1, 2. a) Ngande wotonga lɔsɛnɔ otondonga Bible bu? b) Kakɔna katokimanyiya dia nkondja wahɔ oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi?

NGANDE wotonga lɔsɛnɔ layɛ otondonga wɛ bu la Bible? Totoyokondjaka alako wa lomba dia kɔlɔmbɔlaka lushi tshɛ. Totoyeya akambo wa mɛtɛ wendana la Nzambi, lɔsɛnɔ kana nshi yayaye. Ndo totoyonga kaanga la kanyi y’awui wakasalɛ Jehowa anto lo nshi yakete.

² Diɛsɛ ko, sho bu l’okakatanu ɔsɔ. Jehowa akatosha Ɔtɛkɛta ande Bible. Nde akalake dia losango la lɔkɔ layotshikala pondjo pondjo. Ɔpɔstɔlɔ Petero akashile awui wa l’Isaya 40:8. Kaanga mbele divɛsa sɔ hatɛkɛta shikaa lo dikambo dia Bible, diɔ mendanaka ndo la losango la lo Bible. (Adia 1 Petero 1:24, 25.) Sho koka ndeka nkondja wahɔ oma lo Bible naka sho kiadia l’ɔtɛkɛta aso. Wanɛ walanga Ɔtɛkɛta wa Nzambi wokeyaka dui sɔ. L’edja ka ntambe efula anto wakasale la wolo dia nkadimola Bible l’oyango w’anto monga latɔ kaanga la ntondo k’ɔlɔshamelo wa wolo ndo k’ekakatanu. Jehowa nangaka di’anto efula “shimbamɛ ndo nkondja ewo k’oshika k’akambo wa mɛtɛ.”​—1 Tim. 2:3, 4.

3. Kakɔna kayangaso nsɛdingola lo sawo nɛ? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

 ³ Lo sawo nɛ, tayanga nsɛdingola woho watshikala Ɔtɛkɛta wa Nzambi pondjo kaanga 1) etena katshikitana ɔtɛkɛta, 2) etena katshikitana awui wa pɔlitikɛ wakonya dia ɔtɛkɛta watɛkɛta anto efula ntshikitana ndo 3) la ntondo k’ɔlɔshamelo diaha nkadimola Bible. Ngande wayotokimanyiya ɔsɛdingwelo w’awui asɔ? Lowando laso lo dikambo dia Bible ndo onto lele Kiɔkɔ yatɔ layoleka mfula.​—Mika 4:2; Rɔmɔ 15:4.

4. a) Ngande watatshikitana ɛtɛkɛta? b) Ngande weyaso dia Nzambi aha ɔtɛkɛta ɔmɔtshi shikaa oto mbalangande? Ngande wayaokayɛ l’ɔtɛ wa dui sɔ?

⁴ Oko watete nshi, ɛtɛkɛta wekɔ lo tatshikitana. Tɔtɛkɛta ndo ditelo mbeyaka ndjonga la tokitshimudi totshikitanyi efula la woho wakidiɔ ntondo. Ondo wɛ koka nkanyiya ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi ka l’ɔtɛkɛta watɛkɛtayɛ. Ngasɔ mbediɔ ndo lo dikambo di’ɛtɛkɛta w’edjedja. Hɛbɛru ndo Grɛkɛ katɛkɛta anto nshi nyɛ ntshikitana la Hɛbɛru ndo Grɛkɛ kakafundama Bible. Anto efula hawoshihodia Bible lo ɛtɛkɛta w’edjedja wakatafundama ndo vɔ wekɔ l’ohomba wa tɔ kadimɔma. Anto amɔtshi fɔnyaka dia naka vɔ mbeka Hɛbɛru ndo Grɛkɛ k’edjedja, kete vɔ koka ndeka nshihodia Bible. Koko, mbeyaka monga ko dui sɔ howakimanyiya efula oko wafɔnyawɔ. * Tekɔ la lowando l’efula lo woho wambokadimɔma Bible la tshondo kana etenyi l’ɛtɛkɛta suke la 3 000. Jehowa mbalanga di’anto wa lo “wedja tshɛ ndo waoho tshɛ ndo ɛtɛkɛta tshɛ” nkondja wahɔ oma lo Ɔtɛkɛta ande. (Adia Ɛnyɛlɔ 14:6.) Lo mɛtɛ, dui sɔ tokimanyiyaka dia ndeka ndjaoka suke la Nzambi kaso, ɔnɛ lokana ngandji ndo lele bu la shɔnɔdi.​—Ets. 10:34.

