LAKOTƆ lo 1923 la Hemsworth, osomba wa la Yorkshire, l’Angleterre. Bob mbaki tshɔi y’enondo ami la pami. Etena kakimi l’ɛnɔnyi divwa, papa akakondja abuku amɔtshi wakalembetshiyaka woho wakesa ɔtɛmwɛlɔ wa kashi anto. Papa akaambe efula l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakandadia. Nde konangaka woho waki ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ kosalaka kɛnɛ kakawetshaka. Ɛnɔnyi engana l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, Bob Atkinson akaye lakaso ko akatohokamiya asawo w’ɔnangɛso Rutherford wakadjama l’eshinga. Takashihodia ɔnɛ wanɛ wakatondja asawo akɔ mbakatondja ndo abuku wakadia papa. Ambutshi ami wakelɛ ɔnangɛso Atkinson dia ndjɔlɛka l’akɔlɔ tshɛ kaamɛ la so ndo ndjokadimola ambola efula wakatayaokaka wendana la Bible. Nde akatelɛ dia tɔtɔ nsanganya lo luudu l’ɔnangɛso ɔmɔtshi lakangana la so kilɔmɛtrɛ ngana. Takatatɛ mbɔtɔ lo nsanganya mbala la mbala ndo etshumanelo ka tshitshɛ kakakengama la Hemsworth. Kombeta edja ekambi wa zɔnɛ (elamɛ nshi nyɛ emendji w’etshimbedi) wakatembola ndo takale kaamɛ l’ambatshi mboka waki lo tshumanelo diakasukana la so. Anangɛso l’akadiyɛso asɔ wakonge la shɛngiya ya dimɛna efula le mi.

L’etena kɛsɔ, takatatɛ nkamba olimu ɔmɔtshi lo nkumbo kaso. Koko papa akatɛ enondo ami ate: “Naka wɛ nangaka ntshɔ dia tokamba olimu w’ombatshi mboka, tayotshika olimu ɔnɛ.” Bob aketawɔ ndo nde akamɔ oma la ngelo dia tonga ombatshi mboka etena kakinde l’ɛnɔnyi 21. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ehende, etena kakimi l’ɛnɔnyi 16, dimi la wɔ lakonge ombatshi mboka. Lo wikɛndɛ lakasambishaka l’anto akina, koko l’atei wa lomingu lakasambishaka dimɛ. Lakakambaka la fɔnɔ ndo kartɛ y’esambishelo, mbuta ate kartɛ ya totshitshɛ yaki la losango la mondo ndo la wɔdu la lo Bible. Jehowa akantshɔkɔla dia nkondja ombeki wa Bible wakahame dimɛna efula. Anto efula wa lo nkumbo k’ombeki wa Bible ɔsɔ wakayonga Ɛmɛnyi. Ɔnɔnyi wakayele, wakasɔnɛ dia ndjala ombatshi mboka wa laande kaamɛ la Mary Henshall. Wakatotome l’ɛtshi ka nkɛtɛ kakiwɔ watatomaka anto lo wodja wa Cheshire.

Etena kakalɔmaka Ta dia hende di’andja w’otondo, wamato wakahombaka nkamba olimu wakasukɛka ta. Ekambi ekina wa l’ɛtɛmwɛlɔ kotshɔka lo ta, diakɔ diakatafɔnyaka ɔnɛ oko wakiso ambatshi  mboka wa laande, sho la wɔ kɔnɔmbamaka dia ntshɔ lo ta. Koko tominadi kombetawɔ dui sɔ ndo wakafundɛ lokanu la nshi 31. Ɔnɔnyi wakayele, etena kakimi l’ɛnɔnyi 19, lakahombe ntshɔ mbala kina hiende lo tominadi nɛ dia nkum’otema kami kakatetemala ntona dia dimi nsukɛ ta. Koko, mbala yakɔ hiende ewandji wakatshike. L’etena kɛsɔ, lakeye dia nyuma k’ekila kakakimanyiyaka, Jehowa akakeketshaka ndo akambishaka wolo.—Isa. 41:10, 13.

