1. Kakɔna kakasalema lam’akalanyema Jɛrusalɛma?

LO ƆNƆNYI 607 la ntondo ka Kristo, nkumekanga Nɛbukadinɛza ka II la asɔlayi ande wa wolo w’ase Babilɔna wakalɔsha osomba wa Jɛrusalɛma. Bible mbutaka dia nkumekanga akadiakaka ɛlɔngɔ w’apami la lokuwa la ta. “Nde komboka ɔlɔngɔ a pami kana osekaseka w’emuma, osombe kana onto lele la ɛkɔmɔ kɛtshi.” L’ekomelo, “nde akatshumbe luudu la Nzambi ka mɛtɛ, akatola mpele dia Jɛrusalɛma, akatshumbe totshoto tayɔ tshɛ takadingama la mpele la dja, ndo akalanya ɛngɔ tshɛ ka nɛmɔ.”—2 Ɛkɔndɔ 36:17, 19.

2. Ɔhɛmwɛlɔ akɔna wakasha Jehowa, ndo kakɔna kakahombe komɛ ase Juda?

² Ase Juda kokoka nkashimɔ lam’akalanyema Jɛrusalɛma. Ɛnɔnyi efula la ntondo, Nzambi akatome amvutshi dia mbewola anto ɔnɛ naka vɔ ntetemala mbohindolɛ, kete vɔ wayɔlɔshama oma le ase Babilɔna. Ase Juda efula wakahombe ndjakema la lokuwa la ta, ndo wanɛ wakahombe ntshikala la lɔsɛnɔ wakahombe monga lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna. (Jɛrɛmiya 15:2) Ngande waki lɔsɛnɔ la lo lɔhɔmbɔ? Onde dui dimɔtshi diafɔna la monga lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna diambokomɛka Akristo asɔ? Naka eelo, ko etena kakɔna?

3. Ngande wakatshikitana lɔsɛnɔ la lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna la lɔsɛnɔ la mfumbe l’Edjibito?

³ Jehowa akatɛ ase Juda ɔnɛ etena kakawahombe tɔlama lo lɔhɔmbɔ, vɔ wakahombe mbetawɔ dui di’oyoyo diambowakomɛ sɔ ndo nsɛna lo yoho yakawakoke nsɛna. Nde akawatɛ lo tshimbo ya Jɛrɛmiya ate: “Nyoke mvudu ndo nyodjasɛ lɔkɔ. Nyokambe dikambɔ ndo nyole elowa w’oma lɔkɔ. Nyoyange wɔladi wa osomba wakamanyɔtɔlɛ lo lɔhɔmbɔ, ndo nyɔlɔmbɛ Jehowa lo wahɔ awɔ, nɛ dia lo wɔladi awɔ mbayonyonga la wɔladi.” (Jɛrɛmiya 29:5, 7) Ase Juda wakayele ɛlɔmbwɛlɔ wakawasha Jehowa waki la lɔsɛnɔ la dimɛna lo lɔhɔmbɔ. Ase Babilɔna waketawɔka di’ase Juda nkandola efula k’akambo awɔ ndo mbeteta lo wodja w’otondo aha l’okakatanu. L’etena kɛsɔ, Babilɔna aki dihole diakalekaka salema awui w’okanda. Efundelo w’edjedja mɛnyaka dia etena kakiwɔ lo lɔhɔmbɔ, ase Juda efula wakekaka woho wa nsondja ndo nsomba ndo wakakome etshudi wa tomanamana. Ase Juda amɔtshi wakayala akanga w’ɛngɔnyi. Lɔsɛnɔ la lo lɔhɔmbɔ komonga wolo oko waki lɔsɛnɔ laki l’ase Isariyɛlɛ lo mfumbe l’Edjibito ɛnɔnyi nkama la ntondo.—Adia Etombelo 2:23-25.

