1. Ngande weyaso dia ekambi wa Nzambi wakahombe ntshungɔ oma lo Babilɔna ka Woke, ndo ambola akɔna wayotokadimola?

LO SAWO dietshi, takeke dia Akristo wa kɔlamelo waki lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ka Woke. Dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ ko, vɔ kotshikala lo lɔhɔmbɔ pondjo. Sho mbeyaka dui sɔ nɛ dia lo Bible, Nzambi akadjangɛ ekambi ande dia ‘ntomba oma’ lo tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo. (Adia Ɛnyɛlɔ 18:4.) Dui sɔ shikikɛka di’Akristo wakahombe ntshungɔ oma lo Babilɔna ka Woke. Tekɔ lo nomɔlomɔ dia mbeya etena kakawatshungɔ! Koko ntondotondo, sho pombaka nkadimola ambola wayela anɛ: Kakɔna kakayashikikɛ Ambeki wa Bible dia nsala lo kɛnɛ kendana la Babilɔna ka Woke kaanga la ntondo ka 1914? Ohetoheto wa ngande waki la anangɛso l’olimu w’esambishelo etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo? Onde ekambi wa Nzambi waki ɛhɔmbɔ wa Babilɔna l’etena kɛsɔ l’ɔtɛ wakiwɔ l’ohomba wa mingɔma?

2. Kakɔna kakayashikikɛ Ambeki wa Bible wa ntondo dia nsala kaanga la ntondo ka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo?

² Ɛnɔnyi efula la ntondo ka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo  (1914-1918), Charles Taze Russell ndo Ambeki wa Bible akina wakashihodia ɔnɛ Lokristokristo kombetshaka akambo wa mɛtɛ w’oma lo Bible. Diakɔ diakiwɔ konanga monga kaanga la losambi ɔtɔi la ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. Kaanga lo 1879, Tshoto y’Etangelo ya Siɔna yakate dia ɔtɛmwɛlɔ tshɛ wafuna dia vɔ wekɔ otshukami wele la kɔlamelo le Kristo, koko wekɔ lo nsukɛ emboledi, wekɔ mɛtɛ etenyi kɛmɔtshi ka Babilɔna ka Woke kelɛ Bible ɔnɛ womoto la numba.—Adia Ɛnyɛlɔ 17:1, 2.

3. Kakɔna kakasale Ambeki wa Bible dia mɛnya ɔnɛ vɔ waya bu lo ɔtɛmwɛlɔ wa kashi nto? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

³ Apami ndo wamato wa kɔlamelo wakeye dia naka vɔ ntetemala nsukɛ ɔtɛmwɛlɔ wa kashi, kete Nzambi hatowatshɔkɔla. Diakɔ diele, efula ka l’atei awɔ wakatome mikanda lo ɛtɛmwɛlɔ awɔ dia mbuta ɔnɛ vɔ hawoyolanga monga lɔkɔ nto. Amɔtshi wakadia mikanda awɔ la dui dia wolo la ntondo k’anto tshɛ l’ɔtɛmwɛlɔ. Etena kakiwɔ kombasha diaaso dia nsala dui sɔ, vɔ wakatomɛka onto tshɛ la l’ɔtɛmwɛlɔ mukanda ɔmɔtshi. Ambeki wa Bible wakɛnya hwe dia vɔ hawoyolanga monga kaanga la losambi ɔtɔi la ɔtɛmwɛlɔ wa kashi! Ɛnɔnyi efula la ntondo, vɔ wakakokaka ndjakema l’ɔtɛ wa nsala dui sɔ. Koko oya lo 1870, mandji ya lo wedja efula kondjosukɛ ɛtɛmwɛlɔ lo yɛdikɔ y’efula oko wakawasalaka ntondo. Oma l’etena kɛsɔ, anto wakakokaka ntɛkɛta akambo wendana la Bible aha l’okakatanu ndo kaanga ntona kɛnɛ kaketshaka ɛtɛmwɛlɔ awɔ.

4. L’etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo, ngande wakɔsaka Ambeki wa Bible Babilɔna ka Woke? Lembetshiya.

