MISHIKI waki ohomba efula lo mbekelo y’ase Isariyɛlɛ w’edjedja. Mbala efula Bible tɛkɛtaka di’anto wakembaka esambo ndo wakakɛnyaka mishiki. Lo mɛtɛ, ka dikumi ɔtɔi k’Afundelo ekɔ esambo ndo bɛnyɛlɔ dioleki mbeyama ele dibuku di’Esambo, Lembo la Sɔlɔmɔna ndo Delo dia Jɛrɛmiya. Diakɔ diele, dibuku Music in Biblical Life mbutaka dia Bible “mɛnyaka hwe dia ase Isariyɛlɛ wakakambaka la mishiki lo awui efula wa lo lɔsɛnɔ lawɔ.”

Mishiki wa lo lɔsɛnɔ la lushi la lushi. Ase Isariyɛlɛ wakahomaka mishiki dia nkɛnɛmɔla nsaki yawɔ. (Isa. 30:29) Wamato wakahomaka ngɔmɔ, wakembaka esambo l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wakakɛnyaka l’etena kakawasɔnaka ewandji, lo waa fɛtɛ ndo lam’akadjaka asɔlayi etshumba lo ata. (Emb. 11:34; 1 Sa. 18:​6, 7; 1 Nku. 1:​39, 40) Ase Isariyɛlɛ wakembaka nto esambo w’otanda dia mɛnya kandji kaki la wɔ. (2 Ɛk. 35:25) Aha la taamu, “ase Hɛbɛru wakalangaka mishiki lo yɛdikɔ y’efula,” oko wɛnya dibuku McClintock and Strong’s Cyclopedia.

Nkumi ya dikanga ya l’Isariyɛlɛ yakangɛnangɛnaka mishiki. Nkumi ya dikanga ya l’Isariyɛlɛ yakangɛnangɛnaka mpokamɛ mishiki. Nkumekanga Saolo akelɛ Davidɛ oya lo luudu lande la nkumekanga dia ndjowohomɛka mishiki. (1 Sa. 16:​18, 23) L’ɔkɔngɔ diko etena kakayokomaka Davidɛ nkumekanga, nde akasale dihomɔ dia mishiki, akafunde esambo w’amɛna efula ndo akakongɛ olui w’anto wakahombaka memba lo tɛmpɛlɔ ka Jehowa. (2 Ɛk. 7:6; Amɔ. 6:5) Nkumekanga Sɔlɔmɔna akikɔ l’amembi w’apami la wa wamato wakembaka lo luudu lande la nkumekanga.—Ond. 2:8.

Ase Isariyɛlɛ wakakambaka la mishiki dia ntɛmɔla Jehowa. Dui dioleki ohomba ele, ase Isariyɛlɛ wakakambaka la mishiki dia ntɛmɔla Jehowa. Diakɔ diele, ampomi wa mishiki 4000 wakahomaka lo tɛmpɛlɔ ka la Jɛrusalɛma. (1 Ɛk. 23:5) Vɔ wakahomaka nsɛmbalɛ, dihomahoma di’eshinga, nsɛsɛ ndo amama. (2 Ɛk. 5:12) Koko ampomi wa mishiki wa tomanamana asɔ komonga tsho wanɛ wakatɛmɔlaka Jehowa la mishiki. Ase Isariyɛlɛ efula wakembaka Esambo wa wodelo etena kakawandaka nkɛndɔ otsha la Jɛrusalɛma lo fɛtɛ ya l’ɔnɔnyi. (Os. 120-134) Ndo lo ndjela efundelo w’ase Juda, ase Isariyɛlɛ wakembaka Esambo wa Hallel a etena kakawasalaka dambo di’Elekanelo.

Mishiki wekɔ lo ntetemala monga ohomba le ekambi wa Nzambi ɛlɔ kɛnɛ. (Jak. 5:13) Sho membɛka Jehowa esambo dia mbotombola. (Ɛf. 5:19) Mishiki tokimanyiyaka dia sho monga kaamɛ l’asekaso Akristo. (Kɔl. 3:16) Ndo vɔ tokeketshaka etena kadiɛnɛso l’ehemba wa wolo. (Ets. 16:25) Mishiki ekɔ yoho mɔtshi yɛnyaso mbetawɔ kaso le Jehowa ndo ngandji kawokaso.