OHƆSA dia wɛ ekɔ Okristo wakasɛnaka lo ntambe ka ntondo. Etshumanelo kanyu oma la nongola mukanda oma le ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ. Etena katayahokamɛ wadielo awɔ, wɛ amboshihodia dia Pɔɔlɔ ekɔ lo tashile mbala ko mbala awui w’oma lo “efundelo w’ekila,” mbut’ate w’oma l’Afundelo wa lo Hɛbɛru. (2 Timɔte 3:15) Wɛ ayoyatɛkɛtɛ ɔnɛ: ‘Lotokombola mɛtɛ mɛna oma lɛnɛ akandɔsaka awui anɛ.’ Koko dui sɔ diotonga wolo. Lande na?

Tɔsɛdingole woho waki “efundelo w’ekila” wa l’anya lo nshi ya Pɔɔlɔ. Kɛmɔtshi kɛnɛ kɛnyishawɔ lanɛ, mbuta ate etenyi kɛmɔtshi ka dibuku dia Isaya oma lo wɛɔmbɔ wakashɔma lo Ndjale ka Lɛɛhɔ. Kakɔna kɛnayɛ lɔkɔ? Wɔɔmbɔ akɔ waki paka tshondo tsho. Vɔ bu ndooko la yikɔ, kana shilola ndo tolembetelo tokina t’ofundelo. Ndo ndooko totshapita ndo avɛsa oko lo Bible yakamba la so ɛlɔ kɛnɛ.

Afundji wa Bible kokahanya losango lawɔ lo totshapita kana l’avɛsa. Vɔ wakafunde awui tshɛ wakasambiya Nzambi dia nkimanyiya ambadi dia vɔ nkondja losango lakɔ l’otondo, koko aha totenyi tɔmɔtshi toto ta losango lɔsɔ. Shi kɛsɔ mbakombolayɛ etena kalongolayɛ mukanda w’ohomba oma le onto ɔmɔtshi lokayɛ ngandji? Wɛ atadiaka mukanda w’otondo tshɛ, koko aha totenyi tawɔ toto.

Koko, woho wakiwɔ kombidja totshapita ndo avɛsa aki tshondo y’okakatanu. Pɔɔlɔ otokoka mbishola ditelo diande lo nyanga tsho ɛtɛkɛta ande wata ɔnɛ: “Oko wakadiafundama” kana “oko wakate Isaya la ntondo.” (Rɔmɔ 3:10; 9:29) Koko otonga dui dia wolo dia ntana ditelo sɔ naka wɛ atayaekesanyiya dimɛna la “efundelo w’ekila” tshɛ.

Ndo nto, “efundelo w’ekila” ɛsɔ komonga losango l’anyanya l’oma le Nzambi. Oya l’ekomelo ka ntambe ka ntondo l’ɔkɔngɔ wa Yeso mbotɔ, vɔ wakayotshumanyema lo abuku 66 wotshikitanyi. Diakɔ diele, ɛlɔ kɛnɛ ambadi efula wa Bible wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wetɔ la totshapita ndo l’avɛsa waakimanyiya dia mbishola dui dimɔtshi dia shikaa, ɛnyɛlɔ awui efula w’oma l’ekanda ekina wakafunde Pɔɔlɔ lo mikanda ande.

Wɛ koka ndjambola wate: ‘Ko laasɔ, waa na wakayodjaka totshapita ndo avɛsa lo Bible?’

Stephen Langton laki osasɛrdɔsɛ w’ose Angleterre lakayokomaka Archevêque mbakayodjaka totshapita tokahanyemi lo Bible. Nde akasale dui sɔ l’etatelo ka ntambe ka 13 l’ɔkɔngɔ wa Yeso mbotɔ, etena kakinde ombetsha wa kalasa y’adidi ya lo wodja wa France l’osomba wa Paris.

La ntondo ka nshi ya Langton, nomb’ewo y’awui wa lo Bible wakahembe toho totshikitanyi ta nkahanya Bible lo totenyi totenyi kana lo totshapita, l’oyango w’anto mbeyaka woho wa nyangaka awui wele lɔkɔ. Wɛ koka mɛna di’akayonga wɔdu efula le wɔ dia vɔ ntana divɛsa ɔtɔi naka vɔ diyanga lo tshapita ɔtɔi tsho lo dihole dia diyanga lo dibuku di’otondo, ɛnyɛlɔ oko dibuku di’Isaya diele la totshapita 66.

