1-3. a) Ngande wahombaso ndjaoka lo kɛnɛ kendana l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible? Sha ɛnyɛlɔ. (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.) b) Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo nɛ?

ƐLƆ kɛnɛ, anto waya la mbekelo ka nsomba ɛngɔ lo makashinyi ko ndjokikaloya. Ndo etena kasomba anto ɛngɔ l’Ɛtɛrnɛtɛ, ondo vɔ ndjolekaka nkombola kikaloya. Ondo vɔ hawolange kɛnɛ kakawasombe nɛ dia vɔ ndjɛnaka dia tɔ bu woho wakawafɔnyaka kana vɔ ndjɛnaka dia tɔ bu dimɛna. Diakɔ diayowɔsaka yɛdikɔ ya kiengola la ɛngɔ kekina kana vɔ ndjɔlɔmbaka dia mbakaloya falanga yawɔ.

² Hatohombe pondjo nsala ngasɔ la akambo wa mɛtɛ wa lo Bible. ‘Kam’awasombaso,’ hatohombe pondjo mbetawɔ ‘mbasondja,’ mbuta ate kam’ekaso akambo wa mɛtɛ, hatohombe pondjo mbatshika. (Adia Tokedi 23:23; 1 Tim. 2:4) Oko wakatadiɛnyi lo sawo dietshi, takashisha wenya efula dia mbeka akambo wa mɛtɛ. Ndo nto, ondo takayahondja olimu wakatakondjaka falanga efula. Laadiko dia laasɔ, ondo takahombe ntshikitanya diɔtɔnganelo diaki lam’asaso l’anto amɔtshi, takatshikitanya yoho yaso ya nkanyiya ndo ya nsala akambo kana takatshike ndjasha lo mbekelo ndo ditshelo diahangɛnyangɛnya Jehowa. Koko tekɔ l’eshikikelo  ɔnɛ ndooko ɛngɔ kakatatshike kele la nɛmɔ diɛdimi l’ɛtshɔkɔ wakondjaso lo mbeya akambo wa mɛtɛ.

³ Yeso akasha wɛɛla wa omundji w’okanda wakatayangaka adidi w’amɛna. Etena kakashola pami kakɔ didi di’oshinga wolo, nde akasondja ɛngɔ tshɛ kaki la nde aha la ntshimbatshimba l’oyango wa nde disomba. Didi sɔ diaki didjidji dia akambo wa mɛtɛ wendana la Diolelo dia Nzambi. Lo mbuta ngasɔ, Yeso akɛnya dia akambo wa mɛtɛ wekɔ la nɛmɔ efula le wanɛ waayanga. (Mat. 13:45, 46) Etena kakateke akambo wa mɛtɛ wendana la Diolelo dia Nzambi ndo akambo wa mɛtɛ tshɛ akina w’ohomba efula wa lo Bible, sho lawɔ taketawɔ ndjahondja akambo akina l’oyango wa mbakondja. Naka sho ntetemala mbɔsa akambo wa mɛtɛ la nɛmɔ, kete hatowatshikaki pondjo. Koko lonyangu ko, ekambi wa Nzambi ɛmɔtshi kondjotetemala mbɔsa akambo wa mɛtɛ la nɛmɔ ndo wakawatshike. Hatolange pondjo nsala dui sɔ! Sho pombaka nkitanyiya dako dia lo Bible diatɔlɔmba dia “nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ.” (Adia 3 Joani 2-4.) Dui sɔ nembetshiyaka dia sho pombaka mbetsha akambo wa mɛtɛ lo dihole dia ntondo ndo mɛnya dui sɔ oma lo yoho yaso ya lɔsɛnɔ. Ko ngande ndo lande na kakoka onto ‘nsondja’ kana ntshika akambo wa mɛtɛ? Ngande wakokaso ndjashikikɛ diaha nsondja pondjo akambo wa mɛtɛ? Ndo ngande wakokaso ndeka ndjashikikɛ dia “nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ”?

