Dimi lakotɔ lo 1935 la Darlaston, etenyi kɛmɔtshi ka lo Wodja w’odima, mbuta ate ɛtshi kɛmɔtshi ka nkɛtɛ ka l’Angleterre kakayelamɛka l’ɔkɔngɔ ɔnɛ edinga w’edima wakatombaka oma lo waa izinɛ efula ndo wakakokanɛka lo hiɛlɛlɛ. Etena kakimi l’ɛnɔnyi oko ɛnɛi, ambutshi ami wakatatɛ mbeka Bible l’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Lam’akimi l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi, laketawɔ dia lamboshola akambo wa mɛtɛ ndo lakabatizama lo 1952 lele l’ɛnɔnyi 16.

Oya l’etena kɛsɔ, lakatatɛ mbeka woho wa minda okanda lo izinɛ ɔmɔtshi wa woke wakawatondjaka dihomɔ diakambawɔ l’anya ndo mbolo ya mɔtɛrɛ wa mituka. Lakatatɛ ndowanyema dia monga sekeletɛlɛ ka lo kɔmpanyi kɛsɔ, olimu wakamalangaka efula.

Lakahombe mbɔsa yɛdikɔ y’ohomba etena kakanɔmbɛ omendji w’otshimbedi ɔmɔtshi dia nɔmbɔlaka Wekelo wa dibuku wa l’etshumanelo l’atei wa lomingu l’etshumanelo kaki lo ngelo kaso ka Willenhall. Koko ɔsɔ aki yɛdikɔ ya wolo mbɔsa. L’etena kɛsɔ, lakɔtɔka nsanganya lo tshumanelo pende. L’atei wa lomingu, lakɔtɔka nsanganya l’etshumanelo kaki suke la dihole diami di’olimu la Bromsgrove, mangana la lakaso kilɔmɛtrɛ oko 32. Ndo lo wikɛndɛ lakakalolaka la ngelo k’ambutshi ami, lakɔtɔka nsanganya lɛkɔ lo etshumanelo la Willenhall.

Lam’ele lakalangaka nsukɛ okongamelo wa Jehowa, laketawɔ kɛnɛ kakambutɛ omendji weteta ɔsɔ, kaanga mbele dui sɔ diakalembetshiyaka ntshika olimu wakamalangaka efula. Mbetawɔ dia Jehowa nɔmbɔla mboka kami lo diaaso sɔ akandjiholɛ lokuke l’otsha lo lɔsɛnɔ lahamanyangaki pondjo.

Etena kakamɔtɔka nsanganya l’etshumanelo ka Bromsgrove, lakɛnana l’onto ɔmɔtshi ko lakawɔngɛnangɛna efula, mbuta ate kadiyɛso kelɛwɔ Anne kaki la lonyuma la dimɛna efula. Takatshukana lo 1957, ndo takonge la diɛsɛ dia nkamba kaamɛ oko ambatshi mboka wa pondjo, ambatshi mboka wa laande, emendji weteta, ndo lo Bɛtɛlɛ. Anne ekɔ kiɔkɔ y’ɔngɛnɔngɛnɔ lo lɔsɛnɔ lami l’otondo.

 Lo 1966, taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula dia mbɔtɔ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 42. Wakatotome la Malawi, dihole dia l’Afrikɛ dieyama oko anto wele la waangasanu l’ɔtɛ wewɔ anto w’ɛlɔlɔ ndo walongɔna dimɛna. Sho konongamɛka dia tayotshikala edja lɛkɔ.

Takakome la Malawi lo Ngɔndɔ ka hende 1, 1967. Lo ngɔndɔ ka ntondo kakatakome, taketsha wenya efula dia mbeka ɔtɛkɛta ndo oma laasɔ takatatɛ olimu wa distrikɛ. Taki la mutuka ɔmɔtshi wakawelɛka ɔnɛ Kaiser Jeep wakafɔnyaka anto amɔtshi ɔnɛ wakakokaka ntshɔ oseka dihole tshɛ, oyadi l’ashi. Kaanga mbakafɔnyaka anto ngasɔ, takakokaka mbɔkɛndjakɛndja paka l’ashi wa dikale. Lo tena dimɔtshi takahangaka lo mvudu ya sɔdu yakawasale la nkɛtɛ ndo akalɔmbamaka dia sho mbifɛ dipɛma lo nsambe lo nshi yakalɔka mvula. Ɔsɔ aki yoho yakatatatɛ nkamba olimu wa misiɔnɛrɛ, koko takolangaka!

