1, 2. Ngande wakate Bible lo dikambo di’ohamelo w’ekambi waki Jehowa?

LO ANDJA w’otondo, ekɔ okongamelo ɔmɔtshi wokengami l’anto woka Jehowa ngandji ndo walanga mbokambɛ. Anto asɔ ko Ɛmɛnyi wa Jehowa. Kaanga mbewɔ la wandja ndo la munga, Jehowa nɔmbɔlaka ekambi ande la nyuma kande k’ekila. Nyɛsɔ tende toho tɔmɔtshi taatshɔkɔlande.

² Lo 1914, anto yema tshitshɛ tsho mbakatɛmɔlaka Jehowa. Koko Jehowa akatshɔkɔla olimu w’esambishelo. Etombelo waki la dui sɔ ele, miliyɔ y’anto wakeke akambo wa mɛtɛ w’oma lo Bible ndo wakakome Ɛmɛnyi ande. Jehowa akalembetshiya ohamelo wa diambo ɔsɔ etena kakandate ate: ‘Ɔnɛ lele tshitshɛ ayonga kinunu ndo ɔnɛ lele shekaseka wodja wa wolo. Dimi Jehowa dimɛ layosala dia dui sɔ salema esadi esadi lo etena kadiɔ.’ (Isaya 60:22) Ɛlɔ kɛnɛ sho koka mɛna mɛtɛ dia prɔfɛsiya kɛsɔ kambokotshama. Ekambi waki Jehowa wekɔ oko wodja ɔmɔtshi wa woke. Koko, l’andja w’otondo ekɔ wedja efula wele la lofulo la tshitshɛ l’anto oleki lofulo la tshɛ tshɛ l’ekambi waki Jehowa.

3. Ngande wakɛnɛmɔla ekambi waki Nzambi ngandji?

 ³ Lo nshi y’ekomelo nyɛ, Jehowa ekɔ lo nkimanyiya ekambi ande dia vɔ nkeketsha ngandji ka lam’asawɔ. “Nzambi ekɔ ngandji,” ndo vɔ mbokoyaka. (1 Joani 4:8) Yeso akadjangɛ ambeki ande dia vɔ ‘mbokana ngandji lam’asawɔ.’ Nde akawatɛ nto ate: “Oma lo dikambo nɛ, anto tshɛ wayeya dia nyu nyekɔ ambeki ami naka nyayokana ngandji lam’asanyu.” (Joani 13:34, 35) Lo nshi yaso nyɛ, ekambi waki Jehowa wekɔ lo mɛnyanya ngandji kɛsɔ lam’asawɔ kaanga etena kayasha ase wedja l’awui w’ata. Ɛnyɛlɔ, lo Ta dia hende dia l’andja w’otondo anto oko miliyɔ 55 wakadiakema. Koko, Ɛmɛnyi wa Jehowa kondjaka ndooko onto lo ta sɔ. (Adia Mika 4:1, 3.) Dui sɔ diakaakimanyiya diaha vɔ monga “l’onongo wa dikila di’onto kaanga ɔtɔi.”—Etsha 20:26.

4. Lande na kele ohamelo w’ekambi waki Jehowa wekɔ w’oshika?

⁴ Ekambi waki Nzambi tetemalaka mpama lo lofulo lawɔ kaanga mbewɔ l’otunyi wa wolo efula Satana. Nde mbele “nzambi ka dikongɛ nɛ di’akambo.” (2 Kɔrɛtɔ 4:4) Satana mbalɔmbɔla atshunda wa pɔlitikɛ wa l’andja ɔnɛ, tita sango ndo nde kambaka la tɔ dia mpemba memadia esambishelo ka lokumu l’ɔlɔlɔ. Koko nde hakoke memadia olimu ɔsɔ. Lam’ele, Satana mbeyaka dia ambootshikalɛ paka etena ka tshitshɛ keto, nde tetemalaka mpemba dia toshimba diaha sho ntɛmɔla Jehowa.—Ɛnyɛlɔ 12:12.