5. Kakɔna ketɛ Bible k’Ekila ekadimwelo k’ohomba?

⁵ Woho watatshikitana ɛtɛkɛta mongaka nto la shɛngiya l’okadimwelo wa Bible. Ekadimwelo kaki wɔdu mbadia etena kakatatondjama koka ndjonga wolo l’ɔkɔngɔ. Ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi ele Bible k’Ekila, kakatondjama lo 1953. Tɔ kekɔ Bible kɛmɔtshi ka l’Ɔtɛtɛla kakaleke kokanɛ le anto. Tɔtɛkɛta takakambe la wɔ lo Bible k’Ekila takonge ndo la shɛngiya l’Ɔtɛtɛla. * Koko, ekadimwelo kɛsɔ kakakambe la lokombo Jehowa l’ahole angana ato. L’ahole efula wa lo Afundelo wa lo Hɛbɛru lɛnɛ akatanemaka lokombo la Nzambi ntondo, wakakambe la tshɛkɛta “Latuyalaka.” Ndo lo Bible yakayotondjama l’ɔkɔngɔ wakakambe la tshɛkɛta “Latuyalaka” l’avɛsa amɔtshi wa l’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ. Lo nsala ngasɔ Bible k’Ekila mbetawɔka dia lokombo la Nzambi tanemaka lo etenyi kelɛwɔ Daka di’oyoyo.

6. Lande na keso la lowando l’ɔtɛ wa Ekadimwelo k’andja w’oyoyo?

⁶ Mbala ka ntondo kakatombe Bible k’Ekila, tɔtɛkɛta ta l’Ɔtɛtɛla takakambe la wɔ takokɛmaka dimɛna nshi yakɔ. Koko oko watete nshi, tɔtɛkɛta tɔmɔtshi l’atei wa tɔtɛkɛta tɔsɔ tambeta loowe ndo ɛlɔ kɛnɛ taya wolo nshihodia. Ngasɔ mbediɔ ndo lo dikambo dia dikadimwelo dia Bible diakayotondjama l’ɛtɛkɛta ekina. Diakɔ diele tekɔ la lowando l’efula dia monga la  Bible​—Ekadimwelo k’andja w’oyoyo, kele la tɔtɛkɛta ta nshi nyɛ. Ekadimwelo kɛsɔ kekɔ la tshondo kana etenyi lo ɛtɛkɛta ndekana 150. Dui sɔ nembetshiyaka dia anto efula wa l’andja w’otondo wokoka mbadia ekadimwelo kɛsɔ l’ɔtɛkɛta awɔ. Woho wakawakambe la tɔtɛkɛta ta nshi nyɛ ndo tokɛma hwe kimanyiyaka dia losango laki Nzambi minanda etema aso esadi eto. (Os. 119:97) Koko, dui dietɛ Ekadimwelo k’andja w’oyoyo ekadimwelo ka laande ele, tɔ kekɔ la lokombo la Nzambi l’ahole wakilɔ ntondo.

7, 8. a) Lande na kele lo ntambe ka sato N.T.D., ase Juda efula kombokaka Afundelo wa lo Hɛbɛru? b) Ekadimwelo kakɔna kelamɛ Septante ka lo Grɛkɛ?

