Paul: Taki l’ɔlɔ w’efula! Aki lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1985, ndo takatatshɔka otsha lo dihole diaso dia ntondo diakawatotome oko wa misiɔnɛrɛ, mbuta ate la Libéria, lo Afrikɛ wa lo Owɛstɛ. Aviyɔ akatokitaka la Sénégal. Anne akate ate: “Ambotshikala wonya wa ntango ɔtɔi kete tambokoma la Libéria!” Laasɔ mbakatoke diewoyelo ɔnɛ: “Waa pasase yatatshu tsha la Libéria pombaka nkita oma l’aviyɔ. Wekɔ lo nanga minya owandji wa wodja lo lowandji la wolo ndo l’ɔtɛ wa dikambo sɔ hatotokita lɛkɔ.” Lo nshi dikumi yakayele, takatshikala kaamɛ la waa misiɔnɛrɛ ekina la Sénégal, takahokamɛka nsango y’oma la Libéria yakataka di’anto efula wakadiakema ndo ewandji wakashimbaka anto diaha ntomba lo toshinga l’akɔlɔ, naka onto ntomba kete vɔ mbokanda.

Anne: Tekɔ anto wele la yewo y’efula. Lo mɛtɛ, oma ko dikɛnda lakeyamaka oko Annie y’Ekiyanu. Dimi mbokaka wɔma efula kaanga dia tenyanya otadimbo! Koko takayashikikɛ dia ntshɔ lo dihole diakawatotome.

Paul: Dimi la Anne takotɔ lo dihole diamɛ dianganyi kilɔmɛtrɛ oko enanɛi lo Owɛstɛ w’Anglɛtɛrɛ. Sho akɔ ahende takatatɛ olimu w’ombatshi mboka kam’akatamane kalasa ya sekɔndɛrɛ, ambutshi ami kaamɛ la mama ka Anne wakatokeketsha efula. Vɔ wakatokeketsha efula dia sho ndjasha l’olimu wa lo tena tshɛ. Lam’akamakotsha ɛnɔnyi 19 lakakondja diɛsɛ dia tokamba lo Bɛtɛlɛ ndo Anne akayondjela l’ɔkɔngɔ wa diwala diaso lo 1982.

Anne: Sho takangɛnangɛnaka Bɛtɛlɛ koko takatetemalaka nkombola tokamba lɛnɛ akiwɔ l’ohomba efula w’apandjudi. Kamba kaamɛ la waa misɔnɛrɛ yambokamba edja akakeketsha nsaki kaso. Takalɔmbaka lo dikambo diakɔ otsho tshɛ l’edja k’ɛnɔnyi esato, diakɔ diakiso l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula etena kakatalongola leeta lo 1985 la tɔtɔ Kalasa ka 79 ka Ngiliyadɛ! Wakatotome la Libéria lo Afrikɛ wa lo Owɛstɛ.

Paul: Takɔtɔ lo aviyɔ wa ntondo wakatakalolaka otsha la Libéria. Anto waki la wɔma efula ndo wakatetemala mbashimba diaha vɔ ntomba oma lo  nkombo yawɔ l’akɔlɔ. Anto wakokaka wɔma efula diakɔ diele kaanga etena kakadjaka mutuka londjo la shashimoya vɔ wakaatɛka asolo ndo wakalawɔka! Dia ntshikala ki, sho takadiaka etenyi kɛmɔtshi ka dibuku di’Esambo otsho tshɛ. Koko, takalangaka mɛtɛ ɔkɛndɛ aso. Anne aki misiɔnɛrɛ ndo dimi lakakambaka lo Bɛtɛlɛ kaamɛ la John Charuk. a Diewo diande ndo woho washihodiande ekakatanu w’anangɛso l’akadiyɛso akakimanyiya dia ndowanyami.

Anne: Lande na kakatayokomaka lo nanga Libéria esadi eto? L’ɔtɛ wa anangɛso la akadiyɛso. Vɔ waki l’osalosalo ndo la kɔlamelo. Takayongaka la dimama dia wolo efula la wɔ; vɔ wakayokomaka nkumbo kaso k’oyoyo. Alako awɔ wakatokeketshaka lo nyuma. Esambishelo ka lɛkɔ aki diambo efula. Anto wa lɛkɔ kɔngɛnangɛnaka naka wɛ mimɔ oma lalewɔ esadi! Anto wakakɛtshanyaka awui wendana la Bible lo toshinga. Aki wɔdu wɛ tatshiya sawo la wɔ aha l’okakatanu. Taki l’ambeki wa Bible efula ndo aki tshondo y’okakatanu dia mbeka la wɔ vɔ tshɛ. Aki mɛtɛ ɛtshi ka nkɛtɛ ka dimɛna dia nsambisha!

