Lande na kele dikadimwelo efula dia Bible diekɔ ɛlɔ kɛnɛ? Onde wɛ mɛnaka dia dikadimwelo di’eyoyo diekɔ ekimanyielo dia nshihodia Bible ko kana diekɔ tshondo ya wekamu? Mbeya woho wakatatɛ dikadimwelo sɔ koka kokimanyiya dia wɛ diɔsa la nɛmɔ.

Ko, akafunde Bible ka ntondo ndo lo etena kakɔna?

Bible kahanyema lo tenyi pende. Etenyi ka ntondo kekɔ l’abuku 39 wele la “ɛtɛkɛta w’ekila waki Nzambi.” (Rɔmɔ 3:2) Nzambi akasambiya apami wa kɔlamelo dia vɔ mfunda abuku asɔ l’edja k’etena k’otale, mbuta ate ɛnɔnyi oko 1 100 oma lo 1513 N.T.D. polo yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa 443 N.T.D. Vɔ wakaleke mfunda lo Hɛbɛru, diakɔ diele sho mbelɛka etenyi kɛsɔ ɔnɛ Afundelo wa lo Hɛbɛru, ndo vɔ mbeyamaka nto oko Daka di’Edjedja.

Etenyi ka hende kekɔ l’abuku 27 wele ndo vɔ lawɔ wekɔ “ɔtɛkɛta wa Nzambi.” (1 Tɛsalɔnika 2:13) Nzambi akasambiya ambeki wa kɔlamelo waki Yeso Kristo dia vɔ mfunda abuku asɔ lo etena ka mondo efula, mbuta ate l’edja k’ɛnɔnyi oko 60, oma lo 41 T.D. polo lo 98 T.D. Vɔ wakaleke mfunda lo Grɛkɛ diakɔ diele sho mbelɛka etenyi kɛsɔ ɔnɛ Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, ndo vɔ mbeyamaka nto oko Daka di’Oyoyo.

Osanganyelo wa abuku 66 wakasambiyama asɔ mbakenga Bible k’otondo, mbuta ate losango laki Nzambi le anto. Ko lande na kakayokotshamaka dikadimwelo dikina dia Bible? Ekɔ l’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ esato w’eshika ɛnɛ.

• Dia nkimanyiya anto dia vɔ mbadia Bible l’ɔtɛkɛta awɔ la lootɔ.

• Dia minya dikɔmɔ diakadje asangodi ndo nkaloya efundelo wa ntondo wa Bible.

• Dia mpɛnya tɔtɛkɛta tambeta loowe la tɔtɛkɛta t’eyoyo.

Tɔsɛdingole woho wele awui asɔ wakadjama yimba lo dikadimwelo pende dia ntondo.

Ɛnɔnyi oko 300 la ntondo ka Yeso, waa nomb’ewo y’ase Juda wakatatɛ nkadimola Afundelo wa lo Hɛbɛru oya l’ɔtɛkɛta okina, mbuta ate Grɛkɛ. Ekadimwelo kɛsɔ akayeyamaka oko ekadimwelo ka lo Grɛkɛ ka la Septante. La nde na kakatondjama ekadimwelo kɛsɔ? Aki dia nkimanyiya ase Juda efula wa l’etena kɛsɔ wakatɛkɛtaka Grɛkɛ lo dihole dia Hɛbɛru dia vɔ ntshikala ma ma la “efundelo w’ekila.”—2 Timɔte 3:15.

Ekadimwelo ka la Septante kakakimanyiya nto miliyɔ y’anto waki komonga ase Juda, wanɛ wakatɛkɛtaka Grɛkɛ dia vɔ mbeya kɛnɛ ketsha Bible. Lo ngande? Yɔnɛ Wilbert Francis Howard, lele ombetsha lo kalasa y’adidi mbutaka ɔnɛ: “Ntatɛ oma l’atei atei wa ntambe ka ntondo, akayɛnama hwe dia tɔ kakayokoma Bible ka l’ɔtɛmwɛlɔ w’Akristo, wanɛ wakatomaka waa misiɔnɛrɛ lo toshinangɔnga dia ‘mɛnya oma l’afundelo dia Yeso mbaki Mɛsiya.’” (Etsha 17:3, 4; 20:20) Lo ndjela Frederick Fyvie lele nomb’ewo k’awui wa lo Bible, ɔsɔ aki ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wakatshutshuya ase Juda dia “nshisha nsaki lo la Septante.”