Lo Ngɔndɔ ka nɛi, lakashihodia dia tayonga l’ekakatanu lo wodja akɔ. Lakayele lo aradiyo sawo dimɔtshi diakasha prezida ka la Malawi, Dr. Hastings Banda. Nde akate di’Ɛmɛnyi wa Jehowa hawofute elambo ndo ɔnɛ vɔ wekɔ lo mbidjɛ emboledi ofukutanu. Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, awui wakandatɔsɔngwɛ asɔ waki kashi. Sho tshɛ takeyaka ɔnɛ kɛnɛ kaki lo kiɔkɔ ya dikambo sɔ aki lomangemange laso, djekoleko woho wakatatone nsomba kartɛ yɛnya lo tshunda dia pɔlitikɛ dieso.

Oya lo Ngɔndɔ ka divwa, takadia lo jurnalɛ mɔtshi yakɛnya dia prezida kɛsɔ akasɔngwɛ anangɛso ɔnɛ vɔ wekɔ lo ntonga ofukutanu ahole tshɛ. Nde akewoya lo losanganya lɔmɔtshi la pɔlitikɛ ɔnɛ lowandji lande layoshimba olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Oshimbelo ɔsɔ wakatatɛ lo Ngɔndɔ ka dikumi 20, 1967. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ,  apulushi ndo aseka lɛɛta wendana la wonwelo wakaye lo Bɛtɛlɛ dia ndjokidiha ndo dia ndjotondja waa misiɔnɛrɛ oma lo wodja ɔsɔ.

L’ɔkɔngɔ wa mbetsha nshi shato lo lokanu, wakatɔtɔlɛ otsha la Maurice, wodja ɔmɔtshi wakalɔmbwamaka oma le Grande-Bretagne. Koko ewandji wa la Maurice kokoka mbetawɔ dia sho ntshikala lɛkɔ oko waa misiɔnɛrɛ. Diakɔ diele, takatomama otsha la Rhodésie (welamɛ nshi nyɛ Zimbabwe). Lam’akatakome lɛkɔ, takatanema la ntondo k’owandji ɔmɔtshi w’imigrasiɔ wa ngala efula lakatone dia sho mbɔtɔ lo wodja ɔsɔ lo mbuta ɔnɛ: “Wakatone dia nyu mbidjasɛ la Malawi. Vɔ kombetawɔ dia nyu mbidjasɛ la Maurice ndo kakianɛ nyekɔ lanɛ dikambo nyambɛna di’ekɔ dihole dia dimɛna.” Anne akatatɛ ndela. Akɛnama dia ndooko onto lakatolangaka! L’etena kɛsɔ, lakalange dia sho monɛ ndo nkalola lakaso l’Angleterre. L’ekomelo, ewandji wa lɛɛta wendana l’imigrasiɔ waketawɔ dia sho tokodjasɛ l’otsho akɔ lo Bɛtɛlɛ l’oyango wa sho tomɛ ewandji awɔ alapɔlɔ la wedi a pindju. Takakɔmɔ, koko takatetemala ntshika akambo l’anya wa Jehowa. La wedi a pindju l’ɔkɔngɔ wa midi, aha la nongamɛ takakondja lotshungɔ la mbidjasɛ oko angɛndangɛnda la Zimbabwe. Hambohɛki pondjo woho wakamayaoke lushi lɔsɔ ndo lakashikikɛ dia Jehowa aki lo nɔmbɔla mboka kaso.