4. Lande na kaki anto amɔtshi wa lo nshi ya Yeso kotetemala nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ?

⁴ Lo nshi ya Yeso, anto amɔtshi waketawɔ akambo wa mɛtɛ koondjotetemala nkɛndakɛnda lɔkɔ. Ɛnyɛlɔ, l’ɔkɔngɔ wa Yeso nsala dihindo dimɔtshi ndo ndesha olui a woke w’anto, anto asɔ wakayooyela lo wedi okina wa ndjale ka Ngalileya. Koko Yeso akate dui dimɔtshi diakaanyangiya. Nde akate ate: “Naka hanyole demba dia Ɔna onto ndo hanyɔnwɛ dikila diande, kete hanyotonga la lɔsɛnɔ.” Lo dihole dia mimbola Yeso dia nde mbalembetshiya kɛnɛ kakandalange mbuta, vɔ wakate ɔnɛ: “Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ kɔlɔ, akɔna akoka mbahokamɛ na?” Etombelo waki la dui sɔ ko, “ambeki ande efula wakakalola l’akambo wakawatshike l’ɔkɔngɔ ndo vɔ kotetemala mboyela.”​—Jni. 6:53-66.

5, 6. a) Lande na kayanganya anto amɔtshi la akambo wa mɛtɛ ɛlɔ kɛnɛ? b) Ngande wakoka onto ndjanganya la akambo wa mɛtɛ?

⁵ Lonyangu ko, ɛlɔ kɛnɛ anto amɔtshi wakatshike akambo wa mɛtɛ. Lande na? Amɔtshi wakatakana l’ɔtɛ wa eokelo k’oyoyo ka divɛsa dimɔtshi dia lo Bible kana l’ɔtɛ wakate kana wakasale ɔnangɛso ɔmɔtshi leyama dui dimɔtshi. Akina kɔngɛnangɛna dako di’oma lo Bible diakawasha onto ɔmɔtshi, kana mbeyaka monga ko vɔ kombokanaka kaanga yema l’onto ɔmɔtshi la l’etshumanelo. Ndo akina wakayele wetshelo wa kashi wa waa apɔsta ndo anto akina wata awui wa kashi lo dikambo diaso. Ɔsɔ ekɔ ɛkɔkɔ engana eto wakonya anto amɔtshi dia ndjanganya la Jehowa ndo l’etshumanelo la lolango lawɔ. (Hɛb. 3:12-14) Shi otoleka dimɛna otondonga vɔ wakayaɛkɛ le Yeso oko wakasale Petero! Etena kakanyange anto amɔtshi l’ɔtɛ wa ɛtɛkɛta wa Yeso, Yeso akambola apɔstɔlɔ ande dia kana vɔ lawɔ wakalange mbotshika. Petero akakadimola ate: “Nkumadiɔndjɔ, le na atshɔso? Wɛ kele la ɛtɛkɛta wa lɔsɛnɔ la pondjo.”​—Jni. 6:67-69.

⁶ Anto akina wakatayanganyaka la akambo wa mɛtɛ yema yema, ondo aha la mbeya kɛnɛ kakatasalemaka. Onto latatshike akambo wa mɛtɛ yema yema ekɔ oko masuwa watamɔ yema yema oma lo dibongo. Bible tɔhɛmɔlaka dia sho menda ɔlɔlɔ “diaha sho ntakɔ mboka.” (Hɛb. 2:1) Mbala efula onto layanganya l’akambo wa mɛtɛ hasale  dui sɔ la lolango lande. Koko nde mbetawɔka dia diɔtɔnganelo diasande la Jehowa mbɔla ndo l’edjedja ka wonya nde koka dishisha. Ngande wakokaso ndjashikikɛ diaha dui dia ngasɔ tokomɛ pondjo?

7. Kakɔna kayotokimanyiya diaha nsondja pondjo akambo wa mɛtɛ?

⁷ Dia ntetemala nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ, sho pombaka mbetawɔ ndo nkitanyiya dui tshɛ diata Jehowa. Sho pombaka mbetɛ akambo wa mɛtɛ dui dioleki ohomba lo lɔsɛnɔ laso ndo ndjela atɔndɔ wa lo Bible lo dikambo tshɛ diasalaso. Nkumekanga Davidɛ akalake Jehowa lo dɔmbɛlɔ ate: “Dimi layɔkɛndakɛndaka lo mɛtɛ kayɛ.” (Os. 86:11) Davidɛ akayashikikɛ dia ntetemala nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ, ndo sho lawɔ pombaka nsala woho akɔ wamɛ. Naka hatosadi ngasɔ, kete sho koka ndjotatɛ nkanyiya akambo wakatatshike l’ɔtɛ w’akambo wa mɛtɛ ndo sho koka kaanga ndjokombola kalolɛ amɔtshi. Koko hatokoke nsɔna akambo wa mɛtɛ wa lo Bible wahombaso mbetawɔ ndo wanɛ wahombaso minya yimba. Sho pombaka nkɛndakɛnda lo “akambo wa mɛtɛ tshɛ.” (Jni. 16:13) Lo sawo dietshi, takasɛdingola akambo atanu wele ondo takayahondja l’oyango wa mbeka ndo nkitanyiya akambo wa mɛtɛ. Tayanga nsɛdingola ngande wakokaso ndjashikikɛ diaha nkalola pondjo l’akambo wakatatshike asɔ.​—Mat. 6:19.

