔ etena kalongolaso dako?

⁴ Lo mbuta mɛtɛ, sho koka monga l’okakatanu w’efula dia mbetawɔ alako, djekoleko dioshami okoko l’okoko. Sho mbeyaka momala ndo momala. Lande na? Kaanga mbetawɔso dia sho keema kokele, sho koka monga l’okakatanu dia mbetawɔ dako etena katɛnya onto ɔmɔtshi munga kɛmɔtshi shikaa kakatasale. (Adia Ondaki 7:9.) Sho mbeyaka mbisha tɛkɛ nɛndɛ. Sho mbeyaka kanɛ onto lotosha dako kɔlɔ kana momala lo yoho yakandatosha dako diakɔ. Sho mbeyaka ntatɛ la mbɔɔnyɔla lo mbuta ɔnɛ: ‘Owosha lotshungɔ la ndjondaka? Nde lawɔ salaka munga!’ L’ekomelo sho mbeyaka minya dako diakɔ yimba kana nyanga onto okina lalongamɛso dia nde ayototɛ kɛnɛ kangɛnyangɛnya atui aso.

5. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo nɛ?

⁵ Lo sawo nɛ, tayɔsɛdingola bɛnyɛlɔ dia l’Afundelo dia wanɛ wakatone alako ndo dia wanɛ waketawɔ alako. Tayɔsɛdingola nto kɛnɛ kayotokimanyiya dia mbetawɔ alako ndo dia nkondja wahɔ oma lɔkɔ.

6. Wetshelo akɔna wakondjaso oma lo woho wakasale nkumekanga Rɛhɔbɔama l’alako wakandalongola?

⁶ Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ ka Rɛhɔbɔama. Etena kakandonge nkumekanga k’Isariyɛlɛ, ase wodja ande wakaye le nde dia ndjɔlɔmba dui dimɔtshi. Vɔ wakɔɔlɔmbɛ dia nde mbaakitshɛkitshɛ wotsho wakawaɛndja Sɔlɔmɔna ka she. Dui dia dimɛna ko Rɛhɔbɔama akatshu dia toyanga dako le epalanga w’anto wa l’Isariyɛlɛ dia nde mbeya woho wa ndjokadimola ase wodja ande. Epalanga w’anto wakasha nkumekanga dako ɔnɛ naka nde nsala kɛnɛ kɔɔlɔmba wodja, kete vɔ wayowosukɛka tena tshɛ. (1 Ku. 12:3-7) Mɛnamaka dia Rɛhɔbɔama kɔngɛnangɛna dako sɔ, ko nde akatshu toyanga dako le apami wakole kaamɛ la nde. Ondo apami asɔ waki l’ɛnɔnyi 40 l’ɛmɔtshi, laasɔ mbokɛmaka dia vɔ waki apami wambohokɔ yema y’akambo. (2 Ɛk. 12:13) Koko lo diaaso sɔ, vɔ wakasha Rɛhɔbɔama dako dia kɔlɔ. Vɔ wakawotɛ dia nde mbahɛ ase wodja wotsho laadiko dia tshuka. (1 Ku. 12:8-11) Oko wakinde la ntondo ka tokanyi tohende, Rɛhɔbɔama akakoke ndjasukanya la Jehowa lo dɔmbɛlɔ ndo mombola dako diakandahombe ndjela. Lo dihole dia nde nsala ngasɔ, nde akɔshi yɛdikɔ ya mbetawɔ dako diakɔngɛnyangɛnya, ko nde akayele dako di’ɛlɔngɔ w’apami. Dui sɔ diakayala l’etombelo wa kɔlɔ efula le Rɛhɔbɔama ndo le ase Isariyɛlɛ. Lo kɛnɛ kendana la so, aha mbala tshɛ mbayotolongolaka alako wangɛnangɛnaso. Koko naka vɔ mpikama l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi, sho pombaka mbaetawɔ.

