Harvey aki enondo lo nkumbo kawɔ k’apami anɛi. Ase nkumbo kande wakeke akambo wa mɛtɛ la Midland Junction, l’owɛstɛ ka Australie. L’etena kɛsɔ, ndekana ɛnɔnyi akumi enanɛi, wodja ɔsɔ waki wola w’efula. Harvey akeke woho wa mboka Jehowa ngandji ndo nde akabatizama l’ɛnɔnyi 14. Aha la ntshimbatshimba, nde akeke woho wa kotshaka ɛkɛndɛ wa teokrasi. Etena kakinde eke dikɛnda, mbala kɛmɔtshi nde akatone mbadia Tshoto y’Etangelo lo losangaya, lo mfɔnya ɔnɛ nde bu l’akoka. Koko ɔnangɛso ɔmɔtshi akakane la Harvey yimba, ndo akawotɛ ɔnɛ “naka onto ɔmɔtshi la l’okongamelo wa Jehowa ambokɔlɔmba dia nsala dui dimɔtshi, kete nde fɔnyaka dia wɛ ekɔ l’akoka!”​—2 Kɔr. 3:5.

Lakeke akambo wa mɛtɛ l’Angleterre, ngasɔ mbakasale mama nde l’enondo ami la womoto. Papa akayetawɔ akambo wa mɛtɛ l’ɔkɔngɔ, koko l’etatelo nde akatonaka. Aha la lolango la nde, dimi lakabatizama etena kakimi paka l’ɛnɔnyi divwa. Lakayadjɛ oyango wa monga ombatshi mboka, ko oma laasɔ monga misiɔnɛrɛ. Koko papa kombetawɔ dia dimi monga ombatshi mboka, nde akate ɔnɛ dia dimi monga ombatshi mboka paka  laya l’ɛnɔnyi 21. Dimi kokoka kongɛɛ edja ka ngasɔ. Diakɔ diele, etena kakimi paka l’ɛnɔnyi 16, nde aketawɔ dia dimi ntshɔ l’Australie dia todjasɛ kaamɛ l’enondo ami la womoto lakonɔ lo wodja ɔsɔ. L’ekomelo, etena kakimi l’ɛnɔnyi 18, lakatatɛ nkamba oko ombatshi mboka.

Lo Australie, lakɛnana la Harvey. Sho akɔ ahende taki la nsaki ka kambɛ Jehowa oko waa misiɔnɛrɛ. Takatshukana lo 1951. L’ɔkɔngɔ wa sho nkamba olimu w’ombatshi mboka ɛnɔnyi ehende, wakatɔlɔmbɛ dia sho nkamba olimu w’otshimbedi. Otshimbedi aso waki ɛtshi ka nkɛtɛ ka woke ka l’owɛstɛ k’Australie, diakɔ diele takahombaka ntshɔ la mutuka lo ahole wa tanyi ndo wa ntale efula.

Lo 1954, wakatelɛ dia tɔtɔ Kalasa ka 25 ka Ngiliyadɛ. Dɔ diaso dia monga waa misiɔnɛrɛ diakatatɛ kotshama! Takakome la New York lo masuwa ndo takatatɛ mbeka Bible lo yoho ya lotshimola. L’atei w’awui wakatahombe mbeka, mbaki ndo Espagnol, ndo Harvey aki l’okakatanu dia mbuta dɛta r l’Espagnol.

Etena kakiso lo kalasa, embetsha wakatotɛ dia wanɛ walanga ntshɔ lo Japon kokaka mfundja nkombo dia mbeka Japonais. Takɔshi yɛdikɔ dia ntshika di’okongamelo wa Jehowa tɔsɔnɛ dihole. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, Albert Schroeder, ombetsha ɔmɔtshi wa lo Ngiliyadɛ akeye dia sho hatofundjisha nkombo. Nde akatotɛ ate: “Nyonyomokanyiya efula lo dikambo nɛ.” Etena kakatatetemalaka la mengenga, ɔnangɛso Schroeder akatotɛ ate: “Dimi la embetsha ekina takanyofundjisha nkombo. Nyende dia kana nyu kokaka mbeka Japonais.” Harvey akeye ɔtɛkɛta ɔsɔ aha l’okakatanu.

