OYA lo 1930, papa kami James ndo mama kami Jessie Sinclair wakonɔ la Bronx, ngelo kɛmɔtshi ka la New York. Willie Sneddon, aki onto ɔmɔtshi lakawateya lakaye nde la wɔ oma la Écosse. L’ɔkɔngɔ wa minitɛ ngana ya vɔ mpomana mbala ka ntondo, vɔ akɔ asato wakasawolaka awui wendana la nkumbo yawɔ. Dui sɔ diakasalema ɛnɔnyi ehende la ntondo ka dimi mbotɔ.

Mama akatɛ Willie ɔnɛ yema tshitshɛ la ntondo ka Ta dia woke, papa kande ndo enondo ande la pami wakavu etena kakakɔmama waato awɔ lo dive lo mer du Nord. Willie akokadimola ate: “Papa kayɛ ekɔ lo ifɛrnɔ!” * Willie aki Ɔmɛnyi wa Jehowa ndo yoho yakandatatɛ nsambisha akambo wa mɛtɛ wa lo Bible akanyangiya mama.

Kɛnɛ kakate Willie kakanyangiya mama, nɛ dia nde akeyaka ɔnɛ papa kande aki onto ɔlɔlɔ. Koko Willie akakotsha ate: “Onde wɛ ayamba naka dimi kotɛ ɔnɛ Yeso akatshu lo ifɛrnɔ?” Mama akohɔ awui wa l’ɔtɛmwɛlɔ wakinde ntondo waketshaka dia Yeso akatshu l’ifɛrnɔ ndo akolɔ lushi la sato. Diakɔ diele, nde akayambola ɔnɛ: ‘Naka ifɛrnɔ ekɔ dihole diasowa anto wa kɔlɔ lo dja, lande na kakatshu Yeso lɛkɔ?’ Etena kɛsɔ mbakatatɛ mama ndjasha l’akambo wa mɛtɛ. Nde akatatɛ ntshɔ lo nsanganya l’etshumanelo ka Bronx ndo akabatizama lo 1940.

L’etena kɛsɔ, ambutshi w’Akristo kokeketshamaka lo yoho ya laande dia mbeka l’anawɔ Bible. Etena kakimi dikɛnda, papa kami kakakokɛka etena kakatshɔka mama lo nsanganya ndo l’esambishelo lo wikɛndɛ. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi engana, dimi la papa takatatɛ ntshɔ lo nsanganya kaamɛ la mama. Mama akasambishaka lokumu l’ɔlɔlɔ l’ohetoheto tshɛ ndo akekaka Bible l’anto efula wakayashaka. Lo mɛtɛ, l’etena kɛmɔtshi nde akekaka l’ambeki ande amɔtshi l’olui, nɛ dia ambeki ande waki suke suke. Lakotshindɛka l’esambishelo lo nshi yakimi lo vakashi. Lo nsala ngasɔ, lakeke akambo efula wendana la Bible ndo woho wa mbetsha anto akina kɛnɛ katatɔ.

Lekɔ la lonyangu lo mbuta ɔnɛ etena kakimi dikɛnda, dimi kɔmbɔsaka akambo wa  mɛtɛ la nɛmɔ di’efula. Lakawaɔsaka oko awui w’anyanya. Koko etena kakimi l’ɛnɔnyi oko 12, lakonge opandjudi wa Diolelo ndo oma laasɔ, lakatshɔka mbala la mbala l’esambishelo. Lam’akimi l’ɛnɔnyi 16, lakayakimɔ le Jehowa ndo lakabatizama lo Ngɔndɔ k’esambele 24, 1954, lo losanganya la woke la Toronto, la Canada.