Koko awui asɔ tshɛ, wakela okakatanu ɔmɔtshi. Nomb’ewo y’awui wa lo Bible wakatondja dikongelo efula diotshikitanyi ndo diahɔtɔnɛ. Lo ekongelo kawɔ kɛmɔtshi, Evanjiliɔ wa Makɔ wakakahanyema lo totshapita suke la 50, koko aha lo totshapita 16 tele la so ɛlɔ kɛnɛ. L’osomba wa Paris lo nshi ya Langton, mbaki ambeki wakaye oma lo wedja efula  ndo vɔ wakatshu la waa Bible y’oma lo wedja awɔ wa lootɔ. Koko, aki tshondo y’okakatanu l’embetsha ndo le ambeki asɔ dia vɔ nembetshiyana ɔnɛ dui kapanda tanemaka lo dihole kapanda. Lande na? Nɛ dia okahanyelo wa totshapita waki lo Bible yawɔ kɔmbɔtɔnɛka.

Ɔnkɔnɛ, Langton akayotondja yoho y’oyoyo ya dimɛna ya nkahanya totshapita. Yoho yande shɔ “yakangɛnyanya ambadi la afundji,” mbatama lo The book—A History of the Bible, ndo ɔnɛ yɔ “yakakokanɛ esadi esadi l’Erɔpɛ w’otondo.” Nde mbakadje totshapita tatanaso lo Bible efula ɛlɔ kɛnɛ.

L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi oko 300, l’atei atei wa ntambe ka 16, Robert Estienne nomb’ewo ka lokumu akayetshaka akambo ɔtɔmbɔ l’esɔ. Oyango ande aki wa nɛndjalɛndja wekelo wa Bible. Nde akɛnyi ohomba wa monga la ekongelo kayokimanyiya dia Bible kahaneyama lo totshapita ndo lo avɛsa.

Estienne komonga onto la ntondo la ntondja tokanyi ta nkahanya efundelo wa Bible lo avɛsa. Anto akina wambosalaka dikambo sɔ. Ɛnyɛlɔ, ɛnɔnyi nkama la ntondo, asangodi w’ase Juda, wakakahanya Afundelo wa lo Hɛbɛru tshɛ, kana etenyi ka lo Bible kelamɛ mbala efula ɔnɛ Daka di’Edjedja, lo avɛsa koko aha lo totshapita. Ndo mbala kɛsɔ nto, dikongelo diawɔ kɔmbɔtɔnɛ oko wakidɔ kɔmbɔtɔnɛ lo kɛnɛ kendana l’ɔlɔngɛlɔ wa totshapita.

Estienne akakahanya Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, welamɛ Daka di’Oyoyo lo avɛsa lo yoho y’oyoyo ndo wakaasɔhanya la wa lo Bible ka lo Hɛbɛru. Lo 1553, mbakatondjama mbala ka ntondo Bible k’otondo (lo Falase) kaki la totshapita ndo l’avɛsa akɔ waamɛ watanema lo Bible efula yakamba la so ɛlɔ kɛnɛ. Anto amɔtshi waki la diɔnyɔ ndo wakataka nto ɔnɛ wodjelo wa avɛsa ambokahanya Bible tenyi tenyi, tɔ kaya oko tolui ta tɔtɛkɛta totshikitanyi tahɔtɔnɛ. Koko aha la ntshimbatshimba asangodi akina wakayokambaka la yoho shɔ dia ntondja Bible efula.

Wodjelo wa totshapita la avɛsa kokaka mɛnama oko dui diawɔdu. Kɛsɔ mbishaka divɛsa tshɛ dia lo Bible dihole dia diɔ “shikaa,” oko numɛlɔ yafundawɔ lo pɔstɛ. Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, okahanyelo wa totshapita la avɛsa kosambiyama oma le Nzambi, ndo ntena dimɔtshi awui wa lo Bible kahanyema l’ahole wele bu dimɛna efula. Koko, okahanyelo ɔsɔ wambotokimanyiya dia mbeya awui wakashilama kana avɛsa amɔtshi wele la kitshimudi ya laande le so, oko watotekɛka eshidi lo ditelo dialangaso ndjohɔka lo yoho ya laande, ditelo dia lo dɔkima kana dia lo dibuku dimɔtshi.

Kaanga mbele aki ohomba dia Bible kahanyema lo totshapita ndo lo avɛsa, katohɔke nshi tshɛ ohomba wa sho nshihodia ndo nkimɛ losango l’otondo lakatosha Nzambi. Ɔnkɔnɛ, ekɔ ohomba sho monga la mbekelo ka mbadiaka Bible k’otondo lo dihole dia mbadiaka paka avɛsa amɔtshi wakasɔnama ato. Nsala ngasɔ ayokokimanyiya dia wɛ nyomoleka ndjaekesanyiya la ‘efundelo w’ekila wakoka kosha lomba layokokimanyiya dia nkondja panda.’—2 Timɔte 3:15.