⁷ Lo tena dimɔtshi etshikitanu w’awui wa pɔlitikɛ wa l’andja ɔnɛ wakatshikitanya ɔtɛkɛta wakatɛkɛtaka anto. Koko, Jehowa akasale la wolo di’anto tshɛ monga la Bible l’ɔtɛkɛta wokawɔ. Ɛnyɛlɔ abuku 39 wa ntondo wa lo Bible wakafundama oma le ase Juda kana ase Isariyɛlɛ. Vɔ waki anto wa ntondo “wakalongola ɛtɛkɛta w’ekila waki Nzambi.” (Rɔmɔ 3:1, 2) Vɔ wakafunde abuku asɔ ntondo lo Hɛbɛru kana lo Arameyɛ. Koko, oya lo ntambe ka sato N.T.D., ase Juda efula kombokaka Hɛbɛru. Lande na? Etena kakalɛndja Alɛksandrɛ wa Woke etenyi ka woke k’andja, Diolelo di’ase Ngirika diakakokanɛ. Etombelo waki la dui sɔ ele, Grɛkɛ akayonga ɔtɛkɛta wakalekaka anto ntɛkɛta l’ahole wakalɔmbɔlaka ase Ngirika ndo anto efula wakatatɛ ntɛkɛta Grɛkɛ lo dihole di’ɛtɛkɛta awɔ. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Dui sɔ diakendanaka ndo l’ase Juda efula, diakɔ diakawayonga l’okakatanu dia mboka Bible ka lo Hɛbɛru. Kakɔna kakahombe salema?

⁸ Oya lo ɛnɔnyi 250 ntondo ka Yeso mbotɔ, abuku wa lo Bible atanu w’etatelo wakakadimɔma lo Grɛkɛ. Oma laasɔ, abuku akina wa l’Afundelo wa lo Hɛbɛru wakayokadimɔma. Ekadimwelo kɛsɔ akayelamɛ Septante ka lo Grɛkɛ. Tɔ mbele ekadimwelo ka lofunda ka Afundelo wa lo Grɛkɛ k’otondo kakeyama ntondo.

9. a) Ngande wakakimanyiya la Septante ndo dikadimwelo dikina dia ntondo anto wakadiaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi? b) Avɛsa akɔna wa l’Afundelo wa lo Hɛbɛru walekayɛ nanga?

⁹ Ekadimwelo ka la Septante kakakimanyiya ase Juda wakatɛkɛtaka Grɛkɛ dia mbadia Afundelo wa lo Hɛbɛru lo Grɛkɛ. Ohokanyiya ɔngɛnɔngɛnɔ waki la wɔ dia monga l’akoka wa mboka ndo mbadia Ɔtɛkɛta wa Nzambi l’ɔtɛkɛta awɔ! Kombeta edja, tenyi dimɔtshi dia Bible diakakadimɔma lo ɛtɛkɛta wakatɛkɛtaka anto efula, ɛnyɛlɔ syriaque, gothique, ndo Latino. Lam’ele anto efula wakakokaka mbadia ndo nshihodia Ɔtɛkɛta wa Nzambi, vɔ la wɔ wakayolanga Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Ndo vɔ wakakoke monga la avɛsa wakawalekaka nanga oko wediɔ lo dikambo diaso ɛlɔ kɛnɛ. (Adia Osambo 119:162-165.) Lo mɛtɛ, Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakatshikala pondjo kaanga mbakatshikitana awui wa pɔlitikɛ kana ɔtɛkɛta wakatɛkɛtaka anto efula.

10. Lo nshi ya John Wycliffe, lande na kele anto efula kokokaka mbadia Bible?

¹⁰ L’edja k’ɛnɔnyi efula, ɛnɔmbɔdi efula wele la wolo wakasale la wolo dia nshimba anto dia mbadia Bible. Koko, anto wakokaka Nzambi wɔma kotshika mbidja welo di’anto tshɛ monga la Bible. John Wycliffe aki ɔmɔtshi l’atei awɔ, lakadjasɛka l’Angleterre  lo ntambe ka 14. Nde akate dia onto tshɛ pombaka monga l’akoka wa mbadia Bible. Etena kakinde la lɔsɛnɔ, ko anto efula wa l’Angleterre watokaka losango la lo Bible l’ɛtɛkɛta awɔ. Bible yaki oshinga wolo efula ndo kɔpi tshɛ kakahombaka fundama l’anya. Diakɔ diele, anto yema tshitshɛ tsho mbaki la Bible yawɔ hita. Ndo nto, anto efula wa l’etena kɛsɔ kokokaka mbadia. Wanɛ wakatshɔka l’ɔtɛmwɛlɔ wakakokaka mboka wadielo wa Bible wa la dui dia wolo wakawasalaka lo Latino, koko ɔsɔ aki ɔtɛkɛta w’edjedja wele anto k’anto kombokaka. Ngande wakasale Jehowa la wolo dia anto nkondja Bible lo ɔtɛkɛta awɔ?​—Tok. 2:1-5.