7. Kakɔna katetsha ɛnyɛlɔ ka nkumekanga Uziya?

⁷Nkumekanga Uziya akatone dako diakawawosha. Nde akɔtɔ l’etenyi kɛmɔtshi ka tɛmpɛlɔ ka Jehowa lɛnɛ aki paka ɛlɔmbɛdi eto mbaki la lotshungɔ la mbɔtɔ ndo nde akalange ntshumba tshɔ. Ɛlɔmbɛdi wa Jehowa wakawotɛ ɔnɛ: “Uziya, bu dimɛna dia wɛ tshumbɛ Jehowa tshɔ! Ɛlɔmbɛdi eto mbahomba ntshumba tshɔ.” Kakɔna kakasale Uziya? Otondetawɔ dako sɔ l’okitshakitsha tshɛ ko nde ntomba mbala kakɔ ɔtɔi oma lo tɛmpɛlɔ, tshike Jehowa otokoka mbodimanyiya. Koko ‘Uziya akadunganɛ la nkɛlɛ.’ Lande na kakandatone dako sɔ? Ondo nde akafɔnyaka dia oko wakinde nkumekanga, nde aki la lotshungɔ la nsala oseka dui tshɛ diakandalangaka. Koko  Jehowa kɔmɛnaka akambo lo yoho shɔ. Etombelo waki la dionga diande dia lotamanya ele, Uziya akandama la hemɔ ka sudi ndo nde akatshikala “kanga sudi polo lushi la nyɔi kande.” (2 Ɛk. 26:16-21) Ɛnyɛlɔ ka Uziya tetshaka dia, oyadi woho akɔna w’onto weso, naka sho ntona dako diohikami lo Bible, kete hatotetawɔma nto le Jehowa.

8. Kakɔna kakasale Jɔbɔ lam’akandalongola alako?

⁸ Otshikitanyi la bɛnyɛlɔ diatosha ɔhɛmwɛlɔ diomaso la nsɛdingola, Bible toshaka bɛnyɛlɔ di’amɛna dia wanɛ wakatshɔkwama l’ɔtɛ wakawetawɔ alako. Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ ka Jɔbɔ. Kaanga mbakandokaka Nzambi wɔma, nde komonga onto la kokele. La ntondo k’okakatanu wa woke waki la nde, nde akonge la tokanyi tɔmɔtshi ta kɔlɔ. Etombelo waki la dui sɔ ele, Elihu nde la Jehowa wakawosha alako. Kakɔna kakasale Jɔbɔ? Nde aketawɔ alako asɔ l’okitshakitsha tshɛ. Nde akate ate: “Dimi lakatɛkɛta, koko aha la nshihodia . . . Diakɔ diamomɔlɔmba edimanyielo lo kɛnɛ kakamate, ndo lamboyatshumoya lo ditshu ndo lo otoko.” Jehowa akatshɔkɔla Jɔbɔ l’ɔtɛ wakandasale akambo l’okitshakitsha tshɛ.​—Jɔbɔ 42:3-6, 12-17.

9. Ɛnyɛlɔ kakɔna ka dimɛna kakatotshikɛ Mɔsɛ lo kɛnɛ kendana la mbetawɔ alako?

⁹Mɔsɛ ekɔ ɛnyɛlɔ ka dimɛna k’onto ɔmɔtshi laketawɔ engwelo l’ɔkɔngɔ wa nde nsala munga kɛmɔtshi ka woke. Lo diaaso dimɔtshi, nde akashisha ndjakimɛ kande ndo kotombola Jehowa. L’ɔtɛ wa dikambo sɔ, Mɔsɛ akashisha diɛsɛ dia mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya Daka. (Wal. 20:1-13) Lam’akalɔmbɛ Mɔsɛ Jehowa dia nyomenda yɛdikɔ yande, Jehowa akawotɛ ate: “Tombutɛke dikambo sɔ nto pondjo.” (Eoh. 3:23-27) Mɔsɛ komomala. Koko nde aketawɔ yɛdikɔ ya Jehowa, ndo Jehowa akatetemala nkamba la nde dia nɔmbɔla ase Isariyɛlɛ. (Eoh. 4:1) Jɔbɔ nde la Mɔsɛ wekɔ bɛnyɛlɔ di’amɛna le so diahombaso mbokoya lo kɛnɛ kendana la mbetawɔ alako. Jɔbɔ akatshikitanya kanyi yande; nde kombisha tɛkɛ nɛndɛ. Mɔsɛ akɛnya dia nde aketawɔ yɛdikɔ ya Jehowa lo ntshikala la kɔlamelo kaanga l’ɔkɔngɔ wa nde nshisha diɛsɛ di’oshinga wolo diaki la nde.

10. a) Kakɔna kɛnya Tokedi 4:10-13 lo kɛnɛ kendana la wahɔ waya lo mbetawɔ alako? b) Naa dionga di’ɔlɔlɔ diakakɛnɛmɔla anto amɔtshi etena kakawalongola alako?