Anangɛso amɔtshi wa l’etshumanelo kaso waki ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ. Vɔ wakonge la shɛngiya ya wolo le mi. Akoka awɔ wa ntɛkɛta ndo wa nembetshiya akambo wa mɛtɛ wa lo Bible akamambiyaka. Kaanga mbele embetsha ami wa la kalasa wakalangaka dimi mbɔtɔ kalasa y’adidi, oyango ami aki wa ntshɔ lo Bɛtɛlɛ. Diakɔ diele, lakalodia dɛmandɛ dia ntshɔ lo Bɛtɛlɛ lo losanganya la woke la la Toronto. Lakalodia dɛmandɛ dikina lo 1955 lo losanganya la woke la la Yankee Stadium, New York. Kombeta edja oma laasɔ, etena kakimi l’ɛnɔnyi 17, lakelamɛ dia tokamba lo Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn lo Ngɔndɔ ka divwa 19, 1955. Lushi lami la hende lo Bɛtɛlɛ, lakatatɛ nkamba lo mashinyi wakakatanyawɔ abuku lo shinga y’Adamas 117. Kombeta edja lakakambe lo mashinyi wakatshumanyaka akatshi lo tɔbɔmbi ta ndjɛkɛ 32 dia tɔ monga suke dia mashinyi wakakatanya abuku ndjosala olimu ɔsɔ.

L’ɔkɔngɔ wa nkamba oko ngɔndɔ ɔtɔi lo mashinyi wakakatanyawɔ abuku, wakatome lo Departɛma diendana la periodikɛ nɛ dia lakeyaka mfunda lo mashinyi. Oma l’etena kɛsɔ, anangɛso l’akadiyɛso wakafundaka adrɛsɛ (lo tɛtshi ta mbolo) w’anto akina waketawɔka dia mbɔsaka Tshoto y’Etangelo ndo Emɔ! L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ngana, lakatatɛ nkamba lo Departɛma diendana l’otomelo w’ekanda. Klaus Jensen, omendji wa departɛma akamimbola dia kana layetawɔ ntshindɛ shufɛlɛ yakɔsaka kartɔ y’ekanda walembetshiya Bible lo mutuka dia totshika lo abongo dia vɔ ntoma l’andja w’otondo. Takatɔlaka ndo saki mɔtshi ya periodikɛ lo pɔstɛ  dia tomɛ tshumanelo dia l’États-Unis w’otondo. Ɔnangɛso Jensen akate ɔnɛ dimi fɔnyaka dia naka wɛ nkamba olimu w’anya, kete dui sɔ diayokokimanyiya. Laki la kilɔ 57 tsho ndo laki tshitshɛ y’efula. Kɛndɔ y’otsha l’abongo ndo y’otsha lo pɔstɛ shɔ, yakakimanyiya dia monga la demba dia wolo. Mbokɛmaka dia ɔnangɛso Jensen akeyaka kɛnɛ kaki ɔlɔlɔ le mi!

Departɛma diendana la periodikɛ diakalole nto la adɛmandɛ wa periodikɛ ya l’etshumanelo. Ɔnkɔnɛ lakeke ɛtɛkɛta ɛmɔtshi wakatondjamaka periodikɛ yaso la Brooklyn ndo yakatomamaka lo wedja ekina. Dimi kombokaka ɛtɛkɛta efula, koko laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbeya dia periodikɛ nunu akumi yakatomamaka l’ahole wa tale. Kaanga mbakimi kombeya ahole akɔ l’etena kɛsɔ, lakakondja diɛsɛ dia membola ahole efula l’atei awɔ l’ɛnɔnyi wakayele.

Lo 1961, lakasɔnama dia nkamba lo biro wombawɔ falanga l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Grant Suiter. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ehende, lakelamɛ lo biro wa Nathan Knorr, ɔnɛ lakayonga ɔnɔmbɔdi w’olimu aso wa l’andja w’otondo. Nde akate ɔnɛ ɔnangɛso ɔmɔtshi lakakambaka lo biro wande akatshu dia tɔtɔ Kalasa k’olimu wa Diolelo l’edja ka ngɔndɔ ɔtɔi, l’ɔkɔngɔ wa laasɔ nde akahombe ndjokamba lo Departɛma di’olimu. Lakasɔnama dia mbɔhɛna ndo nkamba kaamɛ la Don Adams. Oko ahoma, Don mbaki ɔnangɛso lakɔshi dɛmandɛ diami dia mbɔtɔ lo Bɛtɛlɛ lo losanganya la woke lo 1955. Robert Wallen nde la Charles Molohan waki anangɛso akina wakakambaka la so lo biro waamɛ. Sho akɔ anɛi takakambe kaamɛ l’edja k’ɛnɔnyi ndekana 50. Ande ɔngɛnɔngɛnɔ waki la mi dia nkamba kaamɛ l’apami wa kɔlamelo waki la lonyuma la dimɛna asɔ lee!​—Os. 133:1.