4. Laadiko di’ase Juda waki komonga la kɔlamelo, waa na nto wakahombe nsowa, ndo lande na kakiwɔ komonga l’akoka wa nsala oseka dui tshɛ diakalɔmbamaka lo Ɛlɛmbɛ?

⁴ Ase Juda amɔtshi waki lo lɔhɔmbɔ waki ekambi wa kɔlamelo waki Nzambi. Kaanga, mbakiwɔ kosala ndooko dui dia kɔlɔ, vɔ wakasowe kaamɛ l’ase wodja akina. Ase Juda waki la kɛnɛ kaki la wɔ ohomba l’emunyi, ko ngande wakawakoke ntɛmɔla Jehowa? Tɛmpɛlɔ ndo ediakelo kakalanyema ndo olimu w’ɔlɔmbɛdi kokoka kambema lo yoho yokongɛmi. Koko, ase Juda waki la kɔlamelo wakasalaka la wolo dia nkitanyiya Ɛlɛmbɛ wa Nzambi. Ɛnyɛlɔ, Danyɛlɛ, Shadrakɛ, Meshakɛ ndo Abɛdɛ-Nɛngɔ wakatone ndɛ diangɔ diaki ase Juda kokokaka ndɛ. Ndo Bible mbutaka dia Danyɛlɛ akalɔmbaka Nzambi mbala la mbala. (Danyɛlɛ 1:8; 6:10) Koko, lam’ele vɔ wakalɔmbɔmaka oma le wodja w’apanganu, aki dui dia wolo di’ase Juda waki la kɔlamelo nsala oseka dui tshɛ diakalɔmbamaka lo Ɛlɛmbɛ.

5. Elongamelo kakɔna kakasha Jehowa ekambi ande, ndo lande na kele ɔsɔ aki daka dia diambo?

⁵ Onde ase Isariyɛlɛ kokoka nto pondjo ntɛmɔla Nzambi tshɛ lo tshɛ lo yoho yetawɔma? L’etena kɛsɔ, akakoke mɛnama dia ekɔ dui dia wolo nɛ dia ase Babilɔna kokimɔka mfumbe yawɔ. Koko, Jehowa Nzambi akalake dia ekambi ande wakahombe ntshungɔ ndo kɛsɔ kakayosalema. Alaka wa Nzambi kotshamaka tena tshɛ!—Isaya 55:11.

6, 7. Lande na kele ekɔ ohomba dia sho ntshikitanya eokelo kaso?

⁶ Onde Akristo asɔ wakahomana la dui dimɔtshi diakafɔnaka la lɔhɔmbɔ la la Babilɔna? L’edja k’ɛnɔnyi efula, Tshoto y’Etangelo yakate di’Akristo wa kɔlamelo wakonge lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna lo 1918 ndo wakatshungɔ oma la Babilɔna lo 1919. Koko, lo sawo nɛ ndo diayela tayɛna lande na kele ekɔ ohomba sho ntshikitanya eokelo kaso.

⁷ Tokanyiya yema lo dikambo nɛ: Babilɔna ka Woke ekɔ tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo. Ndo ekambi wa Nzambi komonga mfumbe y’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi lo 1918. Ekɔ mɛtɛ dia l’etena kɛsɔ, akitami wakalɔshama. Koko, emboledi mbaki lo kiɔkɔ y’ɛlɔshamelo awɔ efula, aha ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. Edja efula la ntondo ka Ta dia ntondo  dia l’andja w’otondo, ekambi waki Nzambi w’akitami wakayakakitola la ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. Ɔnkɔnɛ, mbokɛmaka hwe dia ekambi wa Nzambi komonga lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ka Woke lo 1918.