11. Shɛngiya yakɔna yaki la Bible ka Wycliffe?

¹¹ Lo 1382, John Wycliffe ndo anto akina wakakadimola Bible lo Angɛlɛ. Bible ka Wycliffe kakakokanɛ le olui ɔmɔtshi wakawelɛka waa Lollards. Anto asɔ wakalangaka Bible. Vɔ wakande nkɛndɔ l’ekolo lo ngelo tshɛ ya l’Angleterre. Waa Lollards wakadiɛka anto Bible ndo wakawashaka tenyi dia kɔpi yatɔ yakafundama l’anya. Olimu awɔ wakakimanyiya di’anto efula nyomonga la Bible nto.

12. Ngande wakayaoke ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ lo dikambo dia Wycliffe ndo olimu ande?

¹² Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakahetsha Wycliffe, Bible kande ndo asekande. Vɔ wakahɛnyahɛnya waa Lollards ndo wakalanya Bible yaki Wycliffe tshɛ yakawɛnyi. Kaanga mbele Wycliffe ambovɔka, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakate dia nde aki ɔtɔlɔki kana otunyi w’ɔtɛmwɛlɔ. Vɔ wakakundola weka ande, wakatshumbe ndo wakakasha otoko l’ɔkɛdi wa Swift. Koko anto efula wakalangaka mbadia ndo nshihodia Ɔtɛkɛta wa Nzambi, ndo ɔtɛmwɛlɔ kokoka nshimba dui sɔ. Lo ɛnɔnyi nkama wakayele, anto wa l’Erɔpɛ ndo wa l’ahole akina wa l’andja wakatatɛ nkadimola ndo ntondja Bible l’ɛtɛkɛta wakakokaka anto efula mboka.

13. Eshikikelo kakɔna kakokaso monga la tɔ? Ngande wakeketsha dui sɔ mbetawɔ kaso?

¹³ Bible kakasambiyama oma le Nzambi. Koko dui sɔ halembetshiya dia ekadimwelo  ka la Septante, Bible ka Wycliffe, Bible k’Ekila, kana dikadimwelo dikina diakasambiyama mbala kakɔ ɔtɔi oma le Nzambi. Koko, etena kasɛdingolaso woho wakatondjama dikadimwelo sɔ, mɛnamaka dia paka oko wakalake Jehowa, Ɔtɛkɛta ande tshikalaka pondjo. Dui sɔ keketshaka mbetawɔ kaso dia awui akina tshɛ wakalake Jehowa wayokotshama ndo vɔ.​—Jas. 23:14.

14. Ngande wele kɛnɛ kamboteya lo dikambo dia Bible tokimanyiyaka dia ngandji kokaso Nzambi ndeka mfula?

¹⁴ Etena keyaso woho wakakokɛ Jehowa Ɔtɛkɛta ande, mbetawɔ kaso le nde ndekaka monga wolo ndo ngandji kawokaso ndekaka mfula. * Lande na kele Jehowa akatosha ntondo Bible ndo oma laasɔ ndjolaka dia kikokɛ? Nɛ dia nde tokaka ngandji ndo nangaka dia tetsha dia sho nkondja wahɔ dikambo diaso hita. (Adia Isaya 48:17, 18.) Dui sɔ totshutshuyaka dia mbooka ngandji ndo mbokitanyiya.​—1 Jni. 4:19; 5:3.

15. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo diayela?

¹⁵ Sho nangaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi efula, ko ngande wakokaso ndeka nkondja wahɔ oma lo wadielo aso wa Bible w’onto ndamɛ? Ngande wakokaso nkimanyiya anto wahomana laso l’esambishelo dia mbɔsa Bible la nɛmɔ? Ngande wakoka wanɛ wetsha l’etshumanelo monga l’eshikikelo dia kɛnɛ tshɛ ketshawɔ mbɔsama oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi? Ambola asɔ mbayotɔsɛdingola lo sawo diayela.