Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Elias Hutter ndo Bible yande ya diambo ya lo Hɛbɛru

Elias Hutter ndo Bible yande ya diambo ya lo Hɛbɛru

ONDE wɛ koka mbadia Bible ka lo Hɛbɛru? Ondo bu. Mbeyaka monga ko wɛ atɛnaka kaanga mɛna Bible ka lo Hɛbɛru. Koko, wɛ koka monga la lowando l’efula lo kɔpi kayɛ k’Afundelo w’ekila lo mbeka dui dimɔtshi diendana la Elias Hutter, nomb’ewo kɛmɔtshi kakasɛnaka lo ntambe ka 16 ndo dikadimwelo pende dia Bible dia lo Hɛbɛru diakandatondja.

Elias Hutter akotɔ lo 1553 la Görlitz, osomba ɔmɔtshi wa tshitshɛ wosukanyi la olelo wa nshi nyɛ wele lam’asa Allemagne la Pologne ndo la République tchèque. Hutter akeke ɛtɛkɛta wa lo Ehotwelo ka wonya lo kalasa y’adidi yelɛwɔ Université luthérienne la Iéna. Etena kakinde kodikotshaka ɛnɔnyi 24, nde akasɔnama dia monga ombetsha wa Hɛbɛru la Leipzig. Oko wakandasale etshikitanu lo awui wa wekelo, nde akayotondjaka kalasa la Nuremberg lɛnɛ akakokaka ambeki wa lo kalasa y’adidi mbeka Hɛbɛru, Grɛkɛ, Latino ndo allemand l’edja k’ɛnɔnyi ɛnɛi. Dui diaki kokoka salema lo kalasa y’adidi nkina.

“WOHO WELE EKADIMWELO KƐNƐ DIAMBO”

Ɔtɛ a dui wa Bible ka lo Hɛbɛru kaki Hutter lo 1587

Lo 1587, Hutter akatondja ekadimwelo kɛmɔtshi ka lo Hɛbɛru kakawelɛka Daka di’Edjedja. Ekadimwelo kɛsɔ kaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ Derekh ha-Kodesh, kakɔsama oma lo Isaya 35:8 ndo tɔ nembetshiyaka ɔnɛ: “Mboka k’Ekila.” Woho wakafundama Bible kɛsɔ dimɛna akakonya dia anto mbuta ɔnɛ: “Akambo tshɛ wele lo ekadimwelo kɛnɛ wekɔ diambo.” Koko kɛnɛ kaketɛka ekadimwelo kɛnɛ dui di’ohomba efula ekɔ lo yoho yakakokaka ambeki wa lo kalasa y’adidi nkamba la tɔ oko ehomɔ ka dimɛna efula ka mbeka Hɛbɛru.

Dia nshihodia lande na kaki Bible ka lo Hɛbɛru ka Hutter ohomba efula, tɔsɛdingole ekakatanu ehende wakahomana la wanɛ wakekaka etena kakawadiaka Bible lo Hɛbɛru. Ntondotondo, tɔ kaki la alɛta wa alfabɛtɛ wakatshikitana ndo wele anto kombekesanɛka la wɔ, ndo dui dia hende ele tɔtɛkɛta ta etatelo (préfixes) ndo t’ekomelo (suffixes) takafundama lɔkɔ mbetɛka tɔtɛkɛta tokengami la tɔ wolo nshihodia. Ɛnyɛlɔ, tɔsɛdingole tshɛkɛta נפשׁ ya lo Hɛbɛru (yakadimɔma ne’phesh), yalembetshiya “anima.” Lo Ɛzɛkiyɛlɛ 18:4, tshɛkɛta yakɔ ndjelana la tshɛkɛta y’etatelo ה (ha), yakadimɔma article défini lo Falase (le, la, l’ kana les) ndo yɔ kengaka etelo k’ɔnɛ הנפשׁ (han·ne’phesh), kana “anima.” Le onto laheye, tshɛkɛta הנפשׁ (han·ne’phesh) koka mɛnama dia yɔ tshikitana tshɛ lo tshɛ la tshɛkɛta נפשׁ (ne’phesh).

Dia nkimanyiya ambeki ande wa lo kalasa y’adidi, Hutter akakambe la yoho ya ɛprimɛ ya dimɛna efula, mbuta ate ɛprimɛ alɛta wa lo Hɛbɛru lo yoho y’oshika ndo yɔlɔngami dimɛna. Nde akɛprimɛ oma lɛnɛ akɔsama tshɛkɛta tshɛ la alɛta wɛnama dimɛna efula. Lo dikambo dia tɔtɛkɛta t’etatelo ndo t’ekomelo, nde akakambe la alɛta wa lokongɛ (wa lotshima). Yoho ya wɔdu shɔ akakimanyiya ambeki wa lo kalasa y’adidi dia nshihodia oma lɛnɛ akɔsama tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru, ndo kɛsɔ akawakimanyiya dia vɔ mbeka ɔtɛkɛta. Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau (avec notes et références) kambaka la yoho yakɔ yaamɛ lo nɔtɛ yatɔ ya l’ɛse ka dikatshi. * Oma lɛnɛ akɔsama tshɛkɛta mongaka la alɛta w’edima, ndo tɔtɛkɛta t’etatelo la t’ekomelo tekɔ woho wokotofundamaka. Bɛnyɛlɔ diɛnyishawɔ hwe mɛnyaka yoho y’ofundelo yakakambe la Hutter lo Bible kande ka lo Hɛbɛru lo Ɛzɛkiyɛlɛ 18:4 ndo yɔ kambemaka nto lo Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau (avec notes et références) lo nɔtɛ katɔ ka l’ɛse ka dikatshi otsha lo divɛsa diakɔ diaamɛ.

