Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

1918—Ambeta ɛnɔnyi lokama

1918—Ambeta ɛnɔnyi lokama

Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka ntondo 1, 1918, yakatatɛ l’ɛtɛkɛta ɛnɛ: “Kakɔna kayosalema lo 1918?” Laasɔ ko Ta dia woke dialɔma l’Erɔpɛ, koko lo menda akambo wakasalema l’etatelo ka ɔnɔnyi akɔ, akɛnamaka dia oko awui wayonga dimɛna le Ambeki wa Bible ndo l’andja w’otondo.

SAWO DIENDANA LA WƆLADI

Lo Ngɔndɔ ka ntondo 8, 1918, presida Woodrow Wilson, akasha sawo dimɔtshi lo Congrès kakasalema l’États-Unis ndo nde akatɛkɛta awui 14 wakandɛnyi dia wayonga ohomba dia “wɔladi wa mɛtɛ ndo wa shikaa monga.” Nde akalɔmbɛ dia diɔtɔnganelo dia lam’asa wedja monga, nkitshakitsha dihomɔ dia ta ndo nsala dia “lɔngɛnyi monga lam’asa wedja” dia “wedja wa weke ndo wa totshitshɛ” nkondja wahɔ akɔ waamɛ. Wakayokamba la “dui dia nɛi” diakandate dia nkenga Société de Nations ndo nsinya mukanda welɛwɔ traité de Versailles, dui sɔ diakasale dia Ta dia woke nshila.

ANDƆSHI WAKAKITE TATALA

Kaanga mbaki ofukutanu efula l’ɔnɔnyi wakete, * akɛnamaka nto dia Ambeki wa Bible wayonga lo wɔladi lo menda akambo wakasalema lo losanganya la l’ɔnɔnyi la Watch Tower Bible and Tract Society.

Lo losanganya lɔsɔ lakasalema lo Ngɔndɔ ka ntondo 5, 1918, apami wakeyamaka efula wakawatondja oma lo Bɛtɛlɛ wakayosala la wolo dia nyomɔlɔmbɔla okongamelo. Richard H. Barber, laki omendji weteta waki la kɔlamelo, mbakadihola losanganya lɔsɔ la dɔmbɛlɔ. L’ɔkɔngɔ wa mbisha alapɔlɔ w’ɔnɔnyi w’olimu wakete, wakatatɛ nsala vɔtɛ yakasalemaka l’ɔnɔnyi dia nsɔna ɛnɔmbɔdi. Ɔnangɛso Barber akasɔnɛ Joseph Rutherford la anangɛso akina asamalo. Oma laasɔ, avɔka waki lo wedi wa atunyi akasɔnɛ apami akina esambele, l’atei awɔ mbaki ndo wanɛ wakawatondja oma lo Bɛtɛlɛ. Vɔ wakakite tatala. Diɛsɛ la olui w’anto wa woke, ase société wakasɔnɛ ɔnangɛso Rutherford l’anangɛso akina asamalo waki la kɔlamelo dia monga ɛnɔmbɔdi.

Anangɛso efula waki laawɔ wakelɛ losanganya lɔsɔ ɔnɛ “losanganya la woke lakaleke monga l’ɛtshɔkɔ lahawatɔtɔka.” Koko ɔsɔ aki ɔlɔ wa lo tshenyi ya wonya.

ETOMBELO WAKONGE LA DIBUKU LE MYSTÈRE ACCOMPLI

L’edja ka ngɔndɔ efula, Ambeki wa Bible wakasha anto dibuku Le mystère accompli. Ambadi w’etema ɛlɔlɔ waketawɔ akambo wa mɛtɛ wa lo Bible waki lɔkɔ.

Edward F. Crist, laki omendji weteta la Canada, akatɛkɛta dikambo dia wadi l’omi amɔtshi wakadia Le mystère accompli ndo waketawɔ akambo wa mɛtɛ lo mingu tshanu tsho! Nde akate ate: “Wadi l’omi asɔ wamboyakimɔ tshɛ ndo wekɔ lo tahame dimɛna efula.”

Pami kɛmɔtshi kakalongola dibuku diakɔ akasawola l’angɛnyi ande awui w’oma lɔkɔ aha la ntshimbatshimba. Nde akanandema la losango l’oma lɔkɔ. Nde akate ate: “Lakatetaka lo Shinga ya sato [ko] lakakɔmama ɛngɔ kɛmɔtshi kakamafɔnyaka ɔnɛ tafadi lo dihɛka, ko tetele aki dibuku ‘Le mystère accompli.’ Lakatshu ladiɔ la ngelo ndo lakadiadia tshɛ. . . . Lakayeya ɔnɛ opandjudi ɔmɔtshi . . . mbakokɛ dibuku diakɔ oma lo didishi la nkɛlɛ . . . Anto efula wakeye akambo wa mɛtɛ oma lo dibuku sɔ diakokɛ opandjudi ɔsɔ oma lo didishi oleki mbɔtwɛlɔ kina tshɛ yakakambe la opandjudi akɔ kana akambo akina . . . Diɛsɛ la nkɛlɛ ka opandjudi ɔsɔ, l’etena kɛnɛ sho tootombola Nzambi.”

Aha opandjudi ɔsɔ oto mbakasale la dibuku sɔ ngasɔ. Ewandji wa la Canada wakashimbe dibuku diakɔ lo Ngɔndɔ ka hende 12, 1918, lo mbuta ɔnɛ diɔ diaki l’awui wakatakanyaka anto ndo diakashimbaka anto dia ndɔ ta. Oma laasɔ, ewandji wa l’États-Unis wakayele lokolo lawɔ. Aseka lɛɛta wakayange Bɛtɛlɛ ndo biro ya la New York, Pennsylvanie, ndo Californie dia nyanga tolembetelo dia pindɛ ɛnɔmbɔdi w’okongamelo awui wa kashi. Lo Ngɔndɔ ka sato 14, 1918, ministère wa justice wa l’États-Unis wakashimbe Le mystère accompli, lo mbuta ɔnɛ otombelo ndo okahanyelo adiɔ shimbaka ata, dui sɔ sekolaka ɔlɛmbɛ waha monga atɔpi.

WAKAWADJE LO LOKANU!

Lo Ngɔndɔ ka tanu 7, 1918, ministère wa justice ɔsɔ wakakondja lotshungɔ la tonda Giovanni DeCecca, George Fisher, Alexander Macmillan, Robert Martin, Frederick Robison, Joseph Rutherford, William Van Amburgh ndo Clayton Woodworth. Wakaafunde ɔnɛ, lo “yoho yahɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ, y’esehe ndo la lolango tshɛ, vɔ wekɔ lo nkonya anto diaha nkitanyiya, diaha monga la kɔlamelo ndo dia ntona dia nɛmiya asɔlayi w’ase États-Unis wakamba lo ndjale.” Ohemba awɔ wakatatɛ lo Ngɔndɔ ka samalo 3, 1918, koko vɔ wakeyaka ɔnɛ ayonga yema wolo dia vɔ mbayindja. Lande na?

Procureur général ka l’États-Unis akelɛ ɔlɛmbɛ wakawaafunde ɔnɛ wambosekola ate, ɔlɛmbɛ wendana la atɔpi, “ehomɔ ka wolo kalɔshana la prɔpagandɛ.” Lo Ngɔndɔ ka tanu 16, 1918, ase Congrès wakatone ntshikitanya ɔlɛmbɛ ɔsɔ wakahombe nkokɛ onto tshɛ “lakataka mɛtɛ, l’eyango w’amɛna ndo wokɛma hwe.” Ɔkɛtshanyelo awɔ wakaleke salema lo dikambo dia dibuku Le mystère accompli. Lo dikambo dia diɔ, alapɔlɔ w’oma lo Congrès ka l’États-Unis wakate ɔnɛ: “Ɛnyɛlɔ ka ehomɔ kɛmɔtshi koleki waale kendana la prɔpagandɛ kɛsɔ ele dibuku Le mystère accompli. . . . Shɛngiya ɔtɔi yele la diɔ ele nkonya asɔlayi diaha nkotsha oyango aso ndo nkeketsha . . . anto diaha nkamba olimu w’ɔsɔlayi.”

Lo Ngɔndɔ ka samalo 20, 1918, toshushi takate di’anangɛso enanɛi waki l’onongo lo akambo tshɛ wakawaafunde. La wedi a pindju, shushi akahembola onongo akɔ. Nde akate ate: “Prɔpagandɛ k’ɔtɛmwɛlɔ kasukɛ ndo kambodianganya anto anɛ la wolo tshɛ . . . kekɔ waale efula ndeka ndo olui ɔmɔtshi w’asɔlayi wa la Allemagne. . . . Vɔ pombaka nongola dilanya dia wolo.” L’ɔkɔngɔ wa mingu hiende, wakatɔlɛ anangɛso enanɛi asɔ lo lokanu la Atlanta, Georgie, wakaafundɛ lokanu l’ɛnɔnyi oma lo 10 polo 20.

OLIMU W’ESAMBISHELO WAKATETEMALA

L’etena kɛsɔ, Ambeki wa Bible wakalɔshama efula. Ase Bureau fédéral des recherches criminelles (FBI) wakasale eyangelo w’efula lo dikambo dia elimu awɔ ndo wakatondja adɔkima nunu. Awui asɔ mɛnyaka dia anangɛso wakayashikikɛ dia ntetemala nsambisha.

Lo mukanda ɔmɔtshi wakawatomɛ ase FBI, onto ɔmɔtshi lakakambaka lo pɔstɛ ka la Orlando, Floride, akafunde ate: “[Ambeki wa Bible] wekɔ lo tasambisha lo luudu la luudu l’osomba w’otondo ndo wekɔ lo ndeka nsala dui sɔ [l’]otsho. . . . Mɛnamaka dia vɔ wamboyashikikɛ dia ntetemala nsambisha oyadi ɔlɔshamelo akɔna tshɛ.”

Kɔlɔnɛlɛ kɛmɔtshi kendana l’awui w’ata akafundɛ biro dia mbasha alapɔlɔ wendana l’olimu wa Frederick W. Franz, lakayonga ose Olui-walɔmbɔla. Kɔlɔnɛlɛ kakɔ akafunde ate: “F. W. Franz . . . akayasha l’ohetoheto tshɛ dia nsondja abuku oko kinunu wa ‘Le mystère accompli’.”

Charles Fekel, lakayonga nde lawɔ ose Olui-walɔmbɔla, akahomana l’ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa wolo. Ewandji wakawonde l’ɔtɛ wakandatashaka anto Le mystère accompli ndo wakasɛdingola adɔkima ande. Wakawodje lo lokanu la Baltimore, Maryland ngɔndɔ k’otondo ndo wakafunde la soko dia lokanu lakɔ ɔnɛ “ɔngɛndangɛnda wele otunyi w’ase Australie.” Etena kakandasambishaka la dihonga tshɛ anto wakawokaka ambola, nde akohɔ ɛtɛkɛta wa Pɔɔlɔ wele lo 1 Kɔrɛtɔ 9:16, wata ɔnɛ: “Mananu kayale le mi naka haasambisha lokumu l’ɔlɔlɔ!” *

Laadiko di’ohetoheto awɔ l’esambishelo, Ambeki wa Bible waketetaka l’etete tshɛ dia nɔmba dia vɔ ntondja anangɛwɔ waki lo lokanu la Atlanta. Anna K. Gardner akate ate: “Tena tshɛ takasalaka dui dimɔtshi. Etena kaki anangɛso lo lokanu, olimu aso okina aki wa nyanga anto wakahombe nsinya. Takatatshɔka lo soko la soko. Anto nunu mbakasinya! Takatatɛka anto wakataasawolaka laso ɔnɛ apami ango wekɔ Akristo wa mɛtɛ ndo ɔnɛ wakawadje lo lokanu aha l’onongo.”

NSANGANYA YA WEKE

L’etena ka paa kɛsɔ, nsanganya ya weke yakasalema efula dia nkeketsha nkumbo k’onto l’ɔnango lo nyuma. Tshoto y’Etangelo yakate ɔnɛ: “Nsanganya ya weke ndekana akumi anɛi . . . yakasalema l’ɔnɔnyi . . . Takalongola alapɔlɔ w’amɛna efula w’oma lo nsanganya shɔ tshɛ. L’etatelo, nsanganya ya weke tshɛ yakasalemaka lo ekomelo k’eleko k’ɔwɔ kana l’etatelo k’eleko k’amvula; koko l’etena kɛnɛ, nsanganya ya weke yekɔ lo salema ngɔndɔ tshɛ l’ɔnɔnyi.”

Anto w’etema ɛlɔlɔ waketawɔka lokumu l’ɔlɔlɔ. Lo losanganya lɔmɔtshi lakasalema la Cleveland, Ohio, anto oko 1 200 mbakɔtɔ ndo anto 42 wakabatizama, mbidja ndo dikɛnda dimɔtshi dia pami diaki la “lowando le Nzambi ndo ndjakimɔ kande kakahombe mbisha epalanga wele l’ɛnɔnyi efula sɔnyi.”

NAA AWUI AKINA OMA LAASƆ?

Otsha l’ekomelo ka 1918, Ambeki wa Bible kombeyaka kɛnɛ kakakoke mbakomɛ lo nshi yayaye. Wakasondja nkombo mɔtshi ya la Brooklyn ndo wakasɛkɔla mbalasa kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo otsha la Pittsburgh, Pennsylvanie. Etena kaki anangɛso wakalɔmbɔlaka okongamelo lo lokanu, wakakongɛ losanganya lokina la l’ɔnɔnyi lo Ngɔndɔ ka ntondo 4, 1919. Kakɔna kakasalema?

Anangɛso wakatetemala nkamba olimu awɔ. Vɔ waki la eshikikelo k’efula ko wakasɔnɛ divɛsa dia l’ɔnɔnyi wa 1919 diata ɔnɛ: “Ndooko ehomɔ ka ta kayowotshula dia kɔlɔsha kayolowana.” (Isa. 54:17) Vɔ wakalongamɛ dia awui waki lawɔ wayotshikitana aha la ntshimbatshimba, dui sɔ diakafudia mbetawɔ kawɔ ndo diakaakeketsha dikambo dia olimu wa woke wakaakongɛka.

^ od. 6 Enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Il y a cent ans1917” lo Annuaire 2017 des Témoins de Jéhovah, lk. 172-176.

^ od. 22 Enda ɔkɔndɔ wa lɔsɛnɔ la Charles Fekel wele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: Les joies que procure la persévérance dans toute bonne œuvrelo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 15, 1970.