Paul: Lo 1989 l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛnɛi wa wɔladi, dui dimɔtshi diakatshikitanya akambo tshɛ diakasalema, mbuta ate ta dia lam’asa ase wodja. Lo Ngɔndɔ k’esambele 2, 1990, elui w’atɔmbɔki wakɔshi ahole waki suke la Bɛtɛlɛ. L’edja ka ngɔndɔ shato, sho kosawolaka l’anto wa l’andja wa wodja mbidja ndo ase nkumbo yaso ndo Mbalasa kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo. Aki osukusuku, mbo yandɛ komonga efula ndo wakeyanaka la wamato la wolo. Efukutanu wakatetemala lo wodja w’otondo l’edja k’ɛnɔnyi 14.

Anne: Anto wa lo waoho amɔtshi wakalɔshaka ndo wakadakaka anto wa lo waoho akina. Andɔshi wa wolo waki l’ekoma wakalɔtɛ ahɔndɔ wa kɔlɔ wakatetetaka lo toshinga ndo wakatɔtɔka lo mvudu tshɛ dia tɔsaka kɛnɛ kakawalangaka. Amɔtshi wakɔsaka ndjaka onto oko “ɔnɛ ladiaka kɔkɔ.” Edo waki kalakala l’ahole wakawemadiaka anto dia mbasɛnga. Ɛmɛnyi wa kɔlamelo wakadiakema mbidja ndo misiɔnɛrɛ ehende.

Anangɛso wakadje nsɛnɔ yawɔ lo waale dia nkokɛ anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ waki lo dioho diakawatayangaka dia ndjaka. Waa misiɔnɛrɛ ndo ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ wakasale woho akɔ waamɛ. Lo Bɛtɛlɛ, ɛmɛnyi ɛmɔtshi wakalawɔ wakalalaka lo luudu la l’ɛse ndo akina wakalalaka kaamɛ la so lo luudu la la diko. Takadjasɛka la nkumbo kɛmɔtshi kaki l’anto esambele.

 Paul: Lushi tshɛ, andɔshi wakahembaka dia mbɔtɔ l’oyango wa menda kana takashɛka anto. Taki l’anto anɛi wakendaka: Ahende wakendaka oma lo didishi ndo ahende akina lo soko dia l’andja. Naka anangɛso ahende wakemalaka lo soko dia woke dia l’andja wambɔkɔma anya la ntondo kawɔ kete ndooko dikambo. Koko naka vɔ nkɔma anya awɔ l’ɔkɔngɔ kete andɔshi wekɔ lo ndjaye, ɔnkɔnɛ wanɛ wenda oma lo didishi wakahombaka ndawɔ esadi eto dia toshɛ angɛnyi aso.

Anne: Oma l’ɔkɔngɔ wa mingu efula, olui ɔmɔtshi w’andɔshi waki la nkɛlɛ wakɔtɔ la wolo. Lakayaadihe la nsapi ndo kadiyɛso kɛmɔtshi akayashɛ lo luudu la mbɔka lɛnɛ akiso la hiole ya mɔngama. Kadiyɛso akatɔngama lo hiole yakɔ. Andɔshi waki l’ekoma wakandjele lo luudu la la diko. Vɔ wakalanya lokuke laso la nkɛlɛ tshɛ. Paul akalange mbashimba lo mbatɛ ate: “Wadɛmi akɔkɛ.” Etena kakamafɛka dihole diakɔngama kadiyɛso, londjo lakokɛ ko lakatatɛ nongɔsɔla oseka ɛngɔ tshɛ kaki laawɔ ndo kɛsɔ akambɔsɛ yema ya wenya ndo lakatatɛ nsaka lokomba demba di’otondo oma k’ɔtɛ polo l’ekolo. Ngande wakamakoke dihola lokuke? Lakalɔmbɛ Jehowa l’otema dia kimanyiyami. Ko lakadihola lokuke ndo lakawasha mɔyɔ la wɔlamu tshɛ. Ɔmɔtshi akansokola ko akɔtɔ lo luudu la mbɔka ko akanya diangɔ tshɛ diakandatane. Nde akambe lo woho wakinde kotana ndooko ɛngɔ. Nde la olui ande wakatatɛ nyanga l’ahole akina tshɛ wa lo luudu polo ndo l’odiko. Koko ndo lɛkɔ nto hawotanyi ndooko ɛngɔ.