⁴ Ambeki wa Bible wakashihodia ɔnɛ vɔ kopomba tsho nkomɛ lo mbutɛ ase nkumbo, angɛnyi awɔ ndo ase ɔtɛmwɛlɔ ɔnɛ vɔ hawoyosukɛ ɔtɛmwɛlɔ wa kashi nto. Vɔ wakalange dia andja w’otondo mbeya ɔnɛ Babilɔna ka Woke kekɔ womoto la numba ka lo nyuma! Diakɔ diele, lam’asa Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1917 la etatelo ka 1918, nunu dimɔtshi dia Ambeki wa Bible waki l’ohetoheto wakasha anto traktɛ 10 000 000 kaki la sawo diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ɔkwɛlɔ wa Babilɔna.” La dihonga tshɛ traktɛ kɛsɔ kakatondja awui wendana la Lokristokristo sɛkɛ. Oko wakokaso nkanyiya, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakomala! Koko Ambeki wa Bible kotshika nsala dui sɔ. Vɔ wakayashikikɛ dia ntetemala nsambisha ndo nkitanyiya “Nzambi oko wende owandji lo dihole dia nkitanyiya anto.” (Etsha 5:29) Kakɔna katɛnya dui sɔ? Diɔ tɛnyaka dia l’etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo, Akristo w’apami la wa wamato asɔ komonga nto lo lɔhɔmbɔ; koko, vɔ wakatshungɔ mɛtɛ oma lo ɔtɛmwɛlɔ wa kashi ndo wakakimanyiyaka anto akina dia nsala dui sɔ.

5. Lande na kataso ɔnɛ anangɛso waki l’ohetoheto w’efula l’etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo?

⁵ Lo nshi yakete, takataka di’ekambi wa Nzambi kombetawɔmaka le nde etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo nɛ dia vɔ kosambishaka l’ohetoheto. L’ɔtɛ w’ɔkɔkɔ ɔsɔ, takafɔnyaka ɔnɛ Jehowa aketawɔ dia Babilɔna ka Woke mbaetɛ mfumbe l’etena ka mondo. Koko, anangɛso l’akadiyɛso wa kɔlamelo wakakambɛka Nzambi lam’asa 1914 la 1918 wakalembetshiya ɔnɛ oko olui, vɔ wakasale  kɛnɛ tshɛ kakawakoke nsala dia ntetemala nsambisha. Eokelo ka dimɛna ka kɛnɛ kakakomɛ Ambeki wa Bible l’etena kɛsɔ tokimanyiyaka dia nshihodia awui amɔtshi wofundami lo Bible.

6, 7. a) Ekakatanu akɔna wakahomana l’Ambeki wa Bible etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo? b) Kakɔna kɛnya dia Ambeki wa Bible waki l’ohetoheto?

⁶ Lo mɛtɛ, etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo, Ambeki wa Bible wakayashaka efula l’esambishelo. Koko, vɔ waki ndo l’ekakatanu efula. Tayanga nsɛdingola ekakatanu ehende l’atei awɔ. Ntondotondo, Ambeki wa Bible kombeyaka woho wa nsambisha lo nkamba paka la Bible keto. Vɔ waki la mbekelo ka takahaka abuku ndo ntshika dia ekanda walembetshiya Bible nembetshiya akambo wa mɛtɛ. Diakɔ diele, l’etatelo ka 1918 etena kakashimbe emboledi otondjelo wa dibuku Le mystère accompli, esambishelo kakayonga wolo le anangɛso efula. Okakatanu wa hende ele, l’ɔnɔnyi akɔ waamɛ lɔkɔsu lakawelɛka Grippe espagnole lakatatɛ. Lɔkɔsu la wolo lɔsɔ lakasambiyamaka efula ndo aki tshondo y’okakatanu di’anangɛso mbeteta ndo nsambisha. Koko kaanga la ntondo k’ekakatanu ɛsɔ, Ambeki wa Bible wakasale kɛnɛ tshɛ kakawakoke nsala dia ntetemala l’olimu w’esambishelo.

⁷ Lo 1914, olui wa tshitshɛ w’Ambeki wa Bible wakɛnya anto “Photo-Drame de la Création.” Dramɛ sɔ diaki la esato wakɛndakɛnda wele la wendjo w’awui, aki dui di’oyoyo l’etena kɛsɔ. Oko wakawadielɛka, dramɛ sɔ diaki ɔkɔndɔ w’anto ntatɛ lam’akatongama Adama polo l’ekomelo ka Diolelo dia Kristo. Lo 1914, ɔnɔnyi wa ntondo wakawadiɛnya, anto ndeka 9 000 000 wakende dramɛ sɔ. Ohokanyiya dui sɔ. Ɔsɔ aki lofulo loleki ndo lofulo l’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo ɛlɔ kɛnɛ! Alapɔlɔ ekina mɛnyaka dia lo 1916, anto ndekana 809 000 wakɔtɔ lo nsanganya ya lo sɛkɛ l’États-Unis, ndo lo 1918, lofulo lɔsɔ lakadɛ polo lo anto 950 000. Ambeki wa Bible asɔ waki l’ohetoheto mɛtɛ!