Etena kakatalongolaka ambeki waki Yeso abuku wa lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ yema yema, vɔ wakasanganya la ekadimwelo ka la Septante ka Afundelo wa lo Hɛbɛru, ndo laasɔ mbakatombe Bible k’otondo kele la so ɛlɔ kɛnɛ.

Suke l’ɛnɔnyi oko 300 l’ɔkɔngɔ wa Bible shidiyama tshɛ la fundama, yɔnɛ Jérôme laki nomb’ewo k’awui w’ɔtɛmwɛlɔ akayotondjaka ekadimwelo ka Bible lo Latino, tɔ kakayelamɛka Latin Vulgate. Dikadimwelo dikina dia lo Latino lo toho totshikitanyi diakikɔ, ko lande na kaki ohomba wa ekadimwelo k’oyoyo? Lo ndjela dibuku dimɔtshi, (The International Standard Bible Encyclopedia) Jérôme akalange nɔngɔsɔla “dikɔmɔ di’okadimwelo, dikɔmɔ d’eshika ndo okotshelo kana wonyelo w’awui amɔtshi aha l’ɔkɔkɔ w’oshika.”

Jérôme akalɔngɔsɔla dikɔmɔ efula l’atei wa dikɔmɔ sɔ. Koko l’etena kɛmɔtshi, ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ wakasale munga ka woke efula. Vɔ wakate dia paka ekadimwelo ka Latin Vulgate keto mbaki ekadimwelo ka Bible kaketawɔmaka ndo wakatetemala nsala dui sɔ l’edja ka ntambe efula. Lo dihole dia nkimanyiya anto k’anto dia vɔ nshihodia Bible, Vulgate akakonya Bible dibuku diahakoke anto nshihodia nɛ dia anto efula kombeyaka Latino kaanga yema.

L’etena kɛsɔ, anto wakatetemala ntondja dikadimwelo dikina dia Bible, ɛnyɛlɔ oko ekadimwelo keyama efula ka Peshitta syriaque suke la ntambe ka tanu T.D. Koko, akahombama nkonga polo lo ntambe ka 14 etena kakayodja anto wolo nto dia nkimanyiya anto k’anto dia vɔ nkondja Afundelo l’ɔtɛkɛta avɔ wa lootɔ.

L’Angleterre l’ekomelo ka ntambe ka 14, John Wycliffe akatatɛ ntondja Bible ka l’Angɛlɛ kele kaanga anto k’anto wakakoke kishihodia. Kombet’edja oma laasɔ, toho tendana l’otondjelo w’ekanda t’oma le yɔnɛ Johannes Gutenberg akakimanyiya waa nomb’ewo y’awui wa lo Bible dia vɔ ntondja ndo nkaha Bible l’ɛtɛkɛta efula wotshikitanyi watɛkɛtama l’Erɔpɛ w’otondo.

Etena kakatatondjamaka dikadimwelo efula dia l’Angɛlɛ, anto amɔtshi wakɛnyi ohomba nsanganya dikadimwelo diotshikitanyi sɔ l’ɔtɛkɛta akɔ waamɛ. John Lewis laki ondjashi Nzambi ɔmɔtshi w’ose Angleterre wa lo ntambe ka 18 akafunde ate: “Ɔtɛkɛta wekɔ lo tatshunde osombe ndo hokɛma, diakɔ diele ekɔ ohomba dia mvusola dikadimwelo di’edjedja dia nkamba l’ɔtɛkɛta washihodia lɔlɔnga la nshi nyɛ.”

Ɛlɔ kɛnɛ, mbamboleka dui dia dimɛna efula le waa nomb’ewo y’awui wa lo Bible dia vɔ mvusola dikadimwelo di’edjedja dia lo Bible. Vɔ wekɔ la eokelo ka dimɛna ka ɛtɛkɛta wakafundama Bible ntondo ndo vɔ wekɔ l’efundelo wa l’anya w’eshika wakashɔma atete edja. Awui asɔ mbakimanyiyaka dia nshikikɛ efundelo wa ntondo wa Bible wele amɛna.

Ɔnkɔnɛ ekɔ dimɛna efula monga la dikadimwelo efula di’eyoyo dia Bible. Koko, ekɔ ohomba monga la yewo lo kɛnɛ kendana la dikadimwelo sɔ. * Koko naka wanɛ wavusola tshutshuyama la ngandji k’oshika kaki Nzambi dia ntondja ekadimwelo ka Bible k’oyoyo, kete olimu awɔ wayonga la wahɔ efula le so.