5. Lande na kakoka anto akina tonyangiya lo tena dimɔtshi? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

⁵ Ekambi waki Nzambi mbekaka dia ekɔ dui di’ohomba efula dia mboka Nzambi ndo anto akina ngandji. Yeso akate ate: “‘Olange Jehowa Nzambi kayɛ l’otema ayɛ tshɛ ndo la anima ayɛ tshɛ ndo la yimba yayɛ tshɛ.’ Ɔsɔ mbele ɔlɛmbɛ woleki woke ndo wa ntondo. Wa hende wafɔna la wɔ, vɔ ɔnɛ: ‘Olange wonyayɛ onto oko wayalangayɛ.’” (Mateo 22:35-39) Koko, Bible mɛnyaka di’anto tshɛ wakotɔ anto wele keema kokele oma lo etombelo wa pɛkato kakasale Adama. (Adia Rɔmɔ 5:12, 19.) Diakɔ diele, lo ntena dimɔtshi anto amɔtshi wa l’etshumanelo mbeyaka mbuta kana nsala dui dimɔtshi diakoka tonyangiya. Naka dui dia ngasɔ diambotomba, kakɔna kayotosala? Onde ngandji kaso k’otsha le Jehowa kayotshikala nge? Onde tayonga la kɔlamelo otsha le nde ndo otsha l’ekambi ande? Bible totɛka awui amɔtshi wendana l’ekambi ɛmɔtshi waki Nzambi wakate kana wakasale awui amɔtshi wakanyangiya anto akina. Nyɛsɔ tende wetshelo wakokaso nkondja oma lo kɛnɛ kakaakomɛ.

6. Lo woho akɔna waki Eli kotondoya lo mpokola anande?

⁶ Ɛnyɛlɔ, Eli aki ɔlɔmbɛdi a laadiko wa l’Isariyɛlɛ, koko anande ahende w’apami kokitanyiyaka ɛlɛmbɛ waki Jehowa. Bible mbutaka ate: ‘Ana w’apami waki Eli waki anto wa kɔlɔ. Vɔ kɔmbɔsaka Jehowa la nɛmɔ.’ (1 Samuele 2:12) Eli akeyaka dia anande wakasalaka akambo wa kɔlɔ efula. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, nde kombahokola woho wahombama. Lo etena kakɔ, Jehowa akasha Eli ndo anande ahende dilanya. Ndo l’ɔkɔngɔ diko, nde kondjetawɔ dia tokanula ta Eli nkamba oko ɛlɔmbɛdi wa laadiko. (1 Samuele 3:10-14) Otondongaka wɛ akasɛnaka lo nshi ya Eli ndo otoyeya dia nde akatshike di’anande w’apami salaka awui wa kɔlɔ efula, onde wɛ ototakana? Onde dikambo sɔ diotɔkɔmɔla mbetawɔ kayɛ le Jehowa ndo  dui sɔ diotokokonya dia wɛ ntshika mbokambɛ?

7. Ngande waki pɛkato ka Davidɛ woke ndo ngande wakasale Nzambi lo kɛnɛ kendana la pɛkato kɛsɔ?

⁷ Davidɛ aki la waonga w’amɛna efula, diakɔ diele Jehowa akawokaka ngandji efula. (1 Samuele 13:13, 14; Etsha 13:22) Koko kaanga Davidɛ akasale dui dimɔtshi dia kɔlɔ efula. Etena kaki Uriya lo ta, Davidɛ akeyana la Batɛ-Shɛba ya wadiaki Uriya, ndo nde akayala la diemi. Davidɛ konanga kaanga onto ɔtɔi mbeya kɛnɛ kakandasale. Ɔnkɔnɛ, nde akadjangɛ Uriya dia nde ndjɛnana lande ndo nde akahembe mbeetawoya dia nde ntshɔ otsha lakande. Davidɛ akalongamɛka di’Uriya ayeyana la Batɛ-Shɛba ndo anto wakahombe mfɔnya ɔnɛ Uriya mbele she aki ɔna. Koko, Uriya kotshɔ lakande. Diakɔ diele Davidɛ akayashikikɛ dia Uriya pombaka todiakema lo ta. L’ɔtɛ wa pɛkato yande ya weke shɔ, Davidɛ nde la nkumbo kande wakasowe woho w’anyanya. (2 Samuele 12:9-12) Eelo, Jehowa akawoke kɛtshi ndo akodimanyiya. Nde akeyaka dia Davidɛ akalangaka nsala kɛnɛ kaki ɔlɔlɔ. (1 Khumi ya Dikanga 9:4) Otondongaka wɛ akasɛnaka nshi shɔ, ngande wotoyoyaoka lo kɛnɛ kakasale Davidɛ? Onde wɛ ototshika kambɛ Jehowa?