8. Kakɔna kakatombe l’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’apɔstɔlɔ? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

⁸ Lo Pɛntɛkɔsta ka l’ɔnɔnyi 33, nunu di’Akristo w’eyoyo wakakitama nyuma k’ekila. Vɔ wakayala “dioho di’ɛsɔnami, ɛlɔmbɛdi wakamba oko nkumi ya dikanga, wodja w’ekila, anto waki Nzambi wa laande.” (Adia 1 Petero 2:9, 10.) Apɔstɔlɔ wakalamaka tshumanelo la shɛnɔdi y’efula l’edja tshɛ kakiwɔ la lɔsɛnɔ. Koko, djekoleko l’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’apɔstɔlɔ, apami amɔtshi wa lo tshumanelo wakatatɛ mbetsha wetshelo wa kashi ndo wakalange manganya ambeki oma l’akambo wa mɛtɛ. Apami asɔ wakalangaka filozofi kaki Aristote la Platon ndo wakatatɛ mbetsha tokanyi tawɔ lo dihole dia mbetsha akambo wa mɛtɛ w’oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. (Etsha 20:30; 2 Tɛsalɔnika 2:6-8) Efula l’atei awɔ waki anto wa lokumu ndo emendji lo tshumanelo. Ɔnkɔnɛ, kaanga mbakatɛ Yeso ambeki ande ɔnɛ: “Nyu tshɛ nyekɔ onto l’ɔnango,” olui w’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakatatɛ kengama.—Mateo 23:8.

9. Lembetshiya woho wakatatɛ Akristo w’ɛtɔlɔki nkamba kaamɛ l’ewandji wa la Rɔmɔ. Etombelo akɔna waki la dui sɔ?

⁹ L’ɔnɔnyi 313 l’ɔkɔngɔ wa Kristo, nkumekanga Constantin akayolɛ diolelo dia Rɔmɔ di’apanganu ndo akayokonya Lokristo l’ɛtɔlɔki ɛsɔ oko ɔtɛmwɛlɔ weyama. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ wakayokamba kaamɛ la lowandji la la Rɔmɔ. Ɛnyɛlɔ, Constantin akasale losanganya lɔmɔtshi kaamɛ l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ lakayelamɛ Losanganya la la Nicée. L’ɔkɔngɔ wa losanganya lɔsɔ, nkumekanga kakɔ akatome ɔlɔmbɛdi wakawelɛka Arius lo lɔhɔmbɔ l’ɔtɛ wakandatone mbetawɔ dia Yeso ekɔ Nzambi. L’ɔkɔngɔ diko, Théodose akayonga nkumekanga ka Rɔmɔ ndo ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ wakayonga ɔtɛmwɛlɔ weyama lo diolelo dia Rɔmɔ. Ambewi w’ɛkɔndɔ mbutaka di’ase Rɔmɔ w’apanganu wakayonga “Akristo” l’etena kakolɛka nkumekanga Théodose. Koko kɛnɛ kele mɛtɛ ele, l’etena kɛsɔ Akristo w’ɛtɔlɔki wakayetawɔ wetshelo w’apanganu, ɔnkɔnɛ vɔ wakashile monga ase Babilɔna ka Woke. Koko, Akristo amɔtshi w’akitami wa kɔlamelo wakatetemala monga. Vɔ waki oko eponga wakatɛkɛta Yeso lo dikambo diawɔ. Akristo wa kɔlamelo asɔ wakasalaka la wolo dia ntɛmɔla Nzambi, koko anto yema tshitshɛ tsho mbakahokamɛka kɛnɛ kakawataka. (Adia Mateo 13:24, 25, 37-39.) Vɔ mɛtɛ waki lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna!

10. Lande na kakatatɛ anto ntona wetshelo wa l’ɔtɛmwɛlɔ?

¹⁰ Lo ɛnɔnyi nkama mɔtshi wa l’ɔkɔngɔ wa Kristo, anto efula wakakokaka mbadia Bible oyadi lo Grɛkɛ kana lo Latino. Vɔ wakakokaka mbɛdika wetshelo wa l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi la wetshelo wa l’ɔtɛmwɛlɔ. Etena kakeyaka anto amɔtshi dia wetshelo wa l’ɔtɛmwɛlɔ waki kashi, vɔ wakatonaka wetshelo akɔ. Koko, aki waale dia mbutɛ anto akina tokanyi tawɔ ndo vɔ wakakokaka kaanga ndjakema lo nsala dui sɔ.