8. Ngande wakoka yoho yakamba Okristo ɔmɔtshi la wenya ande mbokonya dia ndjanganya l’akambo wa mɛtɛ? Sha ɛnyɛlɔ.

⁸ Wenya. Dia ndjashikikɛ ɔnɛ hatoyanganyaki pondjo la akambo wa mɛtɛ, sho pombaka ntetemala nkamba la wenya aso la lomba. Naka hatendji ɔlɔlɔ, kete sho koka mbetsha wenya amboleka efula lo nkɔkɔla demba, lo tɔkɛnyɔ, l’Ɛtɛrnɛtɛ kana lo menda televiziɔ. Kaanga mbele awui asɔ bu kɔlɔ, sho koka ndjokamba la wenya wakatakongɛ dia nsala wekelo ndo nsambisha. Dui dia ngasɔ mbakakomɛ Emma. * Oma ko dikɛnda diande, nde akangɛnangɛnaka mfalasa ndo mbeteta layɔ lɛnɛ tshɛ akandalangaka. Koko nde akayotatɛ ndjakiyanya lo kɛnɛ kendana la wenya efula wakandetshaka lo kɛnyɔ yande shɔ ndo akɔshi yɛdikɔ ya ntshikitanya awui wakandetshaka lo dihole dia ntondo. Emma akakondja wetshelo nto oma lo kɛnɛ kakasale kadiyɛso Cory Wells, kakakɛnyaka kɛnyɔ ya ndawɔka la mfalasa dia sɛmanɛ. * L’etena kɛnɛ Emma okamba la wenya ande efula dia kambɛ Jehowa ndo nde amboleka monga la wenya wa nsawola la nkumbo ndo angɛnyi ande wakambɛ Jehowa vɔ lawɔ. Nde oyaoka dia nde amboleka ndjasukanya la Nzambi ndo aya l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo mbeya dia nde ekɔ lo nkamba la wenya ande la lomba.

9. Ngande wakoka lomombo la l’emunyi ndjonga dui dioleki ohomba le so?

⁹ Lomombo la l’emunyi. Dia ntetemala nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ, tatetawɔke dia lomombo la l’emunyi ndeka monga ohomba efula le so. Etena kakateke akambo wa mɛtɛ, takashihodia ɔnɛ kambɛ Jehowa ndeka lomombo la l’emunyi ohomba la fwa ndo takangɛnangɛna ntshika diangɔ sɔ tshɛ l’ɔtɛ w’akambo wa mɛtɛ. Koko oko watete nshi, sho koka mɛna anto akina wasomba telefɔnɛ, tablɛtɛ kana ɔrdinatɛrɛ wambotomba nshi nyɛ kana wangɛnangɛna la diangɔ dikina. Sho koka ndjotatɛ mfɔnya ɔnɛ tamboshisha. Sho koka ndjonga ko hatoyɔngɛnangɛna la kɛnɛ kele laso ko ndjoleka mbidja yimba dia nkondja lomombo la l’emunyi oleki kambɛ Jehowa. Dui sɔ toholaka kɛnɛ kakakomɛ Dɛmasɛ. Nde akalange  “dikongɛ nɛ di’akambo” efula ko akayotshika ɔkɛndɛ wakandalongola kaamɛ l’ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ. (2 Tim. 4:10) Ondo Dɛmasɛ akalange lomombo la l’emunyi efula ndeka woho wakandalangaka kambɛ Nzambi. Kana ondo nde kondjolanga ndjahondja l’oyango wa nkamba kaamɛ la Pɔɔlɔ. Wetshelo akɔna wakondjaso? Mbeyaka monga ko takalangaka mɛtɛ lomombo la l’emunyi ntondo. Naka hatendji ɔlɔlɔ, kete ngandji kɛsɔ koka ndjofula nto le so ndo ndjoyala wolo woho wele sho koka ndjonga ko hatoyolanga akambo wa mɛtɛ.