8. a) Kakɔna kakayokonyaka ɔpɔstɔlɔ Petero diaha nkotsha ɛtɛkɛta ande? b) L’ɔkɔngɔ wa Petero nsala munga, lande na kakatetemala Jehowa nkamba la nde?

⁸ Ɛnyɛlɔ kekina ka lo Bible ele ka ɔpɔstɔlɔ Petero. Yeso akɔsɔnɛ dia nde monga ɔpɔstɔlɔ. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, lo tena dimɔtshi Petero akate ndo akasale awui amɔtshi waki komonga amɛna. Ɛnyɛlɔ, Petero akate dia nde hatshikaki Yeso pondjo kaanga naka anto akina mbotshika. (Makɔ 14:27-31, 50) Koko l’ɔkɔngɔ wa Yeso mundama, apɔstɔlɔ  tshɛ mbidja ndo Petero wakotshike. Mbala shato y’etondo, Petero akate dia nde heye Yeso. (Makɔ 14:53, 54, 66-72) Koko, Petero akanyange efula lo kɛnɛ kakandasale. Diakɔ diele, Jehowa akodimanyiya ndo akatetemala nkamba la nde. Otondonga ndo wɛ mbaki ɔpɔstɔlɔ lo etena kɛsɔ ndo wɛ akeye kɛnɛ kakasale Petero, onde wɛ ototetemala ndjaɛkɛ le Jehowa?

9. Lande na keyɛ la wɛkamu ɔnɛ Nzambi okongaka nshi tshɛ losembwe?

⁹ Oma lo bɛnyɛlɔ sɔ, sho mɛnaka di’ekambi ɛmɔtshi wa Jehowa wakasale akambo amɔtshi wa kɔlɔ ndo wakanyangiya anto akina efula. Etena katomba akambo wa woho ɔsɔ lo nshi yaso nyɛ, kakɔna kayoyosala? Onde wɛ ayotshika ntshɔ lo nsanganya kana kaanga nsɛka Jehowa ndo ekambi ande tshɛ lo tshɛ? Kana onde wɛ ayoshihodia dia Jehowa ekɔ la kɛtshi ndo mbeyaka monga ko nde ekɔ lo nkonga di’onto ɔmɔtshi ndjatshumoya? Koko mbeyaka monga ko tena dimɔtshi diele onto lakasale pɛkato mɔtshi ya weke hayatshumoya oma lo kɛnɛ kakandasale. Onde wɛ ayonga la wɛkamu ɔnɛ Jehowa mbeyaka dikambo diakɔ ndo ɔnɛ nde ayosala dui dimɔtshi lo kɛnɛ kendana la dikambo diakɔ l’etena kahombama? Nde mbeyaka kaanga minya onto akɔ oma l’atei w’etshumanelo naka kokaka. Onde wɛ mbetawɔka dia Jehowa ayosalaka nshi tshɛ kɛnɛ kele ɔlɔlɔ ndo losembwe?

10. Kakɔna kakashihodia Yeso lo kɛnɛ kendana la munga yakasale Judasɛ Iskariyɔtɛ ndo Petero?

¹⁰ Lo Bible, sho mbadiaka ɛkɔndɔ w’anto efula wakatshikala la kɔlamelo le Jehowa ndo ekambi ande kaanga mbaki anto wakaadinge wakasalaka munga ya weke. Yeso ekɔ ɛnyɛlɔ koleki tshɛ dimɛna. L’ɔkɔngɔ wa nde mbetsha otsho w’otondo lo nɔmba She dia nde mbokimanyiya, nde akasɔnɛ apɔstɔlɔ 12. Koko ɔmɔtshi l’atei awɔ mbuta ate Judasɛ Iskariyɔtɛ, akayoofunga. Ndo nto, ɔpɔstɔlɔ Petero akate dia nde kombeyaka Yeso. (Luka 6:12-16; 22:2-6, 31, 32) Yeso komama Jehowa kana ambeki akina onongo etena kakoonyangiya amɔtshi l’atei awɔ. Koko, Yeso akatshikala ma ma la She ndo akatetemala mbokambɛ la kɔlamelo tshɛ. Etombelo waki la dui sɔ ele, Jehowa akofute lo mboolola ndo oma laasɔ mbeetɛ Nkumekanga ka lo Diolelo dia l’olongo.—Mateo 28:7, 18-20.