11. Ngande wakalɔshana ɔtɛmwɛlɔ la Bible?

¹¹ Oko wakatetaka nshi, anto yema tshitshɛ tsho mbakatɛkɛtaka Grɛkɛ kana Latino. Ndo ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ kombetawɔ di’Ɔtɛkɛta wa Nzambi kadimɔma l’ɛtɛkɛta wakatɛkɛtaka anto efula. Etombelo waki la  dui sɔ ele, paka ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ l’anto akina waki ambeyi wa mukanda mbakakokaka mbadia Bible lo vɔamɛ ndo ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ ɛmɔtshi kokokaka mbadia kana mfunda dimɛna. Onto tshɛ laki kombetawɔka kɛnɛ kaketshaka ɔtɛmwɛlɔ akalongolaka dilanya dia wolo. Akristo w’akitami wa kɔlamelo wakasanganaka lo tolui ta totshitshɛ lo woshɛshɛ ndo amɔtshi komonga l’akoka wa nsangana. Oko waki ase Juda lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, mbaki Akristo w’akitami “ɛlɔmbɛdi wakamba oko nkumi ya dikanga” kokoka ntɛmɔla lo yoho yokongɛmi. Babilɔna ka Woke kaki la sso wolo le anto!

12, 13. Naa ɛkɔkɔ ehende wakasha Akristo wa mɛtɛ elongamelo ka ntshungɔ? Lembetshiya.

¹² Onde Akristo wa mɛtɛ wakakoke monga l’elongamelo ka ntshungɔ dia ntɛmɔla Nzambi lo sɛkɛ ndo lo yoho yetawɔma? Eelo! Vɔ waki l’elongamelo l’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ ehende w’ohomba. Ɔkɔkɔ wa ntondo ele nɛ dia mashinyi watondjawɔ ekanda wele l’alɛta wɛmbama wakasalema. La ntondo ka vɔ salema oya l’ɔnɔnyi 1450, wakasangolaka Bible l’anya, dui diaki komonga wɔdu. Akakokaka mbɔsa ngɔndɔ dikumi dia osangodi wa manamana nsangola kɔpi ɔtɔi ka Bible! Ndo nto, asangodi wakafundaka lo wɛɔmbɔ kana ehomɔ kakasalema la lokoho la nyama. Etombelo waki la dui sɔ ele, waki la kɔpi ngana tsho ya Bible ndo yɔ yaki oshinga wolo efula. Koko, l’ekimanyielo ka mashinyi watondjawɔ ekanda wele l’alɛta wɛmbama, ofundji wa manamana akakokaka ntondja ndjɛkɛ ndekana 1 300 lushi tshɛ!

¹³ Ɔkɔkɔ wa hende aki okadimwelo wa Bible. Oya l’ɔnɔnyi 1 500, apami angana ato waki la dihonga wakakadimola Ɔtɛkɛta wa  Nzambi l’ɛtɛkɛta wakatɛkɛtaka anto efula. Vɔ wakasalaka olimu ɔsɔ kaanga mbakaweyaka dia vɔ wakakokaka ndjakema l’ɔtɛ wa dui sɔ. Ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ waki la nkɛlɛ. Lande na? Nɛ dia vɔ waki la wɔma ɔnɛ etena kayadia apami ndo wamato wele la losembwe Bible l’ɔtɛkɛta awɔ hita, vɔ wayotatɛ mboka ambola oko anɛ: ‘Dihole diakɔna diele wetshelo wa pirgatɔriyo lo Bible? Dihole diakɔna diata Bible ɔnɛ onto pombaka mfuta ɔlɔmbɛdi falanga dia nde mfuka misa etena kavɔ onto? Lende atɛkɛta Bible dikambo dia papa l’Ɔrɔma ndo kardinalɛ?’ Wetshelo efula wa l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi wakahikama lo filozofi ka Aristote ndo Platon, apami wakasɛnaka ɛnɔnyi nkama la ntondo ka Kristo. Ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ wakomalaka etena kakawaokaka anto ambola. Apami ndo wamato wakatonaka wetshelo awɔ wakaafundɛka nyɔi. Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakalange di’anto ntshika mbadia Bible ndo mboka ambola ndo tena efula dui sɔ mbakasalemaka. Koko, anto angana waki la dihonga wakatone dia nɔmbɔma oma le Babilɔna ka Woke. Vɔ wakashola akambo wa mɛtɛ w’oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo vɔ wakalangaka nyomeya akambo efula! Etena ka ntshungɔ oma l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi kakaleke nsukana.

