1. Lande na kele etena kasɛnaso kɛnɛ ntshikitana la tena dikina tshɛ?

TEKƆ lo nsɛna l’etena kotshikitanyi efula l’etena tshɛ ka l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto. Jehowa ekɔ lo ntshumanya olui a woke w’anto “oma lo wedja tshɛ, oma lo waoho tshɛ ndo weho w’anto tshɛ ndo oma l’ɛtɛkɛta tshɛ,” paka oko wakate Bible. Vɔ wekɔ “wodja wa wolo” wele l’anto ndekana miliyɔ enanɛi wele l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo vɔ “wekɔ lo mbokambɛ [Nzambi] olimu w’ekila la yanyi ndo l’otsho.” (Ɛny. 7:9, 15; Isa. 60:22) Ntondo anto walanga Jehowa ndo walanga wanyawɔ anto, komongaka efula ka ngasɔ.

2. Woho akɔna wa ngandji ka kɔlɔ kele l’anto wele bu angɛnyi wa Nzambi? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

² Koko Bible akate nto dia lo nshi yaso nyɛ, anto wele bu angɛnyi wa Nzambi, wayonga la woho wa ngandji ka kɔlɔ, mbuta ate ka lokaki. Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akafunde ɔnɛ lo nshi y’ekomelo anto “wayoyalanga, wayolanga falanga,” ndo “anangi w’ɛngɛnɔngɛnɔ lo dihole dia monga anangi wa Nzambi.” (2 Tim. 3:1-4) Woho wa ngandji k’onto ndekaka ndjasha lende ndamɛ kɛsɔ ndɔshanaka la ngandji kokaso Nzambi. Ndjadjɛ eyango wa lokaki hasha onto ɔngɛnɔngɛnɔ, kaanga mbakokande mfɔnya dia nde ayonga la wɔ. Koko tɔ  konyaka di’andja ɔnɛ ndolanɛ l’akanga wa lokaki ndo mbetɛka lɔsɛnɔ wolo le onto tshɛ.

3. Kakɔna kayangaso nsɛdingola lo sawo nɛ? Lande na?

³ Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akeyaka dia ngandji ka lokaki kayokokanɛ efula ndo kayonga waale le Akristo. Diakɔ diele, nde akatɔhɛmɔla dia ‘mimɔ’ kana mbewɔ wanɛ wakɛnɛmɔla ngandji ka lokaki. (2 Tim. 3:5) Koko, hatotokoka mbewɔ tshɛ lo tshɛ dia mbɔtɔnɛ l’anto asɔ. Ko kakɔna kakokaso nsala dia ndjakokɛ oma lo waonga w’anto wotodingi ndo ngɛnyangɛnya Jehowa Nzambi ka ngandji? Tayanga nsɛdingola otshikitanu wele lam’asa ngandji kalanga Nzambi dia sho monga la tɔ ndo ngandji kɛnyami lo 2 Timɔte 3:2-4. Oma laasɔ, sho koka ndjasɛdingola dia mbeya kana sho koka nkɛnɛmɔla woho wa ngandji kayotosha ɔlɔ ndo ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ.

4. Lande na kele bu kɔlɔ sho ndjalanga lo yɛdikɔ mɔtshi?

⁴ Pɔɔlɔ akafunde ate: “Anto wayoyalanga.” Onde dui sɔ nembetshiyaka di’ekɔ kɔlɔ sho ndjalanga? Ndooko, ndjalanga ekɔ dimɛna ndo ohomba. Jehowa akatotonge lo yoho shɔ. Yeso akate ate: “Langa wonyayɛ onto oko wayalangayɛ.” (Makɔ 12:31) Lo mɛtɛ, hatokoke nanga anto akina naka hatoyalangi. Bible totɛka nto ɔnɛ: “Waomi pombaka nanga wadɛwɔ oko alemba awɔ hita. Pami kalanga wadɛnde ndjalangaka ndamɛ, nɛ dia ndooko pami kahetsha demba diande hita, koko nde dileshaka ndo dilɔngɔsɔlaka.” (Ɛf. 5:28, 29) Mbokɛmaka hwe dia sho pombaka ndjalanga lo yɛdikɔ mɔtshi.