Dimi la Arthur Matthews takɛnana lo 1946. Arthur aki oma la mbɔtɔ lokanu la ngɔndɔ shato l’ɔtɛ wakandatone ntshɔ lo ta. Kombeta edja l’ɔkɔngɔ wa nde tondjama oma lo lokanu, nde akatshu le Dennis, ɔnango laki ombatshi mboka wa laande la Hemsworth. Shɛwɔ akawaetsha akambo wendana la Jehowa oma ko tɔkɛndakɛnda ndo vɔ wakabatizama etena kakiwɔ tomangase. Kombeta edja l’ɔkɔngɔ wa vɔ ntatɛ olimu w’ombatshi mboka kaamɛ, wakatome Dennis la Irlande. Arthur akatshikala ndamɛ. Ambutshi ami wakambiyama l’ɔtɛ w’olimu wa wolo wakakambaka ombatshi mboka ɔsɔ. Ko vɔ wakawelɛ dia ndjodjasɛ la wɔ. Etena kakamatshu towaenda, dimi la Arthur takasole alɔnga l’ɔkɔngɔ w’olelo. L’ekomelo takayotatɛ fundanɛ. Lo 1948, Arthur akahombe ntshɔ lo lokanu l’edja ka ngɔndɔ kina shato. Takatshukana lo Ngɔndɔ ka ntondo 1949, ndo oyango aso aki wa ntetemala olimu wa lo tena tshɛ edja tshɛ kakatakoke nsala dui sɔ. Taki la shɛnɔdi y’efula lo kɛnɛ kendana la woho wakatahombaka nkamba la falanga yaso ndo takakambaka la tovakashi taso dia nkondja yema ya falanga lo mimba elowa. Diɛsɛ l’ekimanyielo ka Jehowa, taki l’akoka wa ntetemala olimu w’ombatshi mboka.

Ɛnɔnyi yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, wakatotome lo Irlande du Nord, ntondo la Armagh ndo oma laasɔ la Newry, esomba waki l’aseka Mupɛ efula. Anto wa l’ahole asɔ wakakanɛka ase ɛtɛmwɛlɔ ekina kɔlɔ efula, diakɔ diele takahombe monga la yewo y’efula ndo ekanelo k’ɔlɔlɔ etena kakatasambishaka anto. Takasalaka nsanganya lo luudu l’ɔnangɛso la kadiyɛso kɛmɔtshi laki mangana kilɔmɛtrɛ 16 la lɛnɛ akatadjasɛka. Anto oko enanɛi mbakɔtɔka lo nsanganya shɔ. Lo tena dimɔtshi takahombaka ntshikala otsho w’otondo. Takalalaka l’odihe ndo la wedi a pindju takalɛka mbo ya ndɛ ya la pindju efula. Ekɔ dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ efula dia mbeya ɔnɛ ɛlɔ kɛnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa waya efula l’ahole asɔ.

Laasɔ ko enondo ami la wadɛnde Lottie, wambongaka ambatshi mboka wa laande la Irlande du Nord, ndo lo 1952 sho akɔ anɛi takɔtɔ lo Losanganya la distrikɛ la Belfast. Ɔnangɛso ɔmɔtshi aki ɔlɔlɔ efula ndo akatolongola, diakɔ diele sho akɔ anɛi takadjasɛ kaamɛ lo luudu lande sho la Pryce Hughes, lakayonga okambi wa filialɛ la Grande-Bretagne. L’otsho ɔmɔtshi takakɛtshanyaka awui wa lo biukubuku y’oyoyo yaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: La voie de Dieu est une voie d’amour, yakatondjama djekoleko lo dikambo di’anto wa la Irlande. Ɔnangɛso Hughes akalembetshiya ɔnɛ aki dui dia wolo dia nsambisha aseka Mupɛ wa lo République d’Irlande. Wakatshutshuyaka anangɛso dia mimɔ oma l’ahole wakawadjasɛka ndo waa abe wakakeketshaka anto dia ndɔsha anangɛso. Pryce akate ate: “Tekɔ l’ohomba w’atshukanyi wele la mituka dia ntshɔ tosala kapanyɛ ka laande dia nkaha biukubuku shɔ lo wodja  w’otondo.” * Etena kɛsɔ mbakatate ɔnɛ: “Tayosala dui sɔ!”

Dihole dimɔtshi diakakoke ambatshi mboka mbidjasɛka mbala la mbala la Dublin aki lo luudu la Ma Rutland, kadiyɛso kaki la kɔlamelo kakakambɛ Jehowa ɛnɔnyi efula. Sho la wɔ takatshu todjasɛ lɛkɔ l’etena kɛmɔtshi ndo takasondja diangɔ diaso dimɔtshi. Oma laasɔ sho akɔ anɛi takatshu lo mututu wa Bob wele la tshukatuka dia toyanga mutuka. Takatotana mutuka ɔmɔtshi wa dimɛna wambowokambaka la wɔ ndo takalɔmbɛ ɔnɛ lakasondjaka dia tɔtɔlɛwɔ nɛ dia ndooko onto l’atei aso lakeyaka nkɛndjakɛndja. Arthur aketsha otsho w’otondo mbidjasɛ lo mbeto, akanyiya woho wakandakoke nkɛndjakɛndja mutuka. La wedi a pindju etena kakandahembaka dia ntondja mutuka oma lo garajɛ, Mildred Willett laki misiɔnɛrɛ (lakayotshukana la John Barr) akaye. Nde akeyaka nkɛndjakɛndja! Nde akatokimanyiya dia mbeya woho wa nkɛndjakɛndja ndo l’ɔkɔngɔ wa laasɔ taki suke dia ntshɔ.