Paul: L’edja ka ngɔndɔ efula, sho komonga la mbo ya ndɛ efula. Koko taki la mbo ya ndɛ ya lo nyuma tshavutshavu. Ɔtɛmwɛlɔ wa la pindju wa lo Bɛtɛlɛ mbaki oko ‘mbo yaso ya ndɛ ya la pindju,’ ndo takangɛnangɛnaka efula lo woho wakawatokeketshaka.

Naka etena kakashilaka mbo ya ndɛ l’ashi, sho ntomba dia toyanga ko ntshika wanɛ wakɔngama, kete vɔ wakakoke ndjodiakema. Tena dimɔtshi, woho ndo etena kakatoshaka Jehowa mbo ya ndɛ aki oko lo dihindo. Jehowa ndjakiyanyaka lo dikambo dia kɛnɛ kele la so ohomba ndo tokimanyiyaka dia ntshikala ki.

Etena tshɛ kataleke andja ɔnɛ ntshɔ otsha lo wodjima, mbataleke osase w’akambo wa mɛtɛ mpɛta. Mbala la mbala, anangɛso l’akadiyɛso wakalawɔka dia nshimbɛ nsɛnɔ yawɔ, koko lokumu ndo mbetawɔ kawɔ kakatshikala nge. Amɔtshi wakataka dia mbikikɛ okakatanu wa wolo wa ta, aki oko “ndjalɔngɔsɔla dikambo dia mfɔnu ka woke.” La dihonga tshɛ dikumanyi ndo anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ wakasale kɛnɛ tshɛ kakiwɔ l’akoka wa nsala dia nkimanyiya anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ. Etena kakawonɔka, anangɛso l’akadiyɛso waki kaamɛ, wakatasambishaka, wakatɔtɔka nsanganya lo Mbalasa ya Diolelo yakawatakaka l’oswe. Nsanganya yaki tshondo y’ekeketshelo le wɔ lo tena dia wolo sɔ ndo esambishelo akaakimanyiya dia vɔ ntondoya. Etena kakatakahaka mbo ya ndɛ, ahɔndɔ ndo diangɔ dikina,  anangɛso efula wakatɔlɔmbɛ atapa w’esambishelo lo dihole di’ahɔndɔ! Anto waki la lonyangu ndo l’ɔkɛyi wakahokamɛka lokumu l’ɔlɔlɔ. Vɔ wakaambe lo menda woho waki Ɛmɛnyi l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo woho wakawɛnaka akambo la sso di’ɔlɔlɔ; vɔ wakahɛtaka oko osase lo wodjima! (Mat. 5:​14-16) Ohetoheto waki l’anangɛso wakakonya dia andɔshi amɔtshi wa ngala nkoma anangɛso.

Paul: Tena dimɔtshi, takahombaka mimɔ oma lo wodja, mbala shato l’etena ka mondo ndo mbala hiende l’edja k’ɔnɔnyi w’otondo. Kadiyɛso kɛmɔtshi ka misiɔnɛrɛ akalembetshiya woho wakatayaokaka lo mbuta ate: “Lo Ngiliyadɛ, wakatetsha dia nanga anangɛso l’akadiyɛso wa lɛnɛ akawatotome l’otema aso tshɛ ndo kɛsɔ mbakatasale. Laasɔ, ntshika anangɛso l’etena kakiwɔ lo ekakatanu kɛsɔ aki paa efula l’otema!” Diɛsɛ ko, takakokaka mbisha lonya la Libéria oma lo wedja wosukanyi.