8. Ngande wakakeketsha anangɛso wakalɔmbɔlaka Ambeki wa Bible etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo?

⁸ Etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo, anangɛso wakalɔmbɔlaka wakakambaka olimu efula dia ntondja ekanda  walembetshiya Bible ndo dia nkeketsha Ambeki wa Bible tshɛ. Osukɔ wa la ngandji ɔsɔ akakeketsha anangɛso dia vɔ ntetemala nsambisha. Richard H. Barber, laki osambisha w’ohetoheto l’etena kɛsɔ akate ate: “Takatondoya dia ntetemala monga la emendji ɛmɔtshi weteta ndo takatetemala mbisha anto Tshoto y’Etangelo ndo takayitomaka la Canada lɛnɛ akashimbama olimu aso.” Nde akatetemala mbuta ate: “Lam’ele wakahɔtɔla angɛnyi ami amɔtshi dibuku diawɔ dia tshitshɛ dia Le mystère accompli, laki la diɛsɛ dia mbatomɛdiɔ. Ɔnangɛso Rutherford akatɔlɔmbɛ dia sho nkongɛ nsanganya ya weke lo wedja efula wa lo owɛstɛ ka États-Unis ndo ntoma atɛkɛtshi dia tokeketsha anangɛso lo yɛdikɔ yahombama.”

9. a) Lande na kaki ekambi wa Nzambi l’ohomba wa yema y’engwelo lam’asa 1914 ndo 1919? b) Kaanga mbakiwɔ l’ohomba wa yema y’engwelo, kakɔna kahatakoke mfɔnya?

⁹ Aki dui dimɔtshi diakahombe Ambeki wa Bible mingɔma lɔkɔ. Vɔ koshihodiaka tshɛ lo tshɛ kɛnɛ kakalange Jehowa mbuta etena kakandate dia nkitanyiya emboledi. (Rɔmɔ 13:1) Diakɔ diele oko olui, aki tena dimɔtshi diakiwɔ konamaka lomangemange lawɔ etena kakalɔmaka ta. Ɛnyɛlɔ, etena kakatɛ presida ka l’États-Unis anto dia nɔmba lo dikambo dia wɔladi lo Ngɔndɔ ka tanu 30, 1918, Tshoto y’Etangelo yakakeketsha Ambeki wa Bible dia vɔ lawɔ nɔmba. Anangɛso amɔtshi wakasukɛ ta lo nkimɔ falanga ndo yema tshitshɛ l’atei awɔ wakakome polo lo monga asɔlayi ndo wakatshu lo ta. Koko kaanga mbakiwɔ l’ohomba wa yema y’engwelo, hatokoke mfɔnya ɔnɛ ɔsɔ mbaki ɔkɔkɔ wakawonge lo lɔhɔmbɔ lo Babilɔna ka Woke. Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, vɔ wakayakakitola suke la tshɛ la tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo.—Adia Luka 12:47, 48.

10. Ngande wakɛnya Ambeki wa Bible woho wakawalɛmiyaka lɔsɛnɔ?

¹⁰ Ekɔ mɛtɛ dia Ambeki wa Bible koshihodiaka tshɛ lo tshɛ kɛnɛ kakalembetshiyaka ntshikala lomangemange le Akristo. Koko vɔ wakeyaka dia ekɔ kɔlɔ ndjaka onto akɔna tshɛ. Ɔnkɔnɛ, kaanga mbakayala anangɛso amɔtshi asɔlayi ndo mbakawɛmbɛ dihomɔ dia ta etena kakalɔmaka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo, vɔ wakatone dia nkamba la diɔ dia ndjaka anto. Amɔtshi wanɛ wakatone dia ndjaka wakatomama la ntondo lo ta dia vɔ ndjakema.

11. Kakɔna kakasale emboledi etena kakatone Ambeki wa Bible dia ndɔ ta?

¹¹ Diabolo aki la nkɛlɛ l’ɔtɛ wa kɔlamelo yaki l’anangɛso asɔ le Nzambi. Etombelo waki la dui sɔ ele, nde akasale “awui wa kɔlɔ lo nkamba la ɛlɛmbɛ.” (Osambo 94:20) James Franklin Bell, jeneralɛ y’asɔlayi wa l’États-Unis, akatɛ ɔnangɛso Rutherford nde la Van Amburgh ɔnɛ emboledi wekɔ lo nsala la wolo dia mbidja ɔlɛmbɛ w’oyoyo wayosha lotshungɔ la fundɛ onto tshɛ latona ndɔ ta nyɔi. Ɔlɛmbɛ ɔsɔ wakendanaka lo yoho ya laande la Ambeki wa Bible ato. La nkɛtɛ tshɛ jeneralɛ shɔ akatɛ ɔnangɛso Rutherford ɔnɛ ɔlɛmbɛ ɔsɔ hawodjami nɛ dia prezida k’États-Unis amboshimba dui sɔ. Jeneralɛ shɔ akakotsha ate: “Koko sho mbeyaka woho wayotonyonda ndo tayosala dui sɔ!”