11. Kakɔna kakate Bible lo dikambo di’ekambi waki Nzambi wa lo nshi yaso nyɛ?

¹¹ Ɛnyɛlɔ kaki Yeso tetshaka dia sho monga la kɔlamelo le Jehowa ndo le ekambi ande. Ndo tekɔ l’ɛkɔkɔ w’eshika wa nsala dui sɔ. Sho koka mɛna dia Jehowa ekɔ lo nɔmbɔla ekambi ande lo nshi y’ekomelo nyɛ. Nde mbakimanyiyaka dia vɔ nsambisha akambo wa mɛtɛ l’andja w’otondo ndo paka vɔamɛ ato mbakamba olimu ɔsɔ. Vɔ wekɔ mɛtɛ kaamɛ ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wa kɛnɛ tshɛ kawawetsha Jehowa. Jehowa akalembetshiya dui sɔ etena katande ate: ‘Nyende, ekambi ami wayoda ekoko w’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wa eongelo k’ɔlɔlɔ k’otema.’—Isaya 65:14.

12. Ngande wahombaso mɛna munga y’anto akina?

 ¹² Tekɔ mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula nɛ dia Jehowa tɔlɔmbɔlaka ndo tokimanyiyaka dia nsala akambo efula w’ɛlɔlɔ. Koko anto wa l’andja ɔnɛ waki Satana bu l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo bu l’elongamelo ka mɛtɛ kendana la nshi yayaye. Ayonga dui di’enginya le so dia nsɛka Jehowa ndo ekambi ande l’ɔtɛ w’ɔnɛ onto ɔmɔtshi la l’etshumanelo akate kana akasale dui dimɔtshi dia kɔlɔ. Koko, sho pombaka ntshikala la kɔlamelo le Jehowa ndo ndjela ɛlɔmbwɛlɔ kande. Sho pombaka nto mbeka woho wa mɛna ndo nsala akambo etena kasala anto akina munga.

13, 14. a) Lande na kahombaso monga la solo dia lotutsha lam’asaso? b) Daka diakɔna diahombaso mbohɔka?

¹³ Kakɔna kayoyosala naka ɔnanyɔ ɔmɔtshi ambota kana ambosala dui dimɔtshi diambokonyangiya? Bible toshaka dako nɛ: ‘Tongake suke dia mboka nkɛlɛ, nɛ dia wokelo wa nkɛlɛ mbidjasɛka lo ntolo ka akanga wa dinginya.’ (Undaki 7:9) Sho tshɛ tekɔ anto wele keema kokele ndo salaka munga. Diakɔ diele, hatohombe nongamɛ di’anangɛso l’akadiyɛso wayotaka kana wayosalaka nshi tshɛ akambo w’ɛlɔlɔ. Ndo hoyala dui dia dimɛna le so dia ntetemala kanyiyaka akambo wendana la munga yawɔ. Naka sho nsala ngasɔ, kete sho mbeyaka nshisha ɔngɛnɔngɛnɔ aso etena kakambɛso Jehowa. Dikambo diayoleka kɔlɔ ele, mbetawɔ kaso le nde mbeyaka ndjɔla ndo sho mbeyaka ndjotshika okongamelo wa Jehowa. Oma laasɔ, sho mbeyaka ndjotona kambɛ Jehowa kana ndjotona nongamɛ dia ndjɔsɛna l’andja ande w’oyoyo.

¹⁴ Ko laasɔ, kakɔna kayokokimanyiya dia ntshikala l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo kambɛ Jehowa etena kasala anto akina dui dimɔtshi diakonyangiya? Nshi tshɛ ohɔka daka di’ekeketshelo diata ɔnɛ: ‘Eenda, dimi layanga ntonga olongo w’oyoyo ndo nkɛtɛ k’oyoyo; ndo akambo wa ntondo hawotohɔma nto, ndo hawotoya lo otema nto.’ (Isaya 65:17; 2 Petero 3:13) Wɛ ayolongola ɛtshɔkɔ ɛnɛ oma le Jehowa naka wɛ ayotshikala la kɔlamelo le nde.