5. Ngande wasala onto laleka ndjalanga?

⁵ Ndjalanga kɔtɛkɛtami lo 2 Timɔte 3:2 bu ngandji ka dimɛna kana kahombama. Tɔ kekɔ ka lokaki. Naka onto ɔmɔtshi ndekaka ndjalanga, nde koka kanyiya efula lo dikambo diande ndeka woho wahombande nsala. (Adia Rɔmɔ 12:3.) Nde ndekaka ndjakiyanya lo dikambo diande ndeka woho wayakiyanyande lo dikambo di’anto akina. Etena kalana akambo, nde pangwɛka anto akina lo dihole dia ndjaanya. Ofundji ɔmɔtshi w’awui wendana la Bible akɛdika onto la ngasɔ la nyama k’eko kayakɔnyɛ oko ponde, tɔ ndjahɛtshahɛtshaka la wɛɔsa atɔ w’amɛna, koko mɛnyaka paka elonga atɔ w’ɛsɔngɔ. Onto ɔsɔ bu l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ.

6. Etombelo akɔna w’ɛlɔlɔ waya lo nanga Nzambi?

⁶ Nomb’ewo mɔtshi y’awui wa lo Bible mbutaka dia Pɔɔlɔ akashile ngandji k’onto layalanga ntondo, nɛ dia tɔ tondjaka waonga wa kɔlɔ wakandayoshila oma laasɔ. Koko, ngandji kalanga Nzambi dia sho monga la tɔ tondjaka waonga w’amɛna. Waonga akɔ ko, ɔngɛnɔngɛnɔ, wɔladi, solo dia lotutsha, ɔlɔlɔ w’otema, ɔlɔlɔ, mbetawɔ, memakana ndo ndjakimɛ. (Ngal. 5:22, 23) Omembi w’esambo akafunde ate: “Ɔngɛnɔngɛnɔ le anto wele Jehowa kele Nzambi kawɔ!” (Os. 144:15) Jehowa ekɔ Nzambi k’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo ekambi ande vɔ la wɔ wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ndo nto, otshikitanyi l’anto waleka ndjalanga ndo wakanyiya tsho paka lo kɛnɛ kakokawɔ nkondja, ekambi wa Jehowa wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ nɛ dia vɔ mbishaka anto akina.​—Ets. 20:35.

7. Ambola akɔna wayotokimanyiya dia nsɛdingola ngandji kokaso Nzambi?

⁷ Ngande wakokaso mbeya dia kana tekɔ lo ndjalanga ndeka woho walangaso Nzambi? Tokane yimba la dako dia lomba nɛ: “Tanyotshake ndooko dikambo la yimba y’ewanu kana la lokaki, koko nyosale akambo tshɛ la okitshakitsha, nyɔshi dia anto akina nyoleka. Tanyendake paka wahɔ anyu hita eto, koko nyendake ndo wahɔ w’anto akina.” (Flpɛ. 2:3, 4) Sho kokaka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde dimi kitanyiyaka dako sɔ? Onde dimi salaka la wolo dia nsala kɛnɛ kalanga Nzambi dimi nsala? Onde  dimi nyangaka waaso wa nkimanyiya anto akina l’etshumanelo ndo l’olimu w’esambishelo?’ Hatongaka dui dia wɔdu dia mbisha wenya la wolo aso. Dui sɔ mbeyaka nembetshiya nkamba olimu efula ndo ndjahondja awui amɔtshi wangɛnangɛnaso. Koko, ndooko ɛngɔ kakoka tosha ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula oleki wɔnɛ waya lo mbeya ɔnɛ Omboledi w’andja w’otondo ekɔ lo tɔngɛnangɛna!

8. Kakɔna kakasale Akristo amɔtshi l’ɔtɛ walangawɔ Nzambi?

⁸ Lam’ele vɔ nangaka Nzambi ndo nangaka mbokambɛ efula, Akristo amɔtshi tshikaka elimu awɔ wakoka mbakonya ɛngɔnyi w’efula. Ericka, lele dɔkɔtɛlɛ akasɔnɛ dia monga ombatshi mboka lo dihole dia ndjasha l’olimu ande w’onganga. Nde l’omɛnde waki l’akoka wa nkamba lo wedja efula. Nde mbutaka ate: “Akambo efula wakahomana la so lo ntshɔ dia tokimanyiya lo bɛtshi dia nkɛtɛ dia l’ɔtɛkɛta okina, kaamɛ la angɛnyi wakatonge la wɔ wakatosha ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula lo lɔsɛnɔ.” Ericka ekɔ lo ntetemala nkamba oko dɔkɔtɛlɛ, koko nde kambaka la wenya ndo wolo ande dia mbetsha anto akambo wendana la Jehowa ndo dia nkimanyiya anango l’akadiyɛnde. Nde mbutaka dia dui sɔ diambowosha “ɔngɛnɔngɛnɔ wa shikaa ndo ki ka l’otema.”