10. La ntondo ka shɛngiya yakɔna yahombaso nshika ntanga?

¹⁰ Diɔtɔnganelo diasaso l’anto akina. Dia ntetemala nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ, tatetawɔke dia wanɛ wahakambɛ Jehowa monga la shɛngiya le so. Etena kakateke akambo wa mɛtɛ, diɔtɔnganelo diaki lam’asaso l’angɛnyi ndo ase nkumbo kaso wele bu Ɛmɛnyi wa Jehowa diakatshikitana. Mbeyaka monga ko amɔtshi wakalɛmiya dietawɔ diaso, koko ondo akina wakalɔshana la diɔ. (1 Pe. 4:4) Lo mɛtɛ, sho salaka la wolo dia mbokana l’ase nkumbo kaso ndo mbasalɛ ɔlɔlɔ. Koko tatonyake atɔndɔ wa Jehowa yimba l’oyango wa mbangɛnyangɛnya. Ndo oko wadiɛnya 1 Kɔrɛtɔ 15:33, anto walanga Jehowa mbahomba monga angɛnyi aso wa ma ma.

11. Ngande wakokaso mbewɔ tokanyi ndo etsha wa mindo?

¹¹ Tokanyi ndo etsha wa mindo. Dia nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ, sho pombaka monga ekila kana pudipudi lo washo wa Jehowa. (Isa. 35:8; adia 1 Petero 1:14-16.) Etena kakateke akambo wa mɛtɛ, takasale etshikitanu lo lɔsɛnɔ laso l’oyango wa ndjela atɔndɔ wa lo Bible. Amɔtshi wakasale etshikitanu wa weke efula. Koko sho pombaka ntetemala menda ɔlɔlɔ diaha mengola pondjo lɔsɛnɔ laso la pudipudi la lɔsɛnɔ la mindo. Kakɔna kakoka tokimanyiya dia nshika ntanga la ntondo k’ohemba tshɛ wa nsala awui wa mindo? Kanyiya lo dikambo dia kɛnɛ kakakimɔ Jehowa dia sho monga ekila. Nde akakimɔ lɔsɛnɔ l’oshinga wolo la Yeso Kristo, Ɔnande la ngandji! (1 Pe. 1:18, 19) Dia tokimanyiya dia sho ntshikala pudipudi lo washo wa Jehowa, sho pombaka mbohɔka tena tshɛ ohomba wele la olambo w’oshinga w’etshungwelo wa Yeso.

12, 13. a) Lande na kahombaso mbɔsa fɛtɛ oko wayɔsa Jehowa? b) Kakɔna kayangaso nsɛdingola?

¹² Mbekelo ndo ditshelo diahangɛnyangɛnya Nzambi. Ase nkumbo, asekaso wa l’olimu ndo asekaso wa la kalasa koka nsala la wolo dia tɔsɛngiya dia sho nsala la wɔ fɛtɛ yawɔ. Kakɔna kakoka tokimanyiya dia sho nshika ntanga la ntondo ka tɔsɛngiya ta ndjasha lo mbekelo ndo fɛtɛ yahangɛnyangɛnya Jehowa? Sho pombaka mbohɔka ɛkɔkɔ wahetawɔ Jehowa fɛtɛ shɔ. Sho koka nsala eyangelo lo ekanda aso dia mbohɔka woho wakatatɛ fɛtɛ mɔtshi. Naka sho nkana yimba lo ɛkɔkɔ wa l’Afundelo wahatasale fɛtɛ shɔ, kete tayonga l’eshikikelo dia tekɔ lo takɛndakɛnda lo mboka “ketawɔma le Nkumadiɔndjɔ.” (Ɛf. 5:10) Naka sho ndjaɛkɛ le Jehowa ndo l’Ɔtɛkɛta ande, kete hatotoka kɛnɛ kayota anto akina wɔma.​—Tok. 29:25.

¹³ Tekɔ l’elongamelo ka ntetemala nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ pondjo pondjo. Kakɔna kakoka tokimanyiya dia ndeka ndjashikikɛ dia ntetemala nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ? Tayanga nsɛdingola awui asato wakokaso nsala.

14. a) Ngande wele ntetemala mbeka Bible tokimanyiyaka dia ndjashikikɛ diaha ntshika akambo wa mɛtɛ pondjo? b) Lande na kele tekɔ l’ohomba wa lomba, ohokwelo ndo yimba?