Etena kakatakome lo Japon lo 1955, wodja w’otondo kaki l’apandjudi 500 tsho. Harvey aki l’ɛnɔnyi 26, ndo dimi laki l’ɛnɔnyi 24. Wakatotome l’osomba wa Kobe lɛnɛ akatatokamba ɛnɔnyi ɛnɛi. Oma laasɔ, takonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakawatɔlɔmbɛ dia nkalola l’olimu wa w’otshimbedi ndo takakambe olimu ɔsɔ suke l’osomba wa Nagoya. Takalangaka diangɔ tshɛ diakendanaka l’olimu aso, mbuta ate anangɛso, diangɔ diakawatokatɛka ndo ngelo. Koko, kombeta edja, takakondja diaaso dikina dia nsala kɛnɛ kakatɔlɔmbɛ Jehowa dia nsala.

L’ɔkɔngɔ wa sho nkamba ɛnɔnyi esato l’olimu w’otshimbedi, filialɛ ka Japon akatɔlɔmbɛ dia  kana tayetawɔ dia ntshɔ la Taïwan dia tosambisha ase Amis waki lɛkɔ. Waa apɔsta wakonge lɛkɔ ndo ase Taïwan waki l’ohomba w’ɔnangɛso ɔmɔtshi lakatɛkɛtaka Japonais dimɛna dia nkimanyiya dia nkandola dui sɔ. * Takalangaka olimu aso wa la Japon, diakɔ diele ɔsɔ aki yɛdikɔ ya wolo mbɔsa. Koko Harvey akeke diaha ntona pondjo ɔkɛndɛ ɔmɔtshi, diakɔ diele taketawɔ dia ntshɔ.

Takakome lɛkɔ lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1962. Taïwan aki l’apandjudi 2 271 ndo efula ka l’atei awɔ waki ase Amis. Koko ntondotondo, takahombe mbeka Chinois. Taki paka la dibuku ɔtɔi ndo l’ombetsha ɔtɔi waki kombeyaka Angɛlɛ, koko takeke Chinois yakɔ.

Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa sho nkoma la Taïwan, Harvey akasɔnama oko okambi wa filialɛ. Filialɛ kaki tshitshɛ, ko Harvey akakokaka nkotsha ɛkɛndɛ ande wa lo filialɛ ndo ntetemala nkamba kaamɛ l’anangɛso w’ase Amis polo ndo mingu shato lo ngɔndɔ. Nde akakambe nto oko omendji wa distrikɛ mbala la mbala, nde akashaka ndo asawo lo nsanganya ya weke. Harvey akakokaka mbisha asawo lo Japonais, ndo anangɛso w’ase Amis wakokaka. Koko, lɛɛta aketawɔ di’ɛtɛmwɛlɔ salaka nsanganya paka lo Chinois. Diakɔ diele Harvey, kaanga mbakinde kombeyaka ɔtɛkɛta ɔsɔ dimɛna, nde akashaka asawo lo Chinois, ko ɔnangɛso ɔmɔtshi mɔmbɔlɛka ase Amis.

Wodja wa Taïwan wakalɔmbwamaka oma le asɔlayi, diakɔ diele anangɛso wakahombaka nkondja lotshungɔ dia nsala nsanganya ya weke. Aki tshondo y’okakatanu dia nkondja lotshungɔ ndo tena dimɔtshi akɔsaka etena k’otale efula. Dia nkondja lotshungɔ, komonga dui dia wɔdu. Mbala efula apulushi wakatshindjatshindjaka dia tosha lotshungɔ. Naka apulushi hawotosha dikatshi diɛnya lotshungɔ polo lo lomingu lakatahombe nsala losanganya la woke, Harvey akatshɔka todjasɛ lo biro w’apulushi ndo nkonga edja ndo lam’akawatosha lotshungɔ. Lam’ele apulushi waki la sɔnyi dia mɛna ose wodja okina amboyodjasɛ lo biro kawɔ, vɔ wakatoshaka dikatshi diɛnya lotshungɔ aha la ntshimbatshimba.

L’atei wa mingu, taketshaka wenya kaamɛ l’anangɛso ndo mbala efula takakɛndakɛndaka wonya wa tango ɔtɔi kana ndekana. Takadɛka akona w’etale ndo takatenyanyaka nkushi. Dimi mbohɔka dikona diami dia ntondo diakamadɛ. L’ɔkɔngɔ wa sho ndɛ yangɔ ya tshitshɛ ya la pindju, takatshu tɔsa bisi l’eshidi 5:30 wa pindju lo ngelo kaki etale. Takatenyanya nkushi ndo takadɛ akona w’etale. Dikona dimɔtshi diaki otale efula ko ekolo w’ɔnangɛso lakatadɛka la ntondo kami wakɛlɛnganɛ la washo ami.