9. Lande na kele onto lalanga falanga bu l’ɔngɛnɔngɛnɔ?

⁹ Pɔɔlɔ akafunde di’anto “wayolanga falanga.” Ambeta ɛnɔnyi ɛmɔtshi, ombatshi mboka ɔmɔtshi wa lo Irlande akasawola la pami kɛmɔtshi akambo wendana la Nzambi. Pami kakɔ akafola tshapatapa yande ko akatondja falanga mɔtshi ko akawotɛ ate: “Ɔnɛ kele nzambi kami!” Kaanga mbahawetawɔ dui sɔ, anto efula fɔnyaka ngasɔ. Vɔ nangaka falanga ndo diangɔ diasombawɔ la yɔ. Koko Bible tɔhɛmɔlaka ɔnɛ: “Onto lalanga mfɛsa halotaki mfɛsa pondjo, ndo onto lalanga ɔngɔnyi la diangɔ halotaki pondjo.” (Ond. 5:10) Onto lalanga falanga hɛnaka dia nde ekɔ la yɔ efula. Mbala efula, nde nangaka monga la yɔ efula ndo mbetshaka lɔsɛnɔ lande paka dia nyanga falanga. Dui sɔ mbelaka “lonyangu l’efula.”​—1 Tim. 6:9, 10.

10. Kakɔna kata Bible lo dikambo di’ɔngɔnyi ndo wola?

¹⁰ Lo mɛtɛ, sho tshɛ tekɔ l’ohomba wa falanga. Yɔ toshaka yema y’ekokelo. (Ond. 7:12) Ko onde sho koka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ naka sho monga paka la falanga yakoka nkotsha kɛnɛ keso l’ohomba mɛtɛ? Eelo! (Adia Ondaki 5:12.) Angura ɔna Jakɛ akafunde ate: “Tombetɛke wola kana kanga ɔngɔnyi. Ontshike tsho ndɛke yema ya mbo ya ndɛ yami.” Ekɔ dui dia wɔdu dia nshihodia lande na kele pami kɛsɔ konanga monga wola w’efula. Nde akate dia nde halange pembama dia mbiva, nɛ dia mbiva hatosha Nzambi nɛmɔ. Ko lande na kakinde konanga monga ɔngɔnyi? Nde akafunde ate: “Diaha dimi ndjolota ko ndjokanguna ndo ndjota nte: ‘Akɔna ele Jehowa?’” (Tok. 30:8, 9) Ondo wɛ mbeyaka anto wayaɛkɛ lo ɛngɔnyi lo dihole dia ndjaɛkɛ le Nzambi.

11. Kakɔna kakate Yeso lo dikambo dia falanga?

¹¹ Onto lalanga falanga hakoke ngɛnyangɛnya Nzambi. Yeso akate ate: “Ndooko onto lakoka kambɛ ewandji 2 olimu, nɛ dia nde ayohetsha ɔmɔtshi ko ayolanga okina, kana nde ayɛkama ɔmɔtshi ko ayɛkɔ okina. Nyu hanyokoke kambɛ Nzambi la ɛngɔnyi olimu oko ɛhɔmbɔ.” Nde akate nto ate: “Nyotshike ndjaombɛ diangɔ dia nɛmɔ la nkɛtɛ lɛnɛ akoka loombo la matadi ndanya ndo lɛnɛ akoka wevi ntondola ko mbiva. Koko, nyoyaombe diangɔ dia nɛmɔ l’olongo lɛnɛ ahakoke loombo la matadi ndanya ndo lɛnɛ ahakoke wevi ntondola ko mbiva.”​—Mat. 6:19, 20, 24.

12. Ngande wele monga la lɔsɛnɔ l’ɔsɛlɛngɛ koka tokimanyiya dia kambɛ Nzambi? Sha ɛnyɛlɔ.

 ¹² Ekambi wa Jehowa efula salaka la wolo dia nsɛna lɔsɛnɔ l’ɔsɛlɛngɛ. Vɔ mbeyaka dia nsala ngasɔ mbashaka etena k’efula ka kambɛ Jehowa ndo mbashaka ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula. Jack ladjasɛ l’États-Unis, akasondja luudu lande la woke ndo diangɔ diande di’okanda l’oyango wa nde monga ombatshi mboka kaamɛ la wadɛnde. Nde mbutaka ate: “Aki dui dia wolo dia ntshika luudu laso la dimɛna ndo diangɔ diaso diaki lo wodja.” Koko l’edja k’ɛnɔnyi efula, nde akakalolaka la ngelo la lonyangu l’ɔtɛ w’ekakatanu wa l’olimu. Nde mbutaka ate: “Wadɛmi laki ombatshi mboka wa pondjo akongaka tena tshɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula. Nde akataka ate: ‘Dimi lekɔ l’owandji w’olimu woleki tshɛ dimɛna!’ Ɛlɔ kɛnɛ dimi la wɔ laya ombatshi mboka, sho tshɛ tekɔ lo kambɛ Onto laamɛ, Jehowa.”