¹⁰ Sho kondjaka wahɔ etena kokoyaso ɛnyɛlɔ kakatotshikɛ apami wa kɔlamelo wele oko Jɔbɔ la Mɔsɛ. (Adia Tokedi 4:10-13.) Anangɛso l’akadiyɛso efula wakawaokoya ndo waketawɔ alako. Tende kɛnɛ kakate ɔnangɛso ɔmɔtshi lelɛwɔ Emmanuel, ladjasɛ lo Congo lo kɛnɛ kendana la ɔhɛmwɛlɔ wakandalongola. Nde mbutaka ate: “Anangɛso wambotshunda wa l’etshumanelo kami wakɛnyi dia layanga ntakɔ mboka k’akambo wa mɛtɛ, ko vɔ wakakimanyiya. Lakakambe l’alako awɔ ndo alako asɔ wakakimanyiya dia mbewɔ lokema l’ekakatanu.” * Ombatshi mboka ɔmɔtshi wadjasɛ la Canada welɛwɔ Megan mbutaka lo kɛnɛ kendana la dako ate: “Aha mbala tshɛ mbakamokaka kɛnɛ kakalangaka atui ami, koko kɛsɔ mɛtɛ mbakimi l’ohomba wa mboka.” Ndo ɔnangɛso ɔmɔtshi ladjasɛ la Croatie lelɛwɔ Marko mbutaka ate: “Lakashisha diɛsɛ dimɔtshi, koko lam’akaloyami washo l’ɔkɔngɔ, dimi mɛnaka dia dako diakamalongola diakakimanyiya dia nkeketsha nto diɔtɔnganelo diaki lam’asami la Jehowa.”

11. Kakɔna kakashihodia ɔnangɛso Karl Klein lo kɛnɛ kendana la mbetawɔ dako?

¹¹ Ɛnyɛlɔ kekina k’onto lakakondja wahɔ lo mbetawɔ dako aki ɔnangɛso Karl Klein, lakakambe oko ose Olui-walɔmbɔla. Lo ɔkɔndɔ ande wa lɔsɛnɔ, ɔnangɛso Klein akate di’etena kɛmɔtshi, nde akalongola dako dia wolo oma le ɔnangɛso Joseph F. Rutherford, laki  ɔngɛnyi ande w’oshika. Ɔnangɛso Klein suyaka dia l’etatelo nde aki la lonyangu l’ɔtɛ wa dako diakandalongola. Nde akate ate: “Mbala kakayele [ɔnangɛso Rutherford] akamɛnyi, ko nde akambutɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ ate: ‘Akemwe Karl!’ Lam’ele laki paka la lonyangu, lakamutshamutsha tsho onyɔ. Nde akambutɛ ate: ‘Kɛba Karl! Diabolo ekɔ lo nanga konda!’ Lakalɔmbɔ, ko lakokadimola nte: ‘Dimi hakomale ɔnalengo Rutherford.’ Koko nde akeyaka dimɛna dia laki la nkɛlɛ, ko nde akakalolɛ ɔhɛmwɛlɔ ɔsɔ lo mbuta ate: ‘Eelo ekɔ dimɛna. Koko kɛba. Diabolo ekɔ lo nanga konda.’ Nde mɛtɛ aki la shadiya. Etena kombɛso ɔnangɛso kumbɛkumbɛ, djekoleko l’ɔtɛ wakandatote dui dimɔtshi diende la lotshungɔ la totɛ . . . sho mbishaka Diabolo diaaso dia nde tonda lo tolonga tande.” * (Ɛf. 4:25-27) Ɔnangɛso Klein aketawɔ dako di’ɔnangɛso Rutherford, ko vɔ wakatetemala monga angɛnyi w’eshika.

12. Ngande wakoka okitshakitsha tokimanyiya dia mbetawɔ dako? (Osambo 141:5)

¹² Kakɔna kakoka tokimanyiya dia mbetawɔ alako? Sho pombaka monga l’okitshakitsha lo mbohɔka mɛtɛ dia sho bu kokele ndo ɔnɛ lo tena dimɔtshi sho koka nsala akambo oko akanga wa dinginya. Oko wakatadiɛnyi l’etatelo ka sawo nɛ, Jɔbɔ aki la kanyi ya kɔlɔ. Koko l’ɔkɔngɔ diko, nde akayotshikitanyaka kanyi yande ndo Jehowa akɔtshɔkɔla l’ɔtɛ wa dikambo sɔ. Lande na? Nɛ dia Jɔbɔ aki l’okitshakitsha. Nde akɛnya okitshakitsha ande lo mbetawɔ dako diakawosha Elihu, kaanga mbaki Elihu dikɛnda le nde. (Jɔbɔ 32:6, 7) Woho akɔ waamɛ mbele, okitshakitsha ayotokimanyiya dia nkamba l’alako watoshawɔ oyadi l’etena kafɔnyaso dia hatosungana nongola alako akɔ kana etena kele ɔnɛ latoshawɔ ekɔ dikɛnda le so. Ekumanyi kɛmɔtshi ka la Canada mbutaka ate: “Lam’ele hatoyaɛnyi shoamɛ oko watɛna anto akina, ngande wakokaso mpama naka ndooko onto latosha dako?” Akɔna l’atei aso ahalange mpama lo nkɛnɛmɔla olowa wa nyuma, lo nkoma osambisha ndo ombetsha w’oshika wa lokumu l’ɔlɔlɔ?​—Adia Osambo 141:5.