¹⁴ Dui dia ntondo ele, tetemala mbeka Bible ndo kana yimba efula la kɛnɛ  kekayɛ. Sala ekongelo ka mbekaka mbala la mbala. Lo yɛdikɔ yatayaleke mbeka, mbayoyotalekaka nanga akambo wa mɛtɛ ndo mbayoyoyashikikɛ diaha mbatshika pondjo. Tokedi 23:23 totɛka dia “somba mɛtɛ” ndo nsomba nto “lomba, ohokwelo ndo yimba.” Aha mbeya akambo wa mɛtɛ wa lo Bible kete ambokoka. Sho pombaka nkamba lawɔ lo lɔsɛnɔ laso. Diɛsɛ la yimba, sho sanganyaka akambo wamboteka la akambo wokoteyaka. Lomba totshutshuyaka dia nkamba la kɛnɛ keyaso. Lo tena dimɔtshi akambo wa mɛtɛ tohokolaka lo tɛnya etshikitanu wahombaso nsala. Sho pombaka ndjela ohokwelo ɔsɔ aha la ntshimbatshimba nɛ dia Bible mbutaka dia vɔ wekɔ la nɛmɔ ndeka paonyi.​—Tok. 8:10.

15. Ngande watokokɛ akambo wa mɛtɛ oko oya?

¹⁵ Dui dia hende ele, tetemala ndjashikikɛ dia nkamba l’akambo wa mɛtɛ lo lɔsɛnɔ layɛ la lushi la lushi. Bible mbɛdikaka akambo wa mɛtɛ la oya w’ɔsɔlayi. (Ɛf. 6:14) Lo nshi yakafundamaka Bible, oya wakasukɛka ɔsɔlayi ndo wakokokɛka lo ta l’edja tshɛ kakawakeketalaka lo lokende. Etena kaki oya tɛwɛ, vɔ kokokaka mbokimanyiya. Ngande watokokɛ akambo wa mɛtɛ oko oya? Naka sho ntetemala nkukutɛ akambo wa mɛtɛ wa lo Bible tena tshɛ, kete vɔ wayotokokɛ diaha sho monga la tokanyi ta kɔlɔ ndo wayotokimanyiya dia mbɔsa tɛdikɔ t’amɛna. Naka tekɔ la okakatanu wa wolo kana tambohembama dia nsala dui dia kɔlɔ, kete akambo wa mɛtɛ wa lo Bible wayokeketsha yɛdikɔ yaso ya nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. Oko wele ɔsɔlayi kopombaka pondjo ntshɔ lo ta aha la ndɔta oya ande, sho hatohombe pondjo ntshika akambo wa mɛtɛ. Sho ndjashikikɛka dia tekɔ lo nkamba l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible lo awui tshɛ wa lo lɔsɛnɔ laso. Ɔsɔlayi akahombaka nsɔmɛ nto lokuwa la ta lo oya ande. Nyɛsɔ tende woho wakokaso nsala dui dimɔtshi diele oko sɔ.

16. Ngande wele mbetsha anto akambo wa mɛtɛ tokimanyiyaka dia ntetemala nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ?

¹⁶ Dui dia sato ele, etsha anto akina akambo wa mɛtɛ wa lo Bible mbala efula. Bible mbɛdikamaka la lokuwa la ta. Oko wakasɔmɛka ɔsɔlayi lokuwa lande la ta wolo, mbele sho pombaka nkukutɛ Ɔtɛkɛta wa Nzambi wolo. (Ɛf. 6:17) Sho tshɛ koka monga embetsha w’eshika “walembetshiya ɔtɛkɛta w’akambo wa mɛtɛ dimɛna.” (2 Tim. 2:15) Naka sho nkamba la Bible dia mbetsha anto akina, kete tayoleka mbeya ndo nanga akambo wa mɛtɛ. Ndo tayoleka ndjashikikɛ dia ntetemala nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ.

17. Lande na kɔsayɛ akambo wa mɛtɛ la nɛmɔ?

¹⁷ Akambo wa mɛtɛ wekɔ woshasha w’oshinga wolo w’oma le Jehowa. Vɔ tokimanyiyaka dia monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna la Shɛso lele l’olongo. Ɔsɔ ekɔ dui dioleki ohomba diele laso. Jehowa okotetshaka akambo efula, koko ɔsɔ ekɔ paka etatelo! Nde tolakaka dia nde ayotetemala tetsha pondjo pondjo. Ɔnkɔnɛ, ɔsaka akambo wa mɛtɛ la nɛmɔ oko wotoyokoka mbɔsa didi di’oshinga wolo la nɛmɔ. Tetemala “somba mɛtɛ ndo tokisondjake pondjo.” Oma laasɔ, l’ɛnyɛlɔ ka Davidɛ, wɛ ayotetemala nkotsha daka nɛ le Jehowa: “Dimi layɔkɛndakɛndaka lo mɛtɛ kayɛ.”​—Os. 86:11.