EKADIMWELO KA LO HƐBƐRU KA “DAKA DI’OYOYO”

Hutter akɛprimɛ nto ekadimwelo kelɛ anto efula ɔnɛ Daka di’Oyoyo lo ɛtɛkɛta 12. Ekadimwelo kɛsɔ kakatondjama la Nuremberg lo 1599 ndo mbala efula tɔ mbeyamaka oko ekadimwelo ka la Nuremberg kele l’ɛtɛkɛta efula. Hutter akakombola mbidja ndo ɔtɛkɛta wa Hɛbɛru wakakadimɔma Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ. Koko nde akate dia oyadi kaanga naka nde ekɔ “la akoka wa mfuta” dikambo dia ekadimwelo ka lo Hɛbɛru ka ngasɔ, welo ande wayonga anyanya. * Ɔnkɔnɛ, nde akɔshi yɛdikɔ ya nkadimola Daka di’Oyoyo oma lo Grɛkɛ otsha lo Hɛbɛru ndamɛ. Lo ntshika akambo akina wakandasalaka, Hutter akashidiya olimu w’okadimwelo tshɛ lo ɔnɔnyi ɔtɔi oto.

Lo woho akɔna wele ekadimwelo ka lo Hɛbɛru ka Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ kaki Hutter dimɛna? Tolembete dia lo ntambe ka 19 Franz Delitzsch, nomb’ewo k’ose Hɛbɛru akafunde ate: “Ekadimwelo kande ka lo Hɛbɛru mɛnyaka eokelo ka dimɛna ka ɔtɛkɛta wele Akristo koshihodiaka ndo tɔ kekekɔ ohomba dia nkamba la tɔ, ɛnyɛlɔ nde aki la diɛsɛ di’efula dia nsɔna ditelo di’amɛna.”

SHƐNGIYA YAKAVIYA

Hutter kɔngɔna oma lo olimu ande w’okadimwelo, nɛ dia dikadimwelo diande kosombamaka dimɛna. Koko olimu ande waki ohomba efula ndo waki la shɛngiya yakaviya. Ɛnyɛlɔ, ekadimwelo kande ka lo Hɛbɛru ka Daka di’Oyoyo kakavusɔma ndo wakanyomokiɛprimɛ lo 1661 oma le William Robertson ndo nto lo 1798 oma le Richard Caddick. Lo nkadimola oma lo Grɛkɛ k’edjedja, Hutter akakadimola dimɛna titrɛ Kyʹri·os (Nkumadiɔndjɔ) ndo The·osʹ (Nzambi) ɛnyɛlɔ oko “Jehowa” (יהוה, JHVH) lɛnɛ ɔsami ɛtɛkɛta akɔ oma lo Afundelo wa lo Hɛbɛru kana lɛnɛ akandoke dia wekɔ lo ntɛkɛta dikambo dia Jehowa. Dui sɔ diekɔ ohomba nɛ dia kaanga mbele dikadimwelo efula dia Daka di’Oyoyo hadiokambe la lokombo l’oshika laki Nzambi, ekadimwelo kaki Hutter kambaka ndo kotshaka djembetelo kina lo nkaloya lokombo la Nzambi lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ.

Mbala kayaye kayoyɛna lokombo la Nzambi, Jehowa lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ kana lo nɔtɛ kɛmɔtshi ka lo Bible avec notes et références, ohɔ olimu waki Elias Hutter ndo Bible yande ya diambo ya lo Hɛbɛru.

^ od. 7 Enda nɔtɛ ka hende ka lo Ɛzɛkiyɛlɛ 18:4 ndo Apandisɛ 3B lo Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau (avec notes et références).

^ od. 9 Lo mɛtɛ, laasɔ ko waa nomb’ewo kina wamboshilaka ntondja dikadimwelo dia lo Hɛbɛru dia Daka di’Oyoyo. Nomb’ewo kɛmɔtshi l’atei awɔ aki Simon Atoumanos, ondjashi Nzambi w’ose Byzantine, lo 1360. Nomb’ewo kekina aki Oswald Schreckenfuchs, nomb’ewo k’ose Allemagne, lo 1565. Dikadimwelo sɔ kotondjama ndo kakianɛ diamboshishɔ.