Ntatɛ lo 1970, lakasɔnama dia tshɔka mingu mɔtshi ɔnɔnyi tshɛ dia tembolaka lofulo lɔmɔtshi la Bɛtɛlɛ ya Société Watch  Tower, wembwelo wakayelamɛ ɔnɛ wembwelo wa zɔnɛ. Dui sɔ diakendanaka la membola nkumbo ya Bɛtɛlɛ ndo waa misiɔnɛrɛ wa l’andja w’otondo, mbisha ekeketshelo ka lo nyuma ndo nsɛdingola akambo amɔtshi wa lo filialɛ. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛnana l’anangɛso amɔtshi wakalongola dipɔlɔmɛ lo Kalasa ya Ngiliyadɛ ya ntondo ndo wakatetemalaka nkamba la kɔlamelo tshɛ lo wedja ekina wakawatome! Ɔsɔ aki diɛsɛ ndo ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula dia membola wedja ndekana 90 l’olimu ɔsɔ.

Ose nkumbo ka Bɛtɛlɛ tshɛ ka la Brooklyn akatomama l’etshumanelo kɛmɔtshi ka lo New York. Lakatomama l’etshumanelo ka Bronx. Etshumanelo ka ntondo kaki lo ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ kakahame ndo kakakahanyema. Etshumanelo ka ntondo kɛsɔ kakayelamɛka ɔnɛ etshumanelo ka Upper Bronx, lɛkɔ mbakimi.

Lo ɛnɔnyi wa 1960, nkumbo kɛmɔtshi k’Ɛmɛnyi wa Jehowa ka la Lettonie wakeye akambo wa mɛtɛ lo sidɛ ka Bronx wakonɔ lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka etshumanelo kakɔ. Livija, laki ɔna womoto l’enondo akayonga ombatshi mboka wa pondjo kam’akandashidiya kalasa ka sekɔndɛrɛ. Ngɔndɔ ngana l’ɔkɔngɔ, nde akonɔ la Massachusetts dia tokimanyiya lɛnɛ akiwɔ l’ohomba efula w’apandjudi wa Diolelo. Lakatatɛ mbofundɛ nsango yendana l’etshumanelo ndo nde akafundɛka dia mbutɛmi etombelo w’amɛna wakandakondjaka l’esambishelo la Boston.

L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi engana, Livija akasɔnama dia monga ombatshi mboka wa laande. Nde akalangaka nsala akambo efula wakandakokaka nsala l’olimu wa Jehowa, diakɔ diele nde akalodia dɛmandɛ dia ntshɔ lo Bɛtɛlɛ ndo wakawelɛ lo 1971. Mɛnamaka dia ɔsɔ aki woshasha w’oma le Jehowa! Takatshukana lo Ngɔndɔ ka dikumi 27, 1973, ndo taki la diɛsɛ dia ɔnangɛso Knorr mbisha sawo dia diwala diaso. Tokedi 18:22 mbutaka ɔnɛ: “Onto lakondja wadi la dimɛna ambokondja ɛngɔ ka dimɛna, ndo nde pomɔka lokolo l’ɔlɔ oma le Jehowa.” Dimi la Livija taki la diɛsɛ dia nkamba kaamɛ ɛnɔnyi ndekana 40 lo Bɛtɛlɛ. Ndo tekɔ lo ntetemala sukɛ etshumanelo ka l’ɛtshi ka nkɛtɛ kaamɛ kele etshumanelo ka Bronx.