13. Ngande wahombaso mbɔsa dako dialongolaso?

¹³Tɔshi dako oko djembetelo ya ngandji ka Nzambi. Jehowa nangaka kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ le so. (Tok. 4:20-22) Etena katolakande lo tshimbo y’Ɔtɛkɛta ande, y’okanda ɔmɔtshi walembetshiya Bible, kana y’osekaso ombetawudi lambotshunda lo nyuma, nde mɛnyaka ngandji katokande. Hɛbɛru 12:9, 10 mbutaka ɔnɛ: “Nde ekɔ lo nsala dikambo sɔ lo wahɔ aso.”

14. Lo na ahombaso mbika washo etena kalongolaso dako?

¹⁴Toke washo lo dako diatoshawɔ, koko aha lo woho watoshawɔdiɔ. Tena dimɔtshi, sho koka mfɔnya dia hawotosha dako lo yoho ya  dimɛna. Lo mɛtɛ, onto tshɛ lasha dako pombaka disha lo yoho yahomba onto ladilongola dietawɔ aha l’okakatanu. * (Ngal. 6:1) Koko naka sho mbashawɔ dako, kete sho pombaka mbidja yimba lo losango lele lo dako diakɔ, oyadi sho fɔnyaka dia wakakoki tosha dako diakɔ lo yoho yoleki dimɛna. Sho pombaka ndjambola ɔnɛ: ‘Kaanga mbahamangɛnangɛna yoho yakawambisha dako, onde ndooko wahɔ wakokami nkondja oma lɔkɔ? Onde dimi koka minya yimba lo munga yele la ɔnɛ lakambisha dako ndo nkondja wahɔ oma lo dako diakɔ?’ Ayonga dui dia lomba le so dia nyanga dia nkondja wahɔ oma lo dako tshɛ dialongolaso.​—Tok. 15:31.

15. Lande na kahombaso nyangaka alako?

¹⁵ Bible tokeketshaka dia nyanga alako. Tokedi 13:10 mbutaka ɔnɛ: “Lomba lekɔ le wanɛ wayanga alako.” Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ mɛtɛ! Wanɛ wayanga alako lo dihole dia nkonga di’onto ndja oya le wɔ pamaka efula lo nyuma, oleki wanɛ wahayange alako. Laasɔ, ɔsa yɛdikɔ ya nyangaka alako.

16. La ntondo k’awui akɔna wakokaso nɔmba alako?

¹⁶ Etena kakɔna kakokaso nyanga alako oma le asekaso ambetawudi? Tɔsɛdingole awui amɔtshi. 1) Kadiyɛso kɛmɔtshi ambɔlɔmba opandjudi ɔmɔtshi wambohokɔ akambo dia mbotshindɛ dia teka l’onto ɔmɔtshi Bible ndo l’ɔkɔngɔ diko nde owɔlɔmba alako lo woho wakokande ndowanya toho tande ta mbetsha. 2) Kadiyɛso kɛmɔtshi k’onyemba ekɔ lo nanga nsomba ahɔndɔ amɔtshi, laasɔ nde ambɔlɔmba kadiyɛso kɛmɔtshi kambotshunda lo nyuma dia mbosha kanyi lo dihɔndɔ diahombande nsɔna. 3) Ɔnangɛso ɔmɔtshi ambolongola sawo dia lo sɛkɛ dia nde mbisha mbala kande ka ntondo. Nde ambɔlɔmba ɔtɛkɛtshi ɔmɔtshi wa manamana dia mpokamɛ sawo diakɔ la yambalo tshɛ ndo mbosha alako amɔtshi w’eshika lo woho wahombande ndjalowanya. Kaanga ɔnangɛso lambosha asawo ɛnɔnyi efula kokaka nɔmba atɛkɛtshi wa tomanamana dia nsala dikambo sɔ ndo nkamba l’alako wayowowosha.

17. Ngande wakokaso nkondja wahɔ oma lo dako?

¹⁷ Lo mingu kana ngɔndɔ yayaye, sho tshɛ tayolongola alako, oyadi okoko l’okoko kana lo tshimbo y’ɛngɔ kɛmɔtshi. Etena kayowotosha alako asɔ, tohɔ awui wambotɔkɛtshanya lo sawo nɛ. Totetemale monga la okitshakitsha. Toke washo lo losango, koko aha lo woho wakawatosha dako. Ndo tokambe la dako diotoshawɔ. Ndooko onto l’atei aso lotɔ la lomba. Koko, Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndakaka ɔnɛ ‘naka sho mpokamɛ dako ndo mbetawɔ ohokwelo,’ kete tayonga ‘akanga wa tomba.’​—Tok. 19:20.