13. Kakɔna kakoka tokimanyiya dia nsɛdingola kanyi yaso lo dikambo dia falanga?

¹³ Etena kasɛdingolaso kanyi yaso lo dikambo dia falanga, sho pombaka monga la losembwe ndo ndjambola ɔnɛ: ‘Onde lɔsɛnɔ lami mɛnyaka dia dimi mbetawɔka mɛtɛ kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia falanga? Onde monga la falanga mbele dui dioleki ohomba le mi? Onde dimi ndjakiyanyaka lo dikambo dia lomombo la l’emunyi ndeka woho wayakiyanyami dia diɔtɔnganelo diasami la Jehowa ndo l’anto? Onde dimi mbetawɔka mɛtɛ dia Jehowa ayombisha kɛnɛ kele la mi ohomba?’ Sho koka monga l’eshikikelo dia nde hashaki wanɛ wayaɛkɛ le nde sɔnyi pondjo!​—Mat. 6:33.

14. Naa kanyi yele la wɛdimo yakoka monga laso lo dikambo di’ɛngɛnɔngɛnɔ?

¹⁴ Bible kakate nto dia lo nshi y’ekomelo anto wayonga “anangi w’ɛngɛnɔngɛnɔ.” Paka oko wadieyaso dia bu kɔlɔ monga la kanyi yele la wɛdimo lo dikambo diaso ndo dia falanga mbele, sho mbeyaka nto dia bu kɔlɔ ngɛnangɛna la lɔsɛnɔ lo yoho yele la wɛdimo. Anto efula mbetawɔka dia vɔ hawohombe ndjangɛnyangɛnya kaanga yema, koko aha kɛsɔ kalanga Jehowa lo dikambo diaso. Bible keketshaka ekambi wa Nzambi wa kɔlamelo ɔnɛ: “Tshɔka tole diangɔ diayɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo tɔnɔ wanu ayɛ la otema w’ɔngɛnɔngɛnɔ.”​—Ond. 9:7.

15. Kakɔna kalembetshiya monga “anangi w’ɛngɛnɔngɛnɔ”?

¹⁵ Divɛsa dia 2 Timɔte 3:4 tɛkɛtaka dia wanɛ  walanga ɛngɛnɔngɛnɔ ndo wanya Nzambi yimba lo nsɛnɔ yawɔ. Tolembete dia divɛsa nɛ hate di’anto wayolanga ɛngɛnɔngɛnɔ ndeka Nzambi. Dui sɔ nembetshiyaka dia vɔ hawoleke nanga Nzambi. Koko divɛsa mbutaka ɔnɛ “lo dihole dia” Nzambi. Nomb’ewo kɛmɔtshi akafunde dia divɛsa sɔ “halembetshiya kaanga yema dia vɔ nangaka ndo Nzambi lo yɛdikɔ mɔtshi. Diɔ nembetshiyaka dia vɔ hawolange Nzambi kaanga yema.” Ɔsɔ ekɔ ɔhɛmwɛlɔ wa wolo le anto walanga ɛngɛnɔngɛnɔ. Bible mɛnyaka dia anangi w’ɛngɛnɔngɛnɔ wekɔ oko anto wele ɛngɛnɔngɛnɔ wa lo lɔsɛnɔ “tshidiaka ɔtɛkɛta.”​—Luka 8:14.

16, 17. Ɛnyɛlɔ kakɔna kakatshike Yeso lo woho wakandɔsaka ɛngɛnɔngɛnɔ?