15. Kakɔna kakate Yeso kahombaso nsala etena katosalɛ anto akina kɔlɔ?

¹⁵ Lo mɛtɛ, tatayala l’andja w’oyoyo. Ɔnkɔnɛ, naka onto ɔmɔtshi ambotonyangiya, sho pombaka kanaka yimba la kɛnɛ kalanga Jehowa dia sho nsala. Ɛnyɛlɔ, Yeso akate ate: “Naka nyu dimanyiya anto kɔlɔ yawɔ, kete Shɛnyu lele l’olongo ayonyodimanyiya ndo nyu. Ko naka nyu hanyodimanyiya anto kɔlɔ yawɔ, kete Shɛnyu lele l’olongo hatonyodimanyiya ndo nyu kɔlɔ yanyu.” Ndo etena kakambola Petero Yeso dia kana sho koka dimanyiya “polo mbala esambele,” Yeso akokadimola ate: “Lambokotɛ nte: Aha polo mbala esambele, koko polo mbala akumi esambele la esambele.” Yeso akatetsha dia sho pombaka mongaka nshi tshɛ suke dia dimanyiyaka anto akina.—Mateo 6:14, 15; 18:21, 22.

16. Ɛnyɛlɔ kakɔna k’ɔlɔlɔ kakatotshikɛ Yɔsɛfu?

 ¹⁶ Ɛnyɛlɔ ka Yɔsɛfu tetshaka woho wakokaso nsala akambo etena katosalɛ anto akina kɔlɔ. Yɔsɛfu nde la koshɛnde ka pami ato mbaki ana wakote Jakɔba nde la Rashɛlɛ. Jakɔba aki l’ana akina dikumi w’apami, koko nde akalekaka mboka Yɔsɛfu ngandji oleki ana akina tshɛ. L’ɔtɛ wa dui sɔ, ana akina wakoke Yɔsɛfu kandjema. Lo mɛtɛ, wakoohetsha woho w’anyanya diakɔ diele wakosondja oko ɔhɔmbɔ ndo nde akatɔlama otsha l’Edjibito. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi efula, nkumekanga ka l’Edjibito aketɛ Yɔsɛfu onto la hende lakaleke woke lo wodja ɔsɔ, l’ɔtɛ wakandambiyama efula l’olimu ande wa dimɛna. L’ɔkɔngɔ diko, anango waki Yɔsɛfu wakaye l’Edjibito dia ndjosomba diangɔ dia ndɛ l’ɔtɛ wa ndjala kaki lo wodja. Etena kakawɛnyi Yɔsɛfu, vɔ kombeeya koko nde akawaeye. Kaanga mbakawosalɛ akambo lo yoho ya kɔlɔ efula, nde kombasha dilanya. Koko nde akaahembe dia mɛna kana vɔ mɛtɛ wambotshikitana. Etena kakɛnyi Yɔsɛfu ɔnɛ vɔ wambotshikitana, nde akawatɛ dia nde ekɔ ɔnangɛwɔ. Oma laasɔ, nde akaakeketsha ndo akate ate: ‘Tanyokake wɔma. Dimi layonyoshaka nyu la ananyu wa totshitshɛ mbo ya ndɛ.’—Etatelu 50:21.

17. Kakɔna kahombayɛ nsala etena kakosalɛ anto akina akambo wa kɔlɔ?

¹⁷ Ohɔka dia lam’ele onto tshɛ ekɔ la wandja, ndo wɛ lawɔ mbeyaka mindjɛ anto akina. Diakɔ diele, naka wɛ amboshihodia dia wɛ ambosalɛ onto ɔmɔtshi kɔlɔ, kete yela dako diasha Bible. Lɔmbande edimanyielo ndo nsala la wolo dia mbidja la nde wɔladi. (Adia Mateo 5:23, 24.) Sho mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena katodimanyiya anto akina. Ɔnkɔnɛ, sho lawɔ pombaka nsala woho akɔ waamɛ le anto akina. Kɔlɔsayi 3:13 totɛka ɔnɛ: “Nyotetemale mbikikanɛ kɔlɔ ndo nyodimanyiyanake l’otema ɔtɔi lam’asanyu, oyadi kaanga onto ekɔ la dikambo dia nyangɛ osekande, oko wakanyodimanyiya Jehowa l’otema ɔtɔi, nyu lawɔ pombaka dimanyiya asekanyu.” Naka sho mboka anangɛso ndo akadiyɛso ngandji, kete hatototetemala nyangiyama l’ɔtɛ wa dikambo dimɔtshi diakawatosalɛ lo nshi yakete. (1 Kɔrɛtɔ 13:5) Ndo naka sho dimanyiya anto akina, kete Jehowa ayotodimanyiya ndo sho la wɔ. Ɔnkɔnɛ, etena katosalɛ anto akina akambo wa kɔlɔ, nyɛsɔ tonge la kɛtshi otsha le wɔ oko wele Shɛso Jehowa la kɛtshi oya le so.—Adia Osambu 103:12-14.