Anne: Lo Ngɔndɔ ka tanu 1996, sho anɛi takayatombaka la mutuka wa Bɛtɛlɛ tele la mikanda w’ohomba efula wakendanaka l’olimu wa la Libéria. Takalange ntshɔ lo dihole diaki komonga waale la wedi w’osomba lo kilɔmɛtrɛ 16. Paka ko wonya akɔ ta diakɔtɔ lo dihole diakiso. Andɔshi waki la nkɛlɛ wakakande l’olongo, wakatemadia, wakatondja asato l’atei aso oma lo mutuka ko wakatshu la mutuka la Paul l’etei. Takemala laawɔ tele la lonyangu l’efula. La shashimoya, takɛnyi Paul ayaye oya le so ayakɛlɛ dikila l’elongi. Takatshimbe wɔɔngɔ lo mfɔnya ɔnɛ wakookande koko takayoshihodiaka dia naka ngasɔ tshike nde hakɛndakɛnda! Ɔndɔshi ɔmɔtshi akɔɔkɔmɔla etena kakandootondjaka oma lo mutuka. Diɛsɛ ko aki mpota ka tshitshɛ.

Mutuka ɔmɔtshi w’asɔlayi wakemala suke la so waki l’anto amɔtshi waki la wɔma l’etei. Takalɛndama lo mutuka lam’ele ahole komonga l’etei dia sho mbɔtɔ. Shufɛlɛ akakola la lowango ko sho tshɛ takalange nkɔ. Takɔɔsɛngasɛnga dia memala koko, nde akokaka wɔma dia nde memala. Takakimɛ lo yoho mɔtshi koko takakome tele la wɔma ndo takasakaka lokomba.

Paul: Sho komonga ndooko l’ɛngɔ nto koko taki mindo, ahɔndɔ wakatɛ l’ɔkɔngɔ, takendana ndo takayambola woho wakatatshikala la lɔsɛnɔ. Takalale lo dihole dia hwe suke l’aviyɔ wakatondɔtondɔ l’asashi wakayotshɔka la so la wedi a pindju otsha la Sierra Leone. Taki la lowando efula lo woho wakiso la lɔsɛnɔ, koko taki la lonyangu l’efula lo dikambo di’anangɛso w’Akristo wa la Libéria.

Anne: Lam’akatakome lo Bɛtɛlɛ ka la Freetown la Sierra Leone, taki l’ekokelo. Koko lakatatɛ nkanyiya awui amɔtshi wakete. La yanyi, lakokaka wɔma dia dui dimɔtshi dia kɔlɔ diakakoke komɛmi ndo kɛnɛ tshɛ kaketaka lalemi kaki oko shimu. L’otsho, lakakakashimɔka, lakasakaka lokomba lɔlɔtshi dikɔti dia tshitshi ndo lele la wɔma dia kana dui dimɔtshi dia kɔlɔ diakakoke ntomba. Aki tshondo y’okakatanu le mi dia mpɛnga. Paul akankimɛ ndo akalɔmbɛ kaamɛ la mi. Takembe esambo wa Diolelo polo ndo lokomba amboshila. Lakayaokaka oko layanga mbidjɔ dadi ndo takamakoke nkamba nto oko misiɔnɛrɛ.

Hambohɛki pondjo kɛnɛ kakatombe oma laasɔ. Lomingu lakɔ laamɛ takalongola periodikɛ hiende. Kɛmɔtshi aki Emɔ! ka Ngɔndɔ ka samalo 8, 1996. Tɔ kaki la sawo diele l’ɔtɛ adui ɔnɛ: “Comment venir à bout des crises de panique.” Laasɔ mbakamayoshihodiaka kɛnɛ kakankomɛ. Ka hende aki Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka tanu 15, 1996, yaki la sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Où puisent-ils leur force?” Tshoto y’Etangelo yakɔ yaki l’osato wa lombudi lakahomɔ. Sawo nɛ diakalembetshiya dia paka oko wakoka lombudi ntetemala ndɛ ndo mfumbɔ kaanga mbelɔ l’ahafu wambolana, sho lawɔ koka ntetemala nkimanyiya anto akina lo tshimbo ya nyuma ka Jehowa kaanga etena keso la paa lo yimba. Ɔsɔ aki mbo ya ndɛ yakeketsha yakaye oma le Jehowa l’etena kahombama. (Mat. 24:45) Nsala eyangelo w’asawo watɛkɛta dia dui sɔ akankimanyiya. L’edjedja ka wonya, ekiyanu ami wakayoshilaka.

Paul: Etena tshɛ kakatahombe nkalola la Libéria, takokaka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Otsha l’ekomelo ka 2004 takasale suke l’ɛnɔnyi oko 20 lo dihole diakawatotome. Ta diakakomɛ. Wakakongɛ awui wa wokelo lo Bɛtɛlɛ. Koko la shashimoya, wakatɔlɔmbɛ dia mbetawɔ ɔkɛndɛ w’oyoyo.

 Dui sɔ diaki wolo efula le so. Taki la diɔtɔnganelo dia ma ma la nkumbo kaso ka lo nyuma ndo sho konanga mbatshika. Lam’akatatshike nkumbo kaso kakatalangaka efula dia sho ntshɔ lo Ngiliyadɛ, takɛnyi woho wele ndjasha le Jehowa mbelaka ɛtshɔkɔ, ko taketawɔ. Takahombe ntshɔ lo dihole diakawatotome suke la Ghana.

Anne: Takalele efula etena kakatamɔ oma la Libéria. Takaambe efula etena kakatotɛ Frank, ɔnangɛso ɔmɔtshi l’opalanga la lomba ate: “Nyayotohɛ!” Oma laasɔ nde akalambetshiya ate: “Sho mbeyaka dia hanyotohɛki pondjo, koko nyu pombaka ndjasha l’otema ɔtɔi l’ɔkɛndɛ anyu w’oyoyo. Vɔ ndja oma le Jehowa, laasɔ nyotoyasha le anangɛso l’akadiyɛso wa lɛkɔ.” Dui sɔ diakatokeketsha lo okakatanu waki la so wa totatɛ nto lɛnɛ ateya anto yema tshitshɛ tsho ndo lɛnɛ ele oseka dui tshɛ oyoyo le so.

Paul: Koko, kɔmbɔsa etena k’otale dia nanga nkumbo kaso k’oyoyo ka lo nyuma ka lo Ghana. Ɛmɛnyi wa Jehowa waki efula lɛkɔ! Takakondja wetshelo efula oma l’ekeketshelo ka lo nyuma ndo kɔlamelo y’angɛnyi aso w’eyoyo. L’ɔkɔngɔ wa sho nkamba lo Ghana l’edja k’ɛnɔnyi 13, dui dimɔtshi dia diambo diakatombe. Wakatɔlɔmbɛ dia tokamba lo Bɛtɛlɛ ka l’Afrikɛ wa lo Ɛstɛ, lo Kenya. Kaanga mbakiso l’ohomba efula w’angɛnyi aso wa lɛnɛ akiso, takatonga esadi eto l’angɛnyi w’eyoyo la Kenya. Ndo tekɔ lo ntetemala nkamba lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka lo Kenya lɛnɛ ele ohomba efula.

Anne: L’edja k’ɛnɔnyi, lakahomana l’ekakatanu efula ndo lo tena dimɔtshi laki la wɔma. Monga lo waale kana l’ekiyanu koka monga la shɛngiya lo demba ndo lo yimba. Sho hatokoke nongamɛ dia Jehowa tokokɛ lo dihindo lo awui asɔ. Naka dimi mboka londjo l’ekoma ndo l’asashi, dimi koka monga la paa l’asolo ndo l’anya. Koko lakeke dia mendɛka l’ekimanyielo katosha Jehowa dia tokeketsha, mbidja ndo osukɔ w’anangɛso l’akadiyɛso. Ndo lakɛnyi dia lo ntetemala la mbekelo y’amɛna ya lo nyuma, Jehowa koka tokimanyiya dia nkotsha ɔkɛndɛ aso.

Paul: Anto amɔtshi koka tombola ɔnɛ: “Onde nyu nangaka ɔkɛndɛ anyu?” Wedja koka monga elangala, koko vɔ koka monga nto l’esukusuku ndo la waale. Ko laasɔ, kakɔna kalekaso nanga oleki wodja? Anangɛso l’akadiyɛso wa nɛmɔ, mbuta ate nkumbo kaso. Kaanga mboyeso oma l’ahole wotshikitanyi, sho tshɛ tekɔ la yimba yakɔ yaamɛ. Takafɔnyaka dia wakatotome dia taakeketsha, koko kɛnɛ kele mɛtɛ ele vɔ wakatokeketsha.

Etena tshɛ konɔso, sho mɛnaka dihindo dia nshi nyɛ, mbuta ate: Nkumbo kaso k’onto l’ɔnango. Etena tshɛ keso ase etshumanelo, tekɔ la nkumbo ndo la luudu. Tekɔ l’eshikikelo dia naka sho ntetemala ndjaɛkɛ le Jehowa, kete nde ayotokeketsha lo ndjela ehomba aso.—Flpɛ. 4:13.