Oma laasɔ, takahombe nyanga dihole dia mbidjasɛ. Anangɛso wakatotɛ dia mbewɔ mbidjasɛ lo luudu l’etshimbi, nɛ dia atunyi wakakoke ndjotshumba. Takayange luudu koko sho kotana. L’otsho akɔ sho akɔ anɛi takalale lo mutuka. La wedi a pindju takatane paka luudu la tshitshɛ l’etshimbi laki la mbeto hiende ya totshitshɛ ya lahatanya. Lɔkɔ mbakatadjasɛ. Dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ ko, sho komonga l’okakatanu dia nkitsha luudu l’etshimbi lo lokombo l’akambi wa dikambɔ waki anto w’ɛlɔlɔ. Takahombaka ntshɔ dia tosambisha l’ɛtshi ka nkɛtɛ kakangana la luudu la so kilɔmɛtrɛ 16 kana 24. L’ɔkɔngɔ wa monɔ l’ɛtshi ka nkɛtɛ kekina, takahombaka nkalola dia tosambisha anto wa lɛnɛ akatakitsha luudu laso l’etshimbi.

Takembola mvudu tshɛ ya lo sidɛ ɛstɛ ka République d’Irlande aha la mpomana l’ɛlɔshamelo efula. Takakahe tobukubuku ndekana 20 000 ndo takatome nkombo ya wanɛ tshɛ wakɛnya nsaki lo Bɛtɛlɛ ka la Grande-Bretagne. Ekɔ tshondo y’ɔtshɔkɔ woho waya Ɛmɛnyi wa Jehowa nkama l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka Irlande nshi nyɛ!

Ɛnɔnyi engana l’ɔkɔngɔ wa laasɔ wakatotome nto lo sidɛ ka Londres. L’ɔkɔngɔ wa mingu ngana, anangɛso wa lo Bɛtɛlɛ ka la Grande-Bretagne wakelɛ Arthur ndo wakɔlɔmbɛ dia ntatɛ olimu w’otshimbedi lushi lakayele! Takalowanyema l’edja ka lomingu ndo oma laasɔ takatshu l’otshimbedi aso l’Écosse, diakɔ diele Arthur komonga l’etena k’efula ka nɔngɔsɔla asawo ande. Koko, nde akongaka tena tshɛ suke dia nkotsha oseka ɔkɛndɛ tshɛ l’olimu wa Nzambi oyadi okakanu akɔna tshɛ wakakoke monga. Ɛnyɛlɔ kande kakakeketsha efula. Takangɛnangɛna mɛtɛ ɔkɛndɛ aso l’olimu w’otshimbedi. L’ɔkɔngɔ wa vɔ totoma l’edja k’ɛnɔnyi ɛmɔtshi l’ɛtshi ka nkɛtɛ kakiwɔ watatomaka anto, aki dui dia dimɛna efula dia monga l’atei wa anangɛso l’akadiyɛso efula.

Etena kakawelɛ Arthur dia tɔtɔ Kalasa ka Ngiliyandɛ lo 1962, takahombe mbɔsa yɛdikɔ ya woke. Kalasa kakahombe salema l’edja ka ngɔndɔ dikumi, koko dimi kokoka ntshɔ la nde dikambo vɔ kombelɛmi. Takɔshi yɛdikɔ dia aki dimɛna Arthur mbetawɔ leeta lɔsɔ. Lam’ele dimi komonga l’ombatshi mboka okina wakahombe sambishaka la mi, Bɛtɛlɛ  kakakaloya la Hemsworth oko ombatshi mboka wa laande. Etena kakakalola Arthur ɔnɔnyi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, wakatotome l’olimu wa distrikɛ. Ɛtshi kaso ka nkɛtɛ kakendanaka ndo la Écosse, nɔrdɛ k’Angleterre ndo Irlande du Nord.

Lo 1964, wakatome Arthur dia tonga okambi wa filialɛ lo République d’Irlande. L’etatelo, dimi kɔngɛnangɛna dia ntshɔ lo Bɛtɛlɛ nɛ dia lakalangaka olimu wa weteto. Etena kakaloyami washo l’ɔkɔngɔ, lekɔ la lowando l’efula l’ɔtɛ wakamonge la diɛsɛ dia nkamba lo Bɛtɛlɛ. Lamboshikikɛ dia naka wɛ mbetawɔ ɔkɛndɛ ɔmɔtshi oyadi etena kahayɔngɛnangɛna, weho akɔ tshɛ Jehowa ayokɔtshɔkɔla. Lo Bɛtɛlɛ, lakakambaka lo biro, lakadjaka ekanda lo kartɔ, lakakatɛka ndo lakasolaka mvudu. L’edja k’etena kɛmɔtshi, takakambe ndo olimu wa distrikɛ ndo taki la diɛsɛ dia monga kaamɛ l’anangɛso wa lo wodja w’otondo. Dui sɔ ndo woho wakatɛnyi ambeki aso wa Bible watahame l’akambo wa mɛtɛ, akatokimanyiya dia nkeketsha dimama dia lam’asaso l’anangɛso l’akadiyɛso wa la Irlande. Ande ɛtshɔkɔ wakatakondja lee!

Losanganya la ntondo la wedja efula la la Irlande lakasalema la Dublin lo 1965. * Kaanga mbele ɔlɔshamelo waki wolo, losanganya lɔsɔ lakete dimɛna efula. Anto 3948 mbakɔtɔ lo losanganya lɔsɔ ndo anto 65 mbakabatizama. Anto 3 500 mbakatomama oma l’ahole akina ndo vɔ wakadjasɛka lo mvudu y’ase Dublin. Akanga wa mvudu shɔ wakalongola onto l’onto mukanda wa lowando. Ndo akanga wa mvudu asɔ wakandola lɔkɛwɔ la dimɛna l’anangɛso. Otshikitanu wa dimɛna efula wakasalema la Irlande.

Lo 1966 anto wa lo nɔrdɛ ndo sidɛ ka Irlande wakasangana kaamɛ lo Bɛtɛlɛ ka la Dublin. Kaamɛ kɛsɔ kakatshikitana efula la kɛnɛ kakasalemaka lo disɛnga lɛnɛ aki diatɔnelo lam’asa anto l’ɔtɛ w’awui w’ɔtɛmwɛlɔ ndo wa pɔlitikɛ. Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna aseka Mupɛ efula wakonge Ɛmɛnyi ndo wekɔ lo kambɛ Jehowa kaamɛ l’anangɛwɔ waki ase Asɔnyi.

Lo 2011 nsɛnɔ yaso yakatshikitana tshɛ lo tshɛ etena kakawasanganya Bɛtɛlɛ ka la Grande-Bretagne la ka la Irlande ndo wakatotome lo Bɛtɛlɛ ka la Londres. L’etena kɛsɔ lakatatɛ nkiyana l’ɔtɛ wa yoonge ya Arthur. Wakawoshola la hemɔ ka Parkinson. Lonyangu ko, lo Ngɔndɔ ka tanu 20, 2015, onto lakakambe kaamɛ la mi ɛnɔnyi 66 akavu.

L’ɛnɔnyi engana weke ka mbeta, laki la lonyangu l’efula, la ɔkɔmwɛlɔ ndo ɔkɛyi. Lo nshi yakete Arthur akakimanyiyaka wonya tshɛ. Ande olengolengo lee! Koko naka ndo wɛ mbele l’ekakatanu wa ngasɔ, kete leka ndjasukanya la Jehowa. Dimi mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wakalangaka anto akina Arthur. Lakalongola mikanda oma le anangɛso l’akadiyɛso wa la Irlande, Grande-Bretagne ndo États-Unis. Mikanda ɛsɔ, mbidja ndo woho wakakeketsha Dennis ɔnango Arthur, wadɛnde Mavis ndo Ruth la Judy ana w’ɔnangɛmi, akakimanyiya efula woho wahamakoke nembetshiya.

Divɛsa diakakeketsha efula ele Isaya 30:18. Diɔ mbutaka ɔnɛ: “Jehowa ekɔ lo nkonga la solo dia lotutsha dia nyosalɛ ɔlɔlɔ, ndo nde ayemala dia nyoka kɛtshi. Nɛ dia Jehowa ekɔ Nzambi ka losembwe. Ɔngɛnɔngɛnɔ le wanɛ tshɛ watetemala nongamɛ le nde.” Lakakeketshama efula lo mbeya dia Jehowa ekɔ lo nkonga la solo dia lotutsha dia nkandola ekakatanu aso tshɛ ndo dia tosha ɛkɛndɛ w’amɛna efula l’andja ande w’oyoyo.

Etena kakanyiyami dikambo dia nshi yakete, lekɔ lo mɛna woho wakatɔlɔmbɔla Jehowa ndo wakandatshɔkɔla olimu w’esambishelo la Irlande! Lekɔ l’ofunu dia monga l’atei w’anto efula wakakimanyiya l’olimu ɔsɔ. Ekɔ mɛtɛ dia nsala kɛnɛ katɔlɔmba Jehowa mbelaka ɛtshɔkɔ tena tshɛ.