Etena kakiso lo Bɛtɛlɛ ka la Zimbabwe, wakatome dia tokamba lo Departɛma diendana l’olimu, dia kimanyiyaka ase Malawi ndo ase Mozambique. Anangɛso wa la Malawi wakahɛnyahɛnyama wolo efula. Etenyi kɛmɔtshi k’olimu ami aki dia kadimolaka alapɔlɔ wakatomaka emendji w’etshimbedi wa la Malawi. La dikɔlɔ dimɔtshi diakamakambaka polo l’otsho dia nshidiya alapɔlɔ ɔmɔtshi, lakalele etena kakamadia alapɔlɔ wakɛnya woho wakawasalɛka anangɛso l’akadiyɛso awui la ngala. * Koko lakanandema nto lo menda olowanyi, mbetawɔ ndo ekikelo kawɔ.​—2 Kɔr. 6:4, 5.

Takasale kɛnɛ tshɛ kakatakoke nsala dia mbisha anangɛso wakatshikala la Malawi mbo ya ndɛ ya lo nyuma ndo nto wanɛ wakalawɔ otsha la Mozambique dia ndjakokɛ oma l’awui wa ngala. Olui w’akadimodi wa l’ɔtɛkɛta wa Chichewa, ɔtɛkɛta waleka tɛkɛtama la Malawi, wakonɔ otsha lo dihole dia woke di’ɔnangɛso ɔmɔtshi la la Zimbabwe diakandalongaka waa nyama. La ngandji tshɛ nde akake mvudu ndo biro ɔmɔtshi dikambo diawɔ. Lɛkɔ vɔ wakatetemala nkamba olimu w’ohomba w’okadimwelo w’ekanda walembetshiya Bible.

Takakongɛ di’emendji w’etshimbedi wa la Malawi mbɔtɔka Losanganya la distrikɛ la l’ɔtɛkɛta wa Chichewa ɔnɔnyi tshɛ la Zimbabwe. Lɛkɔ vɔ wakalongolaka asawo wa mbisha lo losanganya la woke. Etena kakawakalolaka otsha la Malawi, vɔ wakashaka anangɛso kɛnɛ tshɛ kakawakokaka mbasha. Ɔnɔnyi ɔmɔtshi etena kakiwɔ lo wembwelo la Zimbabwe, takakongɛ Kalasa k’olimu wa Diolelo dia nkeketsha emendji w’etshimbedi waki la dihonga ɛsɔ.

Lo Ngɔndɔ ka hende 1975, lakatshu dia tembola Ɛmɛnyi wa Jehowa ɛmɔtshi wakalawɔ oma la Malawi otsha lo mpango mɔtshi la Mozambique. Anangɛso asɔ wakayelaka ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le okongamelo wa Jehowa, mbidja ndo ɛlɔmbwɛlɔ k’oyoyo kakɛnya dia monga la olui wa dikumanyi. Olui wa dikumanyi w’oyoyo ɔsɔ wakakongɛka akambo efula wa lo nyuma, mbidja ndo mbisha asawo wa lo sɛkɛ, nkɛtshanya divɛsa dia lushi la lushi, Tshoto y’Etangelo, ndo kaanga nsala nsanganya ya weke. Vɔ wakakongɛ mpango kɛmɔtshi dia losanganya la woke monga lɔkɔ, departɛma diendana la pudipudi, okahanyelo wa mbo ya ndɛ ndo awui wendana l’ekokelo wakakongɛma. Anangɛso wa kɔlamelo asɔ wakasale awui efula diɛsɛ l’ɛtshɔkɔ wa Jehowa ndo dimi lakakeketshama efula lo menda dui sɔ.

Otsha l’ekomelo k’ɛnɔnyi wa 1970, filialɛ ka lo Zambie kakatatɛ nkimanyiya anangɛso wa la Malawi. Koko dimi lakatetemalaka nkanyiya dikambo di’ase Malawi, lakalɔmbaka dikambo diawɔ ndo kɛsɔ mbakasalaka anto akina efula. Lo waaso efula, oko ose Kɔmite ka filialɛ ka la Zimbabwe, lakasanganaka mbala efula la enyimpala w’oma lo mbalasa kalɔmbɔla olimu l’andja w’otondo, kaamɛ l’anangɛso waki l’ɛkɛndɛ la Malawi, l’Afrique du  Sud, ndo la Zambie. Mbala tshɛ takokaka dimbola diaamɛ nɛ: “Kakɔna kakokaso nsala nto lo dikambo di’anangɛso wa la Malawi?”