¹⁶ Yeso akatɛnya kɛnɛ kalembetshiya monga la wɛdimo lo dikambo di’ɛngɛnɔngɛnɔ. Nde akatshu lo “fɛtɛ kɛmɔtshi ka diwala” ndo lo “difɛstɔ dia woke.” (Jni. 2:1-10; Luka 5:29) Lo fɛtɛ kakɔ ka diwala, wanu komonga efula ko Yeso akasale dihindo dia nkadimola ashi wanu. Lo diaaso dikina, etena kakɔnyɔla anto Yeso ɔnɛ ambɔlɛ ndo ambɔnɔ, nde akɛnya hwe di’anto asɔ komonga la wɛdimo lo tokanyi tawɔ.​—Luka 7:33-36.

¹⁷ Koko Yeso kɔmbɔsa ɛngɛnɔngɛnɔ oko dui diakaleke ohomba lo lɔsɛnɔ lande. Nde aketsha Jehowa lo dihole dia ntondo ndo akasale la wolo dia nkimanyiya anto akina. La lolango tshɛ, nde akavu nyɔi ka paa efula l’otamba dia shimbɛ anto. Yeso akatɛ wanɛ wakalange mboyela ɔnɛ: “Ɔngɛnɔngɛnɔ le nyu etena kayowonyɔtɛnga, kayowonyɔhɛnyahɛnya ndo kayowonyomamatanyiyɛ weho tshɛ w’akambo wa kɔlɔ lo dikambo diami. Nyɔngɛnɛngɛnɛ, nyonge l’ɔlɔ w’efula, nɛ dia difuto dianyu diekɔ woke l’olongo, dikambo ngasɔ mbakawahɛnyahɛnya amvutshi waki la ntondo kanyu.”​—Mat. 5:11, 12.

18. Ambola akɔna wayotokimanyiya dia mbeya polo lo yɛdikɔ yakɔna yalangaso ɛngɛnɔngɛnɔ?

¹⁸ Kakɔna kayotokimanyiya dia mbeya polo lo yɛdikɔ yakɔna yalangaso ɛngɛnɔngɛnɔ? Sho koka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde tɔkɛnyɔ ekɔ dui di’ohomba efula le mi ndeka nsanganya ndo olimu w’esambishelo? Onde lekɔ suke dia ndjahondja diangɔ dimɔtshi diangɛnangɛnami l’ɔtɛ walangami kambɛ Nzambi? Etena kasɔnami tɔkɛnyɔ, onde dimi kanaka yimba lo woho wayɔsa Jehowa ɛsɔnwɛlɔ ami?’ Lam’ele sho nangaka Nzambi ndo nangaka mbɔngɛnyangɛnya, hatewɔ tsho akambo weyaso dia wekɔ kɔlɔ, koko kaanga akambo wafɔnyaso dia hawotowɔngɛnyangɛnya.​—Adia Mateo 22:37, 38.

19. Waa na wahakoke pondjo monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ?

¹⁹ Andja wa Satana wambosoya anto l’edja k’ɛnɔnyi oko 6 000. Ɛlɔ kɛnɛ lo nshi y’ekomelo ka dikongɛ nɛ, andja ɔnɛ wambololanɛ l’anto waleka ndjasha le wɔ vɔamɛ, falanga ndo ɛngɛnɔngɛnɔ. Vɔ kanyiyaka paka dia kɛnɛ kakokawɔ nkondja ndo mbetɛka nsaki yawɔ dui dioleki ohomba lo lɔsɛnɔ la wɔ. Koko, anto wa ngasɔ hawokoke monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ! Lo wedi okina, Bible mbutaka ɔnɛ: “Ɔngɛnɔngɛnɔ le onto lele Nzambi ka Jakɔbɔ kele okimanyedi ande, ɔnɛ lalongamɛ le Jehowa Nzambi kande.”​—Os. 146:5.

20. Ngande wakosha ngandji kokayɛ Nzambi ɔngɛnɔngɛnɔ?

²⁰ Ekambi wa Jehowa mbolangaka mɛtɛ ndo ɔnɔnyi tshɛ, anto akina efula mbeeyaka ndo mbookaka ngandji vɔ la wɔ. Dui sɔ mɛnyaka dia Diolelo dia Nzambi diekɔ lo mbolɛ ndo diɔ diayanga mbela ɛtshɔkɔ wahatakoke nkanyiya! Etena kasalaso kɛnɛ kalanga Jehowa, sho mbɔngɛnyangɛnyaka ndo dui sɔ toshaka ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ. Wanɛ walanga Jehowa wayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ pondjo pondjo! Lo sawo diayela, tayɔsɛdingola waonga amɔtshi wa kɔlɔ wonga la ngandji ka lokaki. Oma laasɔ, tayɛna woho wotshikitanyiwɔ la waonga w’amɛna w’ekambi wa Jehowa.