12, 13. a) Lande na kakawafundɛ anangɛso enanɛi lokanu l’edja ka nshi efula? b) Onde lokanu lakakonya anangɛso dia ntshikitanya yɛdikɔ yawɔ ya nkitanyiya Jehowa? Lembetshiya.

¹² L’ekomelo emboledi wakayokondja  woho wa mbisha Ambeki wa Bible dilanya. Ɔnangɛso Rutherford nde la Van Amburgh, kaamɛ l’anangɛso akina asamalo waki ndo vɔ lawɔ enyimpala wa Société Watch Tower wakandama. Shushi yakawasha ɔkɛndɛ wa dui sɔ akate dia anangɛso asɔ waki waale efula ndeka olui w’asɔlayi w’ase Allemagne. Nde akate nto ɔnɛ vɔ wakatɛngɛ emboledi, asɔlayi ndo ɛtɛmwɛlɔ tshɛ ndo vɔ pombaka mbishama dilanya dia wolo. ^[1] (Enda nɔtɛ ka la koma.) Ɔnkɔnɛ, Ambeki wa Bible wakafundamɛ lokanu l’edja ka nshi efula dia vɔ tokamba la Atlanta, la Georgie. Koko etena kakashile ta, wakawatondja ndo wakawanyɛ awui wa kashi wakawaahindɛ.

¹³ Kaanga l’etena kakiwɔ lo lokanu, anangɛso enanɛi asɔ wakayashikikɛ dia nkitanyiya ɛlɛmbɛ wa Nzambi. Ngande weyaso dui sɔ? Vɔ wakafundɛ prezida k’États-Unis dia mbɔlɔmba dia mbatondja oma lo lokanu. Lo mukanda ɔsɔ vɔ wakafunde ɔnɛ Bible totɛka dia sho hatohombe ndjaka, diakɔ diele onto tshɛ lakayakimɔ le Nzambi ndo lahindola ɛlɛmbɛ ande l’okonda hatetawɔma le nde ndo ayoyolanyema. Vɔ wakalembetshiya ɔnɛ ɔsɔ mbele ɔkɔkɔ wakiwɔ kondjaka ndo wahawadiakaki anto akina pondjo. Vɔ waki mɛtɛ la dihonga dia fundɛ prezida awui asɔ! Aha la taamu, anangɛso asɔ kotshikitanya yɛdikɔ yawɔ ya nkitanyiya Jehowa.

14. Lembetshiya l’ekimanyielo k’Afundelo kɛnɛ kakasalema lo 1914 polo lo 1919.

¹⁴ Malaki 3:1-3 nembetshiyaka kɛnɛ kakakomɛ ambeki wa Bible lam’asa 1914 la etatelo ka 1919. (Adia.) Jehowa Nzambi, “Nkumadiɔndjɔ ka mɛtɛ” ndo Yeso Kristo, “ɔkɛndji wa sheke,” akaye dia ndjɔsɛdingola “ana w’apami wa Lɛwi,” wele didjidji dia akitami. L’ɔkɔngɔ wa Jehowa mbangola ndo mbaɛdia, vɔ waki suke dia nongola ɔkɛndɛ w’oyoyo. Lo 1919, Yeso akasɔnɛ “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ,” wakandasha ɔkɛndɛ wa nɔmbɔla ndo mbetsha ekambi waki Nzambi tshɛ. (Mateo 24:45) Ekambi waki Nzambi wakatshungɔ oma lo Babilɔna ka Woke. Ntatɛ oma laasɔ, vɔ wakatatɛ mbeka awui efula wendana la lolango laki Nzambi ndo ngandji kawɔ le nde kakaleke mpama. Ande lowando lele la wɔ l’ɔtɛ wa ɔtshɔkɔ ande ɔsɔ lee! ^[2]—Enda nɔtɛ ka la koma.

15. Ngande wakokaso mɛnya dia tekɔ la lowando lo woho wakatatshungɔ oma lo Babilɔna ka Woke?

¹⁵ Tekɔ la lowando efula lo woho wakatatshungɔ oma lo Babilɔna ka woke. Satana bu l’akoka wa ndanya ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Nde ambokita tatala! Koko sho pombaka mbohɔka lande na kakatotshungola Jehowa. Oyango ande ele dia anto tshɛ shimbamɛ. (2 Kɔrɛtɔ 6:1) Koko ɔtɛmwɛlɔ wa kashi wekɔ lo ntetemala monga la shɛngiya le miliyɔ y’anto wele l’etema w’ɛlɔlɔ ndo vɔ wekɔ l’ohomba w’ekimanyielo kaso! Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ tosale kɛnɛ tshɛ kakokaso nsala dia mbokoya anangɛso wa kɔlamelo lo nkimanyiya anto dia ntshungɔ.