Oko wakatetaka nshi, ɛhɛnyɔhɛnyɔ wakakitakita. Anangɛso wakalawɔ oma la Malawi wakakalolaka yema yema lo wodja ɔsɔ, koko wanɛ wakatshikala wakasambemaka yema yema oma l’awui wa ngala wakawaasalɛ. Olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa waki lo wedja waki suke waketawɔma laka lɛɛta ndo wakanya awui wakawaashimbe. Mozambique akasale woho akɔ waamɛ lo 1991. Koko takayambolaka ɔnɛ: ‘Etena kakɔna kayotshungɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa wa la Malawi?’

L’ekomelo, awui wa pɔlitikɛ wa la Malawi wakayotshikitana ndo lo 1993 emboledi koshimba olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa nto. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, lakasawola la misiɔnɛrɛ ɔmɔtshi ko nde akamimbola ate: “Onde nyayokalola la Malawi?” Laasɔ ko laya l’ɛnɔnyi 59, ko lakakadimola ɔnɛ: “Ndooko, dimi laya opalanga efula!” Koko lushi lakɔ laamɛ, takalongola mesajɛ oma le Olui-walɔmbɔla wakatɔlɔmbɛ dia nkalola lɛkɔ.

Takalangaka olimu aso wa la Zimbabwe, diakɔ diele ɔsɔ aki yɛdikɔ ya wolo mbɔsa. Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ lɛkɔ ndo taki l’angɛnyi w’eshika. La ngandji tshɛ, Olui-walɔmbɔla akatotɛ ɔnɛ nyu koka ntshikala la Zimbabwe naka nyalanga. Laasɔ, takakoke nsɔna esadi eto mboka kaso hita ndo ntshikala la Zimbabwe. Koko dimi mbohɔka dia Abrahama la Sara wakatshike ngelo kawɔ ka dimɛna lo nshi yakiwɔ waya esombe l’oyango wa nkitanyiya Jehowa.​—Eta. 12:1-5.

Takɔshi yɛdikɔ ya ndjela ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le okongamelo wa Jehowa ko takakalola la Malawi lo Ngɔndɔ ka hende 1, 1995, ɔnɔnyi ɔsɔ mbakatakotsha ɛnɔnyi 28 ntatɛ mbala ka ntondo kakatatshu lɛkɔ. Kɔmite ka filialɛ kakakengama, dimi l’anangɛso akina ahende mbaki lɔkɔ, ndo aha la ntshimbatshimba takatatɛ nkongɛ nto elimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa.

Ande ɔtshɔkɔ waki laso dia mɛna woho wakatahamiyaka Jehowa olimu esadi esadi lee! Lofulo l’apandjudi lakadɛ esadi esadi oma lo apandjudi oko 30 000 lo 1993 otsha l’apandjudi ndeka 42 000 lo 1998. * Olui-walɔmbɔla aketawɔ ekongelo ka mbika Bɛtɛlɛ k’oyoyo dia nkotsha ehomba wakatalekaka mfula l’ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ. Takakondja ɛtshi ka nkɛtɛ kaki la hɛktara 12 la Lilongwe, ndo dimi lakasɔnama dia nkamba lo kɔmite ka wokelo.

 Ɔnangɛso Guy Pierce la l’Olui-walɔmbɔla mbakasha sawo di’osapwelo wa mvudu y’eyoyo shɔ lo Ngɔndɔ ka tanu 2001. Ɛmɛnyi wa Jehowa wa lɛkɔ ndekana nunu pende mbakɔtɔ lo losanganya lɔsɔ, efula ka l’atei awɔ aki wanɛ wakabatizama ɛnɔnyi ndekana 40. Anangɛso l’akadiyɛso wa kɔlamelo asɔ wakakikɛ ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa wolo etena kakashimbama olimu. Vɔ waki wola lo demba, koko waki ɛngɔnyi lo nyuma. Ndo kakianɛ vɔ wɔngɛnangɛna etena kembolawɔ Bɛtɛlɛ kawɔ k’oyoyo. Dihole tshɛ diatshɔwɔ lo Bɛtɛlɛ, vɔ membaka esambo wa Diolelo lo yoho yɔtɔnɛ ya l’Afrikɛ ndo dui sɔ diakananda otema ami efula woho wele talɛnaka. Ɔsɔ ekɔ djembetelo yasɛna yɛnya dia Jehowa tshɔkɔlaka efula wanɛ wakikɛ ehemba la kɔlamelo tshɛ.

L’ɔkɔngɔ wa wokelo wa Bɛtɛlɛ nshila, lakangɛnangɛna etena kakamalongola ɛkɛndɛ wa ntatɛ nsala osapwelo wa Mbalasa ya Diolelo. Tshumanelo dia la Malawi diakakondja wahɔ oma l’ekongelo ka mbika Mbalasa ya Diolelo esadi esadi lo wedja wele bu l’ekondjelo k’efula. La ntondo ka laasɔ, tshumanelo dimɔtshi diakasanganaka lo mvudu yakakama la esongo wa eucalyptus. Vɔ wakafɛka atoho lo nsambe ndo wakasalaka ekala w’etale dia mbidjasɛ. Kakianɛ anangɛso wokamba l’atafadi wa lotshumba wakawasale dia mbika ahole w’elangala wa nsanganya. Koko vɔ tetemalaka nkombola nkamba la ekala lo dihole dia nkɔsa, nɛ dia mɛnamaka dia tena tshɛ vɔ koka mbika luudu lɔmɔtshi dikambo di’onto okina!

Lakangɛnangɛna nto dia mɛna woho wakimanyiya Jehowa anto dia vɔ mpama lo nyuma. Anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ wa l’Afrikɛ wakaleke mambiyami nɛ dia vɔ ndjashaka dia nkimanyiya anto akina ndo vɔ mbekaka awui efula esadi esadi oma l’olowanyelo washa okongamelo wa Jehowa ndo vɔ kambaka la olowanyelo akɔ. Vɔ mɛmbaka ɛkɛndɛ wa weke lo Bɛtɛlɛ ndo lo tshumanelo. Tshumanelo diakakeketala nto etena kakasɔnama emendji w’etshimbedi w’eyoyo lɛkɔ, efula l’atei awɔ wambotshukanaka. Atshukanyi asɔ wakasɔnɛ dia ndeka kambɛ Jehowa lo tokotshika dia mbota ana kaanga mbele mbekelo ndo lo tena dimɔtshi ase nkumbo mbasɛngiyaka.

L’ɔkɔngɔ wa mbetsha ɛnɔnyi 52 l’Afrikɛ, lakonge l’ekakatanu ɛmɔtshi wendana la yoonge. Olui-walɔmbɔla aketawɔ alapɔlɔ wakasha Kɔmite ka filialɛ dia sho ntshɔ tokamba la Grande-Bretagne. Taki la lonyangu dia ntshika ɔkɛndɛ wakatalangaka efula, koko nkumbo ka la Grande-Bretagne kekɔ lo tokokɛ dimɛna l’ɛnɔnyi ɛnɛ wayaso esombe.

Lamboshikikɛ ɔnɛ ntshika dia Jehowa nɔmbɔla yoho yami ya lɔsɛnɔ aki yɛdikɔ yakaleke dimɛna yakamɔshi. Otondonga lakayaɛkɛ lo diewo diami hita, akɔna eya lɛnɛ otokonya olimu ami wa lo demba. Tena tshɛ Jehowa akeyaka kɛnɛ kakimi l’ohomba dia ‘sembolɛmi ɛsɛsɛ ami.’ (Tok. 3:5, 6) Etena kakimi ɔlɔngɔlɔngɔ, lakangɛnangɛnaka mbeka woho wa nkamba olimu lo kɔmpanyi ka woke. Koko, okongamelo wa Jehowa akambisha olimu wa lo nyuma wamboleka mbishami ɔngɛnɔngɛnɔ. Le mi, kambɛ Jehowa aki ndo ekɔ lo ntetemala monga yoho ya lɔsɛnɔ yoleki mbisha onto ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula!