Lam’akamayotatɛ nkamba olimu w’ombatshi mboka, lɔsɛnɔ lami lakatshikitana lo yoho yakimi konongamɛka. (Ɛf. 3:20) Koko nyu mbeyaka ndjambola woho wakayosalema dui sɔ. Layanga ntatɛ nyɔkɔndɔlɛ oma l’etatelo.

Lakotɔ la Berlin, l’Allemagne, ngɔndɔ ngana tsho l’ɔkɔngɔ wa Ta dia hende di’andja w’otondo ntatɛ lo 1939. Lam’aki ta sɔ suke la nshila lo 1945, wakakande bɔmbɛ efula la Berlin. Etena kakawakande bɔmbɛ kɛmɛtshi, tɔ kakatondɔ lo shinga yaso, koko dimi la nkumbo kami takalawɔ dia toyashɛ lo dihole di’eshamelo. Dia ndjakokɛ, takayolawɔ otsha la Erfurt, lɛnɛ akotɔ mama.

Mama akayangaka dia mbeya akambo wa mɛtɛ. Nde akadiaka abuku amɔtshi w’ambeyi wa filozofi ndo akasɛdingolaka ɛtɛmwɛlɔ efula, koko nsaki kande kokotshama. Lo 1948, Ɛmɛnyi wa Jehowa ehende wakaye la ngelo. Mama akawatɛ dia vɔ mbɔtɔ lo luudu ndo nde akawaoke ambola efula. Aha la nkoka wonya a tango, nde akatotɛ dimi la kadiyɛmi ate: “Lamboshola akambo wa mɛtɛ!” Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, dimi, mama ndo kadiyɛmi takatatɛ ntshɔ lo nsanganya la Erfurt.

Lo 1950 takakalola la Berlin, lɛnɛ akatatonga l’etshumanelo ka Berlin-Kreuzberg. L’ɔkɔngɔ wa sho monɔ dihole dikina la Berlin, takatotatɛ nsangana lo etshumanelo ka Berlin-Tempelhof. Kombeta edja, mama akabatizama, koko dimi lakengengaka. Lande na?

Laki l’okakatanu efula dia kambɛ Jehowa l’ɔtɛ wakimi l’ɔsɔnyi efula. Kaanga mbakamasambishaka l’anto akina l’edja k’ɛnɔnyi ehende, dimi kɔtɛkɛtaka. Akambo wakatshikitana etena kakametsha wenya kaamɛ l’analengo ndo akadiyɛmi wakakɛnɛmɔlaka dihonga ndo omamemelo awɔ le Jehowa. Amɔtshi l’atei awɔ wakawadje lo mpango ya Nazi kana lo nkanu ya lo ɛstɛ ka Allemagne. Akina wakayadje lo waale lo nkahanya ekanda aso lo ɛstɛ ka Allemagne. Bɛnyɛlɔ  diawɔ diakamambiya efula. Lakakane yimba ɔnɛ naka vɔ mbidjaka nsɛnɔ ndo lotshungɔ lawɔ lo waale lo dikambo dia Jehowa ndo di’anangɛwɔ, kete ndo dimi lawɔ pombaka nsala la wolo dia minya ɔsɔnyi.

Lakatatɛ minya ɔsɔnyi ami etena kakamasha lonya lo esambishelo ka laande kakasalema lo 1955. Lo mukanda ɔmɔtshi wakatombe lo Informateur, * ɔnangɛso Nathan Knorr akewoya dia esambishelo ka laande kɛsɔ kaki esambishelo ka woke kaki okongamelo atakongɛka. Nde akate dia naka apandjudi tshɛ mbisha lonya, kete “ngɔndɔ kakɔ kayoyala ngɔndɔ ka diambo k’esambishelo ka laande kahatasalemaka lo nkɛtɛ kɛnɛ.” Kɛsɔ kakasalema mɛtɛ! Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, lakayakimɔ le Jehowa ndo lo 1956, lakabatizama dimi la papa la kadiyɛmi. Koko oma laasɔ lakahombe mbɔsa yɛdikɔ kina y’ohomba.