La pindju kɛsɔ, Harvey akatshu dia tosambisha l’anangɛso wa lo ngelo, ko dimi lakasambishaka dimɛ lo ngielongelo yaki l’anto wakatɛkɛtaka Japonais. Wonya ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, lakalɛmbɛ nɛ dia dimi kɔndɛ ndooko ɛngɔ l’edja ka wenya efula. L’ekomelo, etena kakamayɛnana la Harvey, ndooko ɔnangɛso ɔtɔi laki lawɔ. Harvey akengɔnya periodikɛ mɔtshi la ekele esato wa kɔkɔ w’eyoyo. Nde akamɛnya woho wa ndɛ lo ntondola wosho wa tshitshɛ l’okele ndo nnɔ okele akɔ. Kaanga mbele aki wɔyi koko lakamɛnɛ. Ko akahombe mbɔsa okele  wa sato? Dimi mbakawɔshi, nɛ dia Harvey akambishawɔ nde akafɔnya dia nde honga l’akoka wa mɛmbami naka dimi lambɔkɔmɔ la ndjala.

Lo losanganya lɔmɔtshi l’otshimbedi, lakahomana la dui dimɔtshi diahatakomɛka. Takadjasɛ laka ɔnangɛso ɔmɔtshi laki suke la Mbalasa ka Diolelo. Lam’ele ase Amis mbɔsaka wɔkɛlɔ oko dui di’ohomba efula, wadi aki omendji w’otshimbedi akatodjɛ ashi dia mbɔka. Harvey aki l’awui efula wa nsala, diakɔ diele nde akambutɛ dia dimi tɔka ntondo. Nde akakitsha diangɔ sato: Bomba kaki l’ashi wa tshitshi la kaki l’ashi wa dja ndo basɛ ka hwe. Dui dia diambo ko, wadi aki omendji w’otshimbedi akakitsha diangɔ sɔ l’andja wa luudu mbɛlɛnganɛ la Mbalasa ka Diolelo lɛnɛ akashaka anangɛso lonya dia nɔngɔsɔla losanganya la woke. Lakɔlɔmbɛ dia nde mbishami dihɔndɔ dimɔtshi. Nde akambela dihɔndɔ dimɔtshi dia swa swa! Lakafɔnya ɔnɛ naka dimi ntshɔ l’otshimba wa luudu, kete awata wayotɔtɛta ɛlɔmɔ. Lakayatɛkɛtɛ ɔnɛ: ‘Anangɛso wekɔ l’awui efula wa nsala ndo vɔ hawotɛna ɔnɛ dimi lekɔ lo mbɔka. Koko naka dimi hambɔki, kete vɔ wayonyanga. Layanga mbɔka ndo kɛsɔ mbakamasale.’

Harvey akashihodia di’anangɛso w’ase Amis waki l’okakatanu dia mpama lo nyuma nɛ dia efula ka l’atei awɔ kombeyaka mukanda ndo vɔ komonga la ekanda. Lam’ele ɔtɛkɛta wa Amis wakatatɛfundama, akɛnamaka dia aki ohomba mbetsha anangɛso woho wa mbadia ɔtɛkɛta awɔ wa lootɔ. Ɔsɔ aki olimu wa wolo efula, koko l’ekomelo, anangɛso wakonge l’akoka wa mbeka vɔamɛ. Ekanda wakatondjama lo Amis l’ekomelo k’ɛnɔnyi wa 1960, ndo lo 1968, Tshoto y’Etangelo yakatatɛ tondjama lo Amis.

Koko lɛɛta kombetawɔ di’ekanda tondjama l’ɛtɛkɛta ekina paka lo Chinois oto. Diakɔ diele dia mbewɔ ekakatanu, Tshoto y’Etangelo yakatondjama lo Amis, yakakahanyema lo toho efula. Ɛnyɛlɔ, l’etena kɛmɔtshi, Tshoto y’Etangelo yakatondjamaka lo ɛtɛkɛta akɔ ehende, mbuta ate lo Chinois Mandarin la lo Amis. Naka onto ɔmɔtshi aki la ambola, kete akɛnamaka dia takakambaka la periodikɛ dia mbetsha anto Chinois. Ntatɛ oma l’etena kɛsɔ, okongamelo wakatondja ekanda efula l’ɔtɛkɛta wa Amis dia nkimanyiya dia mbeka akambo wa mɛtɛ wa lo Bible.​—Ets. 10:34, 35.