14. a) Kakɔna kakasale anto wakalangaka mbeka Bible? b) Lembetshiya woho wakayange ɔnangɛso Russell akambo wa mɛtɛ.

¹⁴ Anto efula wakalangaka mbadia ndo mbeka Bible ndo mbewoya anto akina akambo wakawekaka. Vɔ konangaka ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ mbatɛ kɛnɛ kakawahombaka mbetawɔ. Ɔnkɔnɛ, vɔ wakalawɔ lo wedja wakiwɔ la lotshungɔ la mbeka Bible. Wodja ɔmɔtshi l’atei awɔ aki États-Unis. Lɛkɔ, lo 1870, Charles Taze Russell ndo anto akina yema tshitshɛ wakatatɛ mbeka Bible lo yoho ya lotshimola. Ntondotondo, ɔnangɛso Russell akalange mbeya ɔtɛmwɛlɔ waketshaka akambo wa mɛtɛ. Nde akɛdika la yambalo tshɛ wetshelo w’ɛtɛmwɛlɔ efula wakayataka ɔnɛ wekɔ Akristo ndo w’ɛtɛmwɛlɔ wele bu w’Akristo la kɛnɛ kata Bible. Nde akeye esadi eto dia ndooko kaanga ɔtɛmwɛlɔ ɔtɔi l’atei awɔ wakayelaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi tshɛ lo tshɛ. Lo diaaso dimɔtshi, nde akasawola l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ efula wa lo ngelo kakinde. Ɔnangɛso Russell akalongamɛka dia vɔ wakahombe mbetawɔ akambo wa mɛtɛ wakandashola nde la olui ande oma lo Bible ndo mbetsha akambo akɔ wa mɛtɛ lo tshumanelo diawɔ. Koko, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ kombidja yimba. Ambeki wa Bible wakeye esadi eto dia vɔ hawokoke ntɛmɔla Nzambi kaamɛ la wanɛ waki l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi.—Adia 2 Kɔrɛtɔ 6:14.

15. a) Etena kakɔna kakonge Akristo lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna? b) Ambola akɔna wayokadimɔma lo sawo diayela?

¹⁵ Lo sawo nɛ, tambeka di’Akristo wa mɛtɛ wakonge lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’apɔstɔlɔ. Koko, sho pombaka mbeya ekadimwelo lo ambola wayela anɛ: Ngande weyaso mɛtɛ di’akitami wakatshungɔ oma lo Babilɔna ka Woke lo ɛnɔnyi wa la ntondo ka 1914? Onde ekɔ mɛtɛ dia Jehowa kɔngɛnangɛna woho wakakitshakitsha ekambi ande ohetoheto awɔ l’olimu w’esambishelo l’etena ka Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo? Onde anangɛso amɔtshi waki l’etena kɛsɔ konama lomangemange lawɔ l’Akristo ndo kondjetawɔma le Jehowa nto? Ko laasɔ, naka Akristo wakonge lo lɔhɔmbɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi l’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’apɔstɔlɔ, etena kakɔna kakawatshungɔ? Ɔsɔ ekɔ ambola w’ohomba efula ndo vɔ wayokadimɔma lo sawo diayela.