L’edja k’ɛnɔnyi, lakeyaka dia lakahombaka nkamba olimu w’ombatshi mboka, koko lakataka ɔnɛ layoyonga ombatshi mboka nshi kina. Ntondo, lakɔshi yɛdikɔ ya mbeka woho wa sombaka diangɔ di’okanda ko tosondjaka lo wedja ekina. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, lakalangaka nkamba olimu ami, diakɔ diele lakakombolaka monga la diewo l’olimu akɔ la ntondo ka ntatɛ olimu w’ombatshi mboka. Diakɔ diele lo 1961, lakatatɛ nkamba olimu lo dibongo dimɔtshi dia woke efula la Hambourg, l’Allemagne. Lo yɛdikɔ yakamatalekaka ndjasha l’olimu ami, mbakamatalekaka ntaloya dia nkamba olimu wa lo tena tshɛ. Kakɔna kakamahombe nsala?

Lekɔ la lowando le Jehowa lo woho wakandakambe l’analengo wa ngandji dia vɔ kimanyiyami dia mbetsha akambo wa lo nyuma lo dihole dia ntondo. Angɛnyi ami efula wakatatɛ olimu w’ombatshi mboka ndo waki ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula le mi. Laadiko dia laasɔ, ɔnangɛso Erich Mundt, lakahandɔ lo mpango kɛmɔtshi ka lokanu akakeketsha dia dimi ndjaɛkɛ le Jehowa. Nde akate ate lo mpango ka lokanu, anangɛso efula wakayaɛkɛ le wɔ vɔamɛ wakayɔla lo nyuma l’ekomelo. Koko wanɛ wakayaɛkɛka tshɛ lo tshɛ le Jehowa wakatshikala la kɔlamelo ndo wakayonga dikundji l’etshumanelo.

Ndo ɔnangɛso Martin Poetzinger, lakayonga ose Olui-walɔmbɔla, akatetemala nkeketsha anangɛso lo mbuta ate: “Dihonga ekɔ ɛngɔ koleki ohomba kahombanyu monga la tɔ!” L’ɔkɔngɔ wa dimi nkana yimba la ɛtɛkɛta ɛsɔ, lakatshike olimu ami wa l’emunyi ndo lakatatɛ olimu w’ombatshi mboka lo Ngɔndɔ ka samalo 1963. Ɔsɔ aki yɛdikɔ yoleki dimɛna yakamɔshi! L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ hiende, ntondo ka dimi ntatɛ nyanga olimu okina, wakanɔmbɛ dia nkamba oko ombatshi mboka wa laande. Ɛnɔnyi engana l’ɔkɔngɔ, Jehowa akasalɛ awui wakimi konongamɛka. Wakambelɛ dia tɔtɔ Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 44.

“Tanyongake esadi dia ntshika ɛkɛndɛ anyu,” ɔsɔ mbaki wetshelo ɔmɔtshi woleki woke wakamakondja, djekoleko oma le ɔnangɛso Nathan Knorr ndo Lyman Swingle. Vɔ wakatokeketsha dia ntetemala mɛmba ɛkɛndɛ aso kaanga naka wekɔ l’ekakatanu. Ɔnangɛso Knorr akate ate: “Lo awui akɔna wayonyoleka mbidja yimba? Onde lo ditshu, tofumbɔfumbɔ talumatana kana wola? Ko kana nyayodja yimba l’esongo, lo alɛmbɔlɛmbɔ ndo lo dungi di’ɔngɛnɔngɛnɔ? Nyeke dia mboka anto ngandji!” Lushi lɔmɔtshi, etena kakalembetshiyaka ɔnangɛso Swingle lande na kakatshike anangɛso amɔtshi ɛkɛndɛ awɔ, nde akakome polo lo nkɛdia asɔyi lo washo. Nde akahombe tokotshika mbisha sawo polo l’ɔkɔngɔ wa nde mbɔlama yema ko ndjotetemala. Dui sɔ diakaminanda efula ndo lakayashikikɛ diaha nyangiya oyadi Kristo kana anango wa kɔlamelo.​—Mat. 25:40.

Etena kakawatosha akatshi wɛnya ahole wakawatotome, ase Bɛtɛlɛ amɔtshi wakambola amɔtshi l’atei aso ahole wakawatotome. Vɔ wakandola ɛkɛndɛ w’anto akina polo lam’akamawatɛ ɔnɛ: “Dimi lo Congo (Kinshasa).” Vɔ wakɔlama ko wakate ɔnɛ: “Hayii, Congo! Jehowa akolame!” Lo nshi shɔ, lo Congo (Kinshasa) sango yendana l’awui w’ata yaki efula, anto wakalɔshanaka ndo wakadiakanaka. Koko dimi lakatetemalaka  nkanyiya akambo wakameke lo Ngiliyadɛ. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa vɔ tosha apɔlɔmɛ aso lo Ngɔndɔ ka divwa 1967, wakatotome dimi, Heinrich Dehnbostel ndo Claude Lindsay la Kinshasa, kapitalɛ ka Congo.

Lam’akatakome la Kinshasa, takeke Falase ngɔndɔ shato. Oma laasɔ takatshu la Lubumbashi, lakawelɛka Élisabethville, suke la Zambie etale lo sidɛ ka Congo. Takatshu lo luudu la waa misiɔnɛrɛ l’atei atei w’osomba.

Lam’ele anto efula wa la Lubumbashi waki watasambishamaka, taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia monga anto wa ntondo wa mbasambisha akambo wa mɛtɛ. Kombeta edja, takonge la anto efula wa mbetsha Bible woho wele sho kokoka mbeka la wɔ vɔ tshɛ. Takasambisha nto anto amɔtshi wakakambaka laka lɛɛta kana laka apulushi. Anto efula wakɛnya dilɛmiɛlɔ di’efula lo Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo l’olimu aso w’esambishelo. Anto wa lɛkɔ ndekaka ntɛkɛta Swahili, diakɔ diele dimi la Claude Lindsay takeke ɔtɛkɛta ɔsɔ. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, wakatotome l’etshumanelo kɛmɔtshi ka Swahili.

Kaanga mbakatahomana l’akambo efula w’amɛna, takahomana ndo l’ekakatanu. Mbala efula asɔlayi wakadjɔka wanu ndo dengalenga kana apulushi wa ngala wakatɔsɔngwɛka akambo wakiso kosala. Lushi lɔmɔtshi, olui ɔmɔtshi w’apulushi waki l’ekoma wakɔtɔ etena kakatasalaka nsanganya lo luudu la waa misiɔnɛrɛ ko wakatonde, wakatshu la so otsha lo biro k’apulushi, ndo  wakatodjashiya lo nkɛtɛ polo l’eshidi dikumi w’otsho la ntondo ka vɔ tokimɔ.

Lo 1969, wakatome lo olimu wa weteto. Etena kakimi l’olimu w’otshimbedi, lakakɛndakɛndaka lo ahole w’etale lo lɔtɛkɛ ndo lo ɛmɛndja, akambo wokongaka l’Afrikɛ. Lo ngielongelo mɔtshi, kɔkɔ kɛmɔtshi la anatɔ wakadjaka londjo l’okelengo wa mbeto kami l’otsho. Hambohɛki pondjo woho wakamemolaka kɔkɔ kɛsɔ l’otsho wonya atahotɔ la londjo l’efula. Dimi kakanyiyaka awui wendana l’akambo wa mɛtɛ wakatasawolaka l’analengo etena kakatadjasɛka tooka dja l’akɔlɔ.

Okakatanu woleki woke wakatahomana la wɔ ele monga l’anto amɔtshi wakayataka ɔnɛ wekɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa, koko waki ase olui wakawelɛka Kitawala. * Amɔtshi l’atei awɔ wakasɔsɔmɛ lo tshumanelo ndo wakayonga l’ɛkɛndɛ. Efula ka ‘ave wakashɛma’ asɔ wakayoshɔma oma le anangɛso la akadiyɛso wa mɛtɛ. (Judɛ 12) L’ekomelo, Jehowa akɛdia tshumanelo ndo oma laasɔ ohamelo wa diambo wakayosalema.

Lo 1971, wakayotoma lo Bɛtɛlɛ ka lo Kinshasa, lɛnɛ akamatokamba elimu wotshikitanyi, ɛnyɛlɔ ofundelo wa mikanda, nsala dɛmandɛ di’ekanda ndo awui wendana l’olimu w’esambishelo. Lo Bɛtɛlɛ, lakayeka woho wa nkongɛ olimu lo wodja wa woke wele dihomɔ dia nkamba la diɔ bu efula. Lo waaso amɔtshi, mikanda aso wakasalaka ngɔndɔ efula dia tokoma lo tshumanelo. Mikanda wakatshɔka l’aviɔ wakahombaka towaɔsa oma la sɛkɛ di’aviɔ ko todja lo waato, oma lo waato mikanda akɔ wakatshikalaka mingu efula wokitshami l’adiyo wa l’omamu w’ashi. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, olimu wakakambemaka oyadi ekakatanu ɛsɔ ndo ekina.

Lakambiyamaka lo mɛna woho wakakongɛka anangɛso nsanganya ya weke aha la monga la falanga efula. Vɔ wakasalaka lɔyɛnga la nkɛtɛ y’onyumbe, wakasalaka lokombo la ɛmɛndja w’etale ndo wakawaɔmbaka dia mbidjasɛ. Vɔ wakakambaka la asɛmbɛ oko esembe ndo atoho dia mbifɛ lo sambe kana etshaka dia mbala lo mɛsa. Lam’ele vɔ komonga la nsɛti, vɔ wakakambaka la ɛkɔdi wa poso y’esongo. Lakambaka mbala tshɛ lo menda tokanyi t’amɛna taki la anangɛso l’akadiyɛso asɔ dia ntondoya ekakatanu ɛsɔ. Lakayowaoka ngandji efula. Ande olengolengo waki la mi dia ntshika anangɛso asɔ dia ntshɔ tokamba lo dihole dikina!

Lo 1974, wakatome lo Bɛtɛlɛ ka la Nairobi, la Kenya. Taki l’akambo efula wa nsala nɛ dia filialɛ ka la Kenya kakalɔmbɔlaka olimu w’esambishelo wa lo wedja dikumi waki suke lawɔ ndo wakashimbe olimu aso lo ɛmɔtshi l’atei awɔ. Mbala efula wakatomaka dia tembola wedja ɛsɔ, djekoleko Éthiopie, lɛnɛ akawahɛnyahɛnyaka anangɛso ndo akawakikɛka ehemba wa wolo. Wakasalɛka efula ka l’atei awɔ akambo la ngala, wakawadjaka lo nkanu ndo wakadiake amɔtshi. Koko vɔ wakakikɛ la kɔlamelo tshɛ nɛ dia vɔ waki la diɔtɔnganelo dia dimɛna la Jehowa ndo lam’asawɔ.

Lo 1980, lɔsɛnɔ lami lakatshikitana etena kakamatshuke Gail Matheson lele ose Canada. Dimi la Gail takɔtɔ kalasa ɔtɔi ka Ngiliyadɛ. Takafundanɛka mikanda. Gail akakambaka oko misiɔnɛrɛ la Bolivie. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 12, takatohomana nto la New York. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, takatotshukana la Kenya. Lekɔ la lowando efula le Gail l’ɔtɛ watondɛnaka akambo lo yoho ya lo nyuma ndo lo ɛnyɛlɔ kande ka ngɛnangɛna la kɛnɛ kele la so. Nde ekɔ lo ntetemala monga osukɔ w’ohomba efula le mi ndo ekɔ ɔngɛnyi ami wa ngandji.

Lo 1986, wakatotome dimi la Gail l’olimu wa weteto ko l’etena kakɔ kaamɛ lakakambaka lo kɔmite ka filialɛ. Takakambaka olimu wa weteto ɔsɔ lo wedja efula wakendamaka lo filialɛ ka Kenya.

L’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ lekɔ lo mbohɔ woho wakawalɔngɔsɔlaka losanganya lɔmɔtshi la woke la Asmara (la Érythrée) lo 1992 etena kaki olimu aso watashimbama lo lɛkɛ lɔsɔ. Lonyangu ko, takatane paka mbalasa kɛmɔtshi kaki kɔlɔ efula l’etei ndo l’andja. Lushi la losanganya, lakambe  woho waketɛ anangɛso mbalasa kɛsɔ l’etei dihole dia dimɛna dia ntɛmɔla Jehowa. Nkumbo efula wakela ahɔndɔ wa nɛnga ndo wakakombe dihole tshɛ diaki komonga dimɛna. Takangɛnangɛna losanganya laki l’anto 1 279 lɔsɔ.

Olimu wa weteto waki otshikitanu wa woke le so, nɛ dia takatatshikitanyaka ahole wa mbidjasɛ lomingu tshɛ. Mbala kɛmɔtshi takadjasɛ lo luudu la dimɛna efula suke la océan ndo nshi kina takadjasɛka lo mvudu yaha kawotake yakawake l’anyandja, yaki la nkomba yanganyi etale ka mɛtrɛ ndekana 100. Koko oyadi dihole diakɔna diakatakambe, awui wakataleke ngɛnangɛna ele woho wakiso l’akambo efula wa nsala nshi shɔ l’olimu kaamɛ l’ambatshi mboka waki l’ohetoheto ndo apandjudi. Lam’akatakondja ɔkɛndɛ okina, takahombe ntshika angɛnyi aso efula wa ngandji asɔ.

Otsha l’ekomelo k’ɛnɔnyi wa 1980 ndo oma l’etatelo k’ɛnɔnyi wa 1990, olimu aso wakeyama laka lɛɛta lo wedja efula wakendamaka oma le filialɛ ka la Kenya. Etombelo waki la dui sɔ ele, filialɛ kakakakitɔna ndo wakatatɛ nkenga biro ya lo wedja. Lo 1993, wakatotome dia tokamba lo biro ka lo Addis-Abeba, l’Éthiopie, lɛnɛ aki olimu aso l’ɔkɔngɔ wa vɔ shimbama l’edja k’ɛnɔnyi, wakayeyama l’etena kɛsɔ le lɛɛta.

Jehowa akatshɔkɔla olimu wa l’Éthiopie. Anangɛso ndo akadiyɛso efula wakɔshi olimu w’ombatshi mboka. Oma ko 2012 ndekana pursa 20 y’apandjudi tshɛ wakakambaka olimu w’ombatshi mboka wa pondjo ɔnɔnyi tshɛ. Laadiko dia laasɔ, anto wakalowanyema lo kalasa ya teokrasi ndo ndekana Mbalasa ya Diolelo 120 yakakama. Lo 2004 nkumbo k’ase Bɛtɛlɛ kakonɔ lo luudu l’oyoyo ndo woho wakatonge la Mbalasa ka nsanganya ya weke lo dihole diakɔ diaamɛ aki tshondo y’ɔtshɔkɔ.

L’edja k’ɛnɔnyi, dimi la Gail takayonga la lɔngɛnyi la ma ma la anangɛso l’akadiyɛso efula wa l’Éthiopie. Takawaokaka ngandji nɛ dia vɔ waki anto w’ɛlɔlɔ ndo wokana ngandji. Atete edja takonge l’ekakatanu wendana la yoonge, diakɔ diele wakatotome lo Bɛtɛlɛ ka l’Europe centrale. Lɛkɔ, wakatokokɛ la ngandji tshɛ, koko taki l’olengolengo dia ntshika angɛnyi aso wa ngandji l’Éthiopie.

Takɛnyi dia Jehowa akahamia olimu ande. (1 Kɔr. 3:6, 9) Ɛnyɛlɔ, etena kakamasambisha mbala ka ntondo ase Rwanda wakatshu dia totshima nkonga lo Congo, ndooko opandjudi wakikɔ la Rwanda. Ɛlɔ kɛnɛ, aya anangɛso l’akadiyɛso ndekana 30 000 lo wodja ɔsɔ. Lo 1967, Congo (Kinshasa) aki l’apandjudi oko 6000. Nshi nyɛ aya apandjudi oko 230 000, ndo ndekana anto miliyɔ ɔtɔi wakɔtɔ lo Eohwelo lo 2018. Lo wedja tshɛ wakendamaka oma le filialɛ ka Kenya, lofulo l’apandjudi lambodɛ ndekana 100 000.

Aya ɛnɔnyi ndekana 50, Jehowa akakambe l’anangɛso wotshikitanyi dia kimanyiyami dia ntatɛ olimu wa lo tena tshɛ. Kaanga mbaakamalɔshana l’ɔsɔnyi ami, lambeka woho wa ndjaɛkɛ tshɛ le Jehowa. Kɛnɛ tshɛ kakakomɛ l’Afrikɛ kakayokimanyiya dia monga la solo dia lotutsha ndo ngɛnangɛna la kɛnɛ kele la mi. Dimi la Gail ngɛnangɛnaka anangɛso l’akadiyɛso wa ngandji walongɔna dimɛna, wakikɛ ekakatanu wa wolo ndo wayaɛkɛ le Jehowa. Lekɔ la lowando l’efula lo ɔlɔlɔ ande waheyama mbɛdika. Jehowa akatshɔkɔla lo yoho yakimi konongamɛka.​—Os. 37:4.