Lande na kaki papa la kɛlɛ ka ngasɔ? Layanga nyolembetshiya. Lakotɔ lo Ngɔndɔ k’esambele 29, 1929, ndo lakole lo ngielongelo mɔtshi ya lo prɔvɛnsɛ ka Bulacan lo Philippines. Sho komonga la falanga efula ndo sho komonga la lɔsɛnɔ la kawotake. Etena kakimi ɔlɔngɔlɔngɔ, asɔlayi w’ase Japon wakaye dia ndjɔlɔsha ase Philippines ndo ta diakatatɛ. Koko, ngielongelo yaso yaki lo diɛta, diakɔ diele ta sɔ komonga la shɛngiya le so. Sho komonga la aradiyo, televiziɔ kana tojurnalɛ, diakɔ diele takokaka akambo wendana la ta diakɔ oma le anto akina.

Laki l’analengo ndo akadiyɛmi esambele ndo etena kakimi l’ɛnɔnyi enanɛi, watshɛmi wakambɔshi dia todjasɛ la wɔ. Kaanga mbakiso aseka Mupɛ, tshɛmi ka pami akalangaka nkɛtshanya akambo wendana l’ɔtɛmwɛlɔ ndo nde aketawɔ ekanda wendana l’ɔtɛmwɛlɔ wakawosha ɔngɛnyi ande. Lakohɔ woho wakandamɛnya biukubuku Protection, Safety ndo Dévoilées lo ɔtɛkɛta wa Tagalog, ndo Bible. Lakangɛnangɛnaka mbadia Bible, djekoleko Evanjiliɔ akɔ ɛnɛi. Nsala dui sɔ akakonya dia nanga ndjela ɛnyɛlɔ ka Yeso.​—Jni. 10:27.

Asɔlayi w’ase Japon wakamɔ oma la Philippines lo 1945. Oya l’etena kɛsɔ, ambutshi ami wakanɔmbɛ dia dimi nkalola lakaso. Tshɛmi ka pami akakeketsha dia dimi ntshɔ ndo lakatshu.

Lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1945, Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’osomba wa Angat wakaye dia ndjosambisha lo ngielongelo yaso. Ɔmɛnyi wa Jehowa ɔmɔtshi w’osombe akaye lo luudu laso ndo akatolembetshiya kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia “nshi y’ekomelo.” (2 Tim. 3:1-5) Nde akatelɛ dia tɔtɔ lo wekelo wa Bible wakasalema suke la ngielongelo yaso. Lakatshu kaanga mbaki ambutshi ami kotshɔ. Anto oko 20 mbaki lɛkɔ ndo amɔtshi wakoke ambola wendana la Bible.

Dimi koshihodia mɛtɛ kɛnɛ kakawatɛkɛtaka, diakɔ diele lakalange ntomba. Koko oma laasɔ, wakatatɛ  memba osambo ɔmɔtshi wa Diolelo. Lakalange mɛtɛ osambo akɔ, ko lakatshikala. L’ɔkɔngɔ w’osambo ndo dɔmbɛlɔ, wakatelɛ sho tshɛ dia ndjɔtɔ losanganya nto lushi la lomingu lakayele lo Angat.

Losanganya lakɔ lakasalema lo luudu la nkumbo ka Cruz ndo amɔtshi l’atei aso takakɛndakɛnda kilɔmɛtrɛ oko enanɛi dia tokoma lɛkɔ. Anto oko 50 mbakasangana ndo lakambe woho wele kaanga ana w’akɛnda wakakadimolaka ambola w’akambo wa wolo wa lo Bible. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, lakayotatɛ ntshɔ lo nsanganya efula, Damian Santos, ɔnangɛso l’ombatshi mboka laki aya osombe laki ntondo owandji w’osomba akambelɛ dia tolala lo luudu lande. Taketsha suke l’otsho w’otondo takɛtshanya akambo wa lo Bible.

L’etena kɛsɔ, anto wakabatizamaka yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbeka wetshelo w’etatelo wa lo Bible. L’ɔkɔngɔ wa dimi ntshɔ lo nsanganya ngana tsho, anangɛso wakamimbola dimi l’anto akina ɔnɛ: “Onde nyu nangaka batizama?” Lakakadimola nte: “Eelo, dimi nangaka.” Lakeyaka dia dimi nangaka ‘kambɛɛ Kristo Nkumɛso olimu oko ɔhɔmbɔ.’ (Kɔl. 3:24) Takatshu lo ɔkɛdi ɔmɔtshi waki suke ndo ahende l’atei aso takabatizama lo Ngɔndɔ ka hende 15, 1946.

Lakashihodia di’Akristo wambobatizama pombaka sambishaka mbala la mbala oko wakasalaka Yeso. Papa akafɔnya dia dimi laki dikɛnda efula dia nsambisha ndo ɔnɛ batizama tsho kokoka konyami dia monga osambisha. Lakawolembetshiya dia Nzambi nangaka sho nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo diaki Nzambi. (Mat. 24:14) Lakate nto dia dimi pombaka nkotsha dɔkɔlɔkɔ diami le Nzambi. Ɔsɔ mbele etena kakomala papa oko wakamaditshi oma l’etatelo. Nde akɔsɛ yɛdikɔ ya shimbami dia nsambisha. Ɔsɔ kele mbala ka ntondo kakamatshike tshɛ kana ndjahondja dia kambɛ Jehowa.

Nkumbo ka Cruz kakambelɛ dia dimi todjasɛ la wɔ la Angat. Ndo nto, vɔ wakakeketsha dimi la Nora ɔnawɔ la womoto laki dikɛnda efula dia ntatɛ olimu w’ombatshi mboka. Sho akɔ ahende takatatɛ nkamba oko ambatshi mboka lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1, 1947. Nora aki ombatshi mboka l’osomba okina, koko dimi lakatshikala la Angat.

L’ɔkɔngɔ wa dimi monga ombatshi mboka l’edja k’ɛnɔnyi ehende, Earl Stewart, ɔnangɛso l’oma lo Bɛtɛlɛ akasha sawo dimɔtshi la ntondo k’anto ndekana 500 lo dihole dia lo sɛkɛ dia la Angat. Nde akatɛkɛtaka lo Angɛlɛ ndo lakakadimolaka sawo diande lo Tagalog. Ɔsɔ aki sawo dia ntondo lo asawo efula wakamakadimola l’edja k’ɛnɔnyi. Ngande wakamayonga l’akoka wa nsala dui sɔ? Kaanga mbakamɔtɔ kalasa ɛnɔnyi esambele eto, embetsha ami wakatɛkɛtaka mbala la mbala l’Angɛlɛ. Ndo nto, lakekaka ekanda aso efula l’Angɛlɛ, nɛ dia ekanda walembetshiya Bible waki yema tshitshɛ lo Tagalog. Awui asɔ wakakimanyiya dia mbeya Angɛlɛ dimɛna ndo nkadimola asawo.

Ɔnangɛso Stewart akewoya etshumanelo kaso dia waa misiɔnɛrɛ wayotshɔ dia tɔtɔ losanganya la Ohamelo wa teokrasi lakasalema lo osomba wa New York États-Unis, lo 1950. Diakɔ diele, biro ka filialɛ akalɔmbɛ di’ombatshi mboka ɔtɔi kana ahende tosha lonya lo Bɛtɛlɛ. Laki ɔmɔtshi l’atei w’anangɛso wakelamɛ. Mbala kɛsɔ nto, lakatshike tshɛ kakamasalaka l’etena kɛsɔ dia tokamba lo Bɛtɛlɛ.

Lakɔtɔ lo Bɛtɛlɛ lo Ngɔndɔ ka samalo 19, 1950. Bɛtɛlɛ kaki lo luudu la woke l’edjedja lakadingama l’esongo wa weke, l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka woke wa hɛktarɛ ɔtɔi. Anangɛso w’enyemba oko dikumi l’ahende wakakambaka lɛkɔ. La pindju k’efula, lakakimanyiyaka lo kuku. Oma laasɔ oya lo eshidi divwa kokele, lakakɔmaka ahɔndɔ lo dihole diasolawɔ ahɔndɔ. Lakakambaka elimu akɔ wamɛ l’ɔkɔngɔ a midi. Kaanga l’ɔkɔngɔ wa waa misiɔnɛrɛ nkalola oma lo losanganya la wedja efula, dimi lakatshikala lo Bɛtɛlɛ. Lakasalaka kɛnɛ tshɛ kakanɔmbaka anangɛso dia nsala. Lakɔmbaka periodikɛ dia ntoma, lakakambaka lo otomelo w’ekanda ndo lo dihole dialongolawɔ anto.

Lo 1952, dimi l’anangɛso akina asamalo w’oma la Philippines takelamɛ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 20. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula! Etena kakiso l’États-Unis, takɛnyi diangɔ efula diakiso  tatɛnaka. Lɔsɛnɔ lakatshikitana efula la woho wakilɔ lo ngielongelo ya tshitshɛ yakamaye.

Ɛnyɛlɔ, takeke woho wa nkamba la dihomɔ dia tshulatshula ndo diangɔ dia lo luudu diakiso tatɛnaka. Kaanga deko diakatshikitana! La pindju kɛmɔtshi etena kakamemɔ, ɛngɔ tshɛ ka l’andja kaki wɛma. Ɔsɔ aki mbala ka ntondo ka dimi mɛna loonge. Lɔ laki dimɛna efula, koko lakeye esadi eto dia lɔ laki tshitshi k’efula!

Lakangɛnangɛna olowanyelo wa dimɛna wa lo Ngiliadɛ ɔsɔ, woho wele etshikitanu ɛsɔ konyangiyami. Wanɛ wakatetshaka waki embetsha w’amɛna ndo wakatɛnya woho wa mbeka ndo wa nsala eyangelo. Olowanyelo wa lo Ngiliadɛ wakakimanyiya dia nkeketsha diɔtɔnganelo diami la Jehowa.

L’ɔkɔngɔ wa dimi nongola dipɔlɔmɛ, lakatomama lo tshanda mɔtshi oko ombatshi mboka wa laande la Bronx lo osomba wa New York. Diakɔ diele lo Ngɔndɔ k’esambele 1953, lakɔtɔ losanganya la woke laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: Tshunda di’ase andja w’oyoyo lakasalema lɛkɔ la Bronx. L’ɔkɔngɔ wa losanganya lakɔ, lakatomama nto la Philippines.

Anangɛso wa lo Bɛtɛlɛ wakatome dia tokamba l’otshimbedi. Dui sɔ diakambisha waaso efula wa mbokoya Yeso, ɔnɛ laketetaka l’esomba wa tale dia nkimanyiya anto wa Jehowa. (1 Pe. 2:21) Otshimbedi ami waki dihole dia woke dia l’atei atei wa Luzon, lɛnɛ ele disɛnga dioleki woke dia lo Philippines. Lɔkɔ mbaki ndo prɔvɛnsɛ ka Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac, ndo Zambales. Dia membola esomba ɛmɔtshi, lakatenyanyaka akona wa Sierra Madre. Ndooko bisi kana kawolo kakakomaka l’ahole asɔ, diakɔ diele, lakalɔmbaka toshufɛlɛ ta mituka a weke dia dimi mbidjasɛ laadiko di’esongo wakawɛmbaka. Mbala efula, waketawɔka dia dimi nsala dui sɔ, koko ɔsɔ aki yoho ya kɔlɔ efula ya mɛngɔla.

Tshumanelo efula diaki totshitshɛ ndo eyoyo. Diakɔ diele, anangɛso waki la lowando etena kakamaakimanyiyaka dia nkongɛ nsanganya ya l’etshumanelo ndo y’esambishelo dimɛna.

L’ɔkɔngɔ diko, lakayotomama l’otshimbedi wakɔsaka ɛtshi ka nkɛtɛ k’otondo ka Bicol. Lo dihole sɔ, aki elui efula wakangana lɛnɛ akasambishaka ambatshi mboka wa laande l’ahole waki komonga Ɛmɛnyi wa Jehowa ntondo. Lo lokombo lɔmɔtshi, nkomba kaki difuku ko mbekɛ esongo ehende. Etena kakamasɛlɔ l’esongo, lakahongɔ la wɔ lo difuku. Akambɔsɛ etena k’otale efula dia mbɔka ndo monga suke dia tɔlɛ yangɔ ya la pindju!

Etena kakamakambaka l’otshimbedi akɔ, lakatatɛ nkanyiya Nora, lakatatɛ nkamba oko ombatshi mboka kaamɛ la mi. L’etena kɛsɔ nde aki ombatshi mboka wa laande l’osomba wa Dumaguete ndo lakatshu dia towenda. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, takafundanɛka mikanda ndo lo 1956, takatshukana. Taketsha lomingu la ntondo l’ɔkɔngɔ wa diwala diaso dia membola etshumanelo ka lo disɛnga  dia Rapu Rapu. Lɛkɔ, takadɛka akona ndo takakɛndakɛndaka l’ahole wa tale, koko taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia monga kaamɛ ndo nkimanyiya anangɛso l’ahole wa tale asɔ.

L’ɔkɔngɔ wa sho nkamba l’otshimbedi l’edja k’ɛnɔnyi oko ɛnɛi, anangɛso wakatelɛ lo filialɛ. Takatatɛ nkamba lɛkɔ lo Ngɔndɔ ka ntondo 1960. L’edja k’ɛnɔnyi efula wakiso lo Bɛtɛlɛ, lakeke akambo efula lo nkamba l’anangɛso waki l’ɛkɛndɛ efula l’okongamelo wa Jehowa. Ndo Nora akangɛnangɛnaka ɛkɛndɛ wotshikitanyi waki la nde lo Bɛtɛlɛ.

Aki tshondo y’ɔtshɔkɔ dia mɛna efula k’anto wakambɛ Jehowa la Philippines. Etena kakamɔtɔ lo Bɛtɛlɛ lele ɔlɔngɔlɔngɔ w’onyemba, apandjudi waki oko 10 000 lo wodja w’otondo. Ɛlɔ kɛnɛ, apandjudi waya efula kolekanyi 200 000 la Philippines, ndo nkama y’anangɛso l’akadiyɛso wekɔ lo nkamba lo Bɛtɛlɛ dia nsukɛ olimu w’esambishelo.

Oko wakatetaka nshi, taki l’ohomba wa dihole dia woke dia nsala olimu lo Bɛtɛlɛ. Oma laasɔ, Olui-walɔmbɔla akatɔlɔmbɛ dia nyanga lokombo la mbika Bɛtɛlɛ ka woke. Dimi la omendji wa mashinyi watondjawɔ ekanda, takatatshɔka lo luudu la luudu l’asukanyi wa Bɛtɛlɛ ndo takatambolaka anto dia kana wayolanga tosondja nkombo yawɔ. Ndooko onto laketawɔ. Onto ɔmɔtshi akatotɛ ate: “Ose Chine hakoke nsondja. Sho sombaka.”

Koko lushi lɔmɔtshi, awui amɔtshi wakiso konongamɛ wakatatɛ salema. Osukanyi aso ɔmɔtshi akatonɔka otsha l’États-Unis, ko nde akatombola dia kana tayolanga nsomba lokombo lande. Oma laasɔ, osukanyi okina akɔshi yɛdikɔ ya tosondja lokombo lande ndo nde akakeketsha anto akina wakodinge dia nsala woho akɔ waamɛ. Takayosomba ndo lokombo oma le onto lakataka ɔnɛ: “Ose Chine hakoke nsondja.” Lo tshenyi ya wonya, lokombo la Bɛtɛlɛ lakayonga woke ndodia lo asato. Lekɔ l’eshikikelo dia Jehowa kakalange dia dui sɔ salema.

Lo 1950, dimi mbakaleke dikɛnda lo anto wakakambaka lo Bɛtɛlɛ. Ɛlɔ kɛnɛ, dimi la wadɛmi mboleki esombe. Dimi hanyange lo woho wakamayele Yeso, oyadi l’ahole akɔna wakandatanɔmbɔlaka. Kaanga mbele ambutshi ami wakambitshanya oma lakawɔ, Jehowa akambisha nkumbo ka woke k’anto wawoka ngandji. Lambetawɔ mɛtɛ dia Jehowa toshaka ɛngɔ tshɛ kahombaso, oyadi woho akɔna wele ɔkɛndɛ aso. Dimi la Nora tekɔ la lowando l’efula le Jehowa l’akambo tshɛ wa la ngandji wakandatosalɛ ndo sho keketshaka anto akina dia mpemba Jehowa.—Mal. 3:10.

Yeso akelɛ ofutshanyi w’elambo wakawelɛka Mateo Lɛwi dia monga ombeki ande. Kakɔna kakasale Mateo? “Nde akatshike diangɔ tshɛ, akemala ndo akooyele.” (Luka 5:27, 28) Ndo dimi la wɔ laki la diaaso dia ntshika tshɛ dia ndjela Yeso ndo lekɔ lo nkeketsha anto akina dia nsala woho akɔ waamɛ ko vɔ wayɔtshɔkwama efula.