Nkamba kaamɛ l’ɔnangɛso Knorr akambisha ɔngɛnɔngɛnɔ mɛtɛ. Nde aki okambi waki l’etete lo kɛnɛ kendana l’akambo wa mɛtɛ ndo aki la lowando l’efula le waa misiɔnɛrɛ wa l’andja w’otondo. Efula kawɔ waki Ɛmɛnyi wa Jehowa wa ntondo wa lo wedja wakawatomama. Aki dui dia lonyangu efula dia mɛna woho wakasowaka ɔnangɛso Knorr la kansɛrɛ lo 1976. Etena kɛmɔtshi kakinde la hemɔ k’efula, nde akanɔmbɛ dia mbadiɛka ekanda ɛmɔtshi waki suke la tondjama. Nde akanɔmbɛ dia mbelɛ Frederick Franz dia nde la wɔ ndjohokamɛka wadielo. Lakayeya dia lam’ele ɔnangɛso Franz akayonga hayɛna dimɛna, ɔnangɛso Knorr akɔsaka wenya efula dia mbadiɛ ekanda akɔ.

Ɔnangɛso Knorr akavu lo 1977, koko wanɛ wakaweyaka ndo wakawokaka ngandji wakakeketshama lam’ele nde akashidiya  esakelo kande ka lowango la nkɛtɛ la kɔlamelo tshɛ. (Ɛny. 2:10) L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, ɔnangɛso Franz akayonga ɔnɔmbɔdi w’olimu aso.

L’etena kɛsɔ, lakayonga sekeletɛlɛ ka Milton Henschel, lakakambaka kaamɛ l’ɔnangɛso Knorr l’edja k’ɛnɔnyi akumi. Ɔnangɛso Henschel akambewoya dia ɔkɛndɛ ami woleki lo Bɛtɛlɛ wakahombe monga wa nkimanyiya ɔnangɛso Franz lo toho tshɛ tahombama. Lakahombaka mbadiɛ ekanda aso mbala la mbala la ntondo ka vɔ tondjama. Ɔnangɛso Franz aki la yimba yahadjama anya ndo l’akoka wa ndjasha tshɛ lo kɛnɛ kakadiemaka. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbokimanyiya lo yoho shɔ polo etena kakandashidiya esakelo kande ka lowango la nkɛtɛ lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1992!

Ɛnɔnyi 61 wakamonge lo Bɛtɛlɛ wakete esadi esadi. Ambutshi ami wakɔ ahende wakavu la kɔlamelo le Jehowa ndo lekɔ lo nkonga l’asolo walomɔlomɔ dia mbalongola lam’ayowolɔ l’andja wa dimɛna efula. (Jni. 5:28, 29) Ndooko ɛngɔ kakoka dikongɛ di’akambo nɛ di’omusu tosha kakoka mbɛdima la diɛsɛ dia dimɛna dia nkamba kaamɛ l’apami ndo wamato wa kɔlamelo lo wahɔ w’ekambi wa Nzambi wa l’andja w’otondo. Dimi la Livija koka mbuta la lowando tshɛ ɔnɛ l’edja k’ɛnɔnyi wambotokamba olimu wa lo tena tshɛ, “ɔngɛnɔngɛnɔ wa Jehowa [wekɔ] longele [laso].”​—Nɛh. 8:10.

Ndooko onto loleki ohomba l’okongamelo wa Jehowa ndo olimu wa dianganya akambo wa mɛtɛ wa Diolelo wekɔ lo tatetemala. Aki ɔngɛnɔngɛnɔ ndo diɛsɛ dia nkamba kaamɛ l’anangɛso l’akadiyɛso waki l’ohetoheto ndo la kɔlamelo l’edja k’ɛnɔnyi efula. Efula k’akitami wakamakambe la wɔ waya bu la nkɛtɛ. Koko lekɔ la lowando l’ɔtɛ wakamakambe olimu wa Jehowa kaamɛ la wanɛ waki la lonyuma la dimɛna asɔ.