Lo ɛnɔnyi wa 1960 ndo wa 1970, anangɛso efula w’ase Amis kɔsɛnaka lo ndjela atɔndɔ wa Nzambi. Lam’ele vɔ koshihodiaka tshɛ lo tshɛ atɔndɔ wa lo Bible, amɔtshi l’atei awɔ wakasalaka awui wa mindo, wakadjɔka wanu, wakanɔka tombaku ndo wakanɔka mfɔka la kaandji. Harvey akembola tshumanelo efula, ndo akasalaka la wolo dia nkimanyiya anangɛso dia nshihodia kanyi ya Jehowa l’akambo asɔ. Lo lɔkɛndɔ lɔmɔtshi mbakatahomana l’awui wakatatɛkɛtshi la diko.

Anangɛso waki l’okitshakitsha waketawɔ nsala etshikitanu, koko dui dia lonyangu ele, efula ka l’atei awɔ konanga nsala etshikitanu. Ndo lofulo l’apandjudi la Taïwan lakakitakita oma l’apandjudi ndekana 2 450 otsha l’apandjudi 900 l’edja k’ɛnɔnyi 20. Dui sɔ diakatɔkɔmɔla efula. Koko, takeyaka dia Jehowa hakoke pondjo ntshɔkɔla okongamelo wele mindo. (2 Kɔr. 7:1) L’ekomelo, anto wakayotshika mbekelo ya kɔlɔ ndo Jehowa akatshɔkɔla Taïwan. Diakɔ diele ɛlɔ kɛnɛ aya apandjudi ndekana 11 000.

Ntatɛ l’ɛnɔnyi wa 1980, takɛnyi dia anangɛso l’akadiyɛso wa lo tshumanelo dia Amis wakonge la mbetawɔ ka wolo ndo Harvey akakoke mbetsha wenya efula l’anto wakatɛkɛtaka Chinois. Nde akonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia nkimanyiya waomi waki akadiyɛso dia monga ambetawudi. Dimi mbohɔka ɔngɛnɔngɛnɔ waki lande etena kakalɔmbɛ pami kɛmɔtshi l’atei w’apami asɔ Jehowa mbala ka ntondo. Dimi lawɔ lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wakamonge l’akoka wa mbetsha anto efula w’etema ɛlɔlɔ dia ndjasukanya suke suke la Jehowa. Lakonge nto l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia nkamba lo filialɛ ka la Taïwan kaamɛ la ɔna pami la ɔna womoto laki onto lakekaka la mi Bible.

Koko l’etena kɛnɛ dimi laya bu l’olonganyi. L’ɔkɔngɔ wa sho ntshukana ɛnɔnyi oko 59, Harvey, omɛmi la ngandji akavu lo Ngɔndɔ ka ntondo 1, 2010, l’ɔkɔngɔ wa nde diɛnɛ la kansɛrɛ. Nde aketsha ɛnɔnyi suke la 60 l’olimu wa lo tena tshɛ! Lekɔ lo ntetemala monga l’olengolengo lo dikambo diande. Koko lekɔ l’ɔngɛnɔgɛnɔ lo woho wakamosukɛ lo nshi ya l’etatelo k’olimu wakatakambe lo wedja ehende w’amɛna! Takeke woho wa ntɛkɛta ɛtɛkɛta ehende wa wolo l’Asiya, koko Harvey akahombe mbeka ndo woho wa mfunda.

Ɛnɔnyi engana l’ɔkɔngɔ, lam’ele laya osombe, Olui-walɔmbɔla akɛnyi ɔlɔlɔ dia dimi nkawola l’Australie. Lakate ntondo ɔnɛ, ‘hakoke mimɔ oma la Taïwan.’ Koko Harvey akambetsha diaha ntona ɔkɛndɛ wambisha okongamelo wa Jehowa. Diakɔ diele laketawɔ ntshɔ l’Australie. L’ɔkɔngɔ, lakayɛna dia aki dui dia lomba dimi ntshɔ l’Australie.

Ɛlɔ kɛnɛ, lekɔ lo nkamba lo filialɛ ka Australie l’atei wa lomingu ndo lo wikɛndɛ lekɔ lo nkamba l’ase etshumanelo kaso. Lo Bɛtɛlɛ, lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa nkamba l’ɔtɛkɛta wa Japonais la Chinois dia mbetshetsha anto waya dia ndjembola Bɛtɛlɛ. Koko, lekɔ lo kongɛɛ l’asolo walomɔlomɔ daka dia eolwelo, leya dia Harvey, lakeke diaha ntona ɛkɛndɛ l’okongamelo wa Jehowa, ekɔ lo yimba ya Jehowa.